Күй – қазақ халқымен сонау есте жоқ ескі замандардан бері бірге жасасып келе жатқан синкретті төл өнері. Қазақтың күй өнері қай заманда туып қалыптасқаны бізге беймәлім. «Күй атасы – Қорқыт», - деп академик Мұхтар Әуезов бекер айтпаған болар. Бірақ тарихи дәуірдің ұлы көш, ұзын сонарымен таразылар болсақ, Қорқыттың өзі кеше ғана өмір сүрген адам болып саналмай ма!
Реклама 11
Қорқыт дәуірінен арғы түркештер, түркілер, ғұндар, сақтар дәуірінде домбыра болмады дейсіз бе? Әрине, мүмкін емес. «Қорқыт – тек күй өнерін жаңа белеске шығарушы ғана», - десек қателеспеспіз. «Кетбұғадай билерден кеңес сұрар күн қайда?», - дегендей, Шыңғыс хан дәуірінде жасаған найман Кетбұғаның билік, батырлықпен қатар, күйші болғанын да білеміз. «Ақсақ құлан» – сол дәуірдің куәсі.
"Ақсақ құлан" күйі мазмұны бойынша салынған сурет
Одан бергі Алтын Орда, Қазақ хандығы дәуірлерінің алуан түрлі оқиғаларының көбісі хатқа басылып архивтерден табылып жатпаса да, күй тілімен қазіргі күнге дейін тамаша сақталып жетіп отыр. Бұл да болса, күйдің құдіреті.
Домбыра мұнша шешен болдың неге?
Күй толған көкірегің шежіре ме?
Сыр қозғап ғасырлардан жөнелесің,
Саусағым тиіп кетсе ішегіңе», -
деп Қасым Аманжолов осы ойымызды жыр тілімен қандай тамаша жеткізген десеңізші!
Домбыраның құлақ күйін келтіріп бұрауды әр өңірде әр түрлі айтып жататыны бар. Мысалы, көбінесе «құлақ күйін келтіру» десе, кейбір жерлерде «теңшеу» деп атайды. Баян-Өлгей қазақтары мұны «көктеу» деп атайды. «Домбыраның көгі кетіп қалыпты», «көгі дұрыс емес» деген сөздер осыдан шығады. Осы «көк» зат есімі мен «көктеу» етістігіне қатысты аз-кем тоқталу керек болар. Махмұд Қашғари «Диуани-лұғат-ат-түрк» жинағында «күг – күй, саз дегенді білідреді», - деп атап көрсеткен екен. Демек, домбыраны көктеу – көнеден келе жатқан төл ұғымымыз. Оны монғолға телудің қажеті жоқ.
«Төл ұғымымыз» деп отырғанымыз: «Монғолия қазақтары монғолдармен ұзақ жылдар тарихи-мәдени байланыста болуы барысында бұл сөз монғол тілінен енген», - деп, осы тілдегі хөг – «құлақ күйі», хөглөх – «құлақ күйін келтіру» деген сөздер барын алға тартуы да мүмкін. Бірақ та, бізден өзге жұрттың да үлгі алуы, үйренуі мүмкін екенін неге ұмыта береміз. Неге бәрін өзімізден алыстата беруіміз керек?
Ойды ой қозғайды. Осы монғол жұртында, оның ішінде әсіресе, батыста, қазақтармен аралас-құралас жүретін кешегі ойрат тайпалары жұрнағында хөөмий сазы бар. «Қазіргі Қобда аймағы жерінде пайда болып дамыған» дейтін «хөөмий» өнері Монғолияның материалдық емес рухани байлығы ретінде ЮНЕСКО-ға тіркелген. Хөмий тарихына қатысты, бұл сөздің шығуы туралы монғол дереккөздері ештеңе айтпайды. Бірақ бұл сөздің қазақтың немесе түркінің «көмей» сөзінен шыққаны анық. Монғолдар көмейлетіп ән орындайтын адамды «көөмийчін» (көмейші) дейді, бірақ ағза қуысы ретіндегі «көмей» сөзі монғол тілінде жоқ. «Бізде жоқ екен», - деп, мұны қазаққа апарып тірегісі келіп жүрген монғолды және көрмеппіз.
Тағы бір қынжыларлық іс - биге қатысты. Осы ойрат жұрттары өздері атам заманнан бері билеп келе жатқан буын биін «би белгі» деп атайды. Бұл өзі қазақтың буын биіне ұқсас. Оны икэл деген аспаптың сүйемелімен билейді. Баян-Өлгей қазақтары арасында күні кешеге дейін домбыраның сүйемелдеуімен би билеу дәстүрі бар болатын. Қазіргі «Қаражорға» аталған бидің қимылы – соның бірі. Біздің айтпағымыз, көршілес торғауыттар мен ұраңқайлар, баяттар мен өлеттер «би биелгі» ұғымын буын биіне қолданғанымен, өзге биге келгенде, «бүжиг» (би) зат есімін, «бүжиглэх» (билеу) есімдігін қолданады, Бұл жалпы монғол тіліне тән. «Би биелгіңіз» қазқ қалпындағы қазақтың «би билеуі» емес пе? Ал біз «Қаражорғаны» қазақтан алыстатып әуреміз. Тіпті жоғарыдағы аталған икэл аспабының атауы түркінің икі – «екі» , кэл – «қыл» сөзінен шыққанын мойындайды. Бұл – екі ішекті домбыра, қыл қобызбен туыстас екендігін білдірмей ме. Бодандықтың зардабы сананың кеңістігін шеңбектеп қысқан сайын, өзінен өзі безініп, мәңгүрттікке апаратынын Шыңғыс Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» романында жеріне жеткізе жазушы еді ғой.
Қазақ домбырасының шанақ түрлері
Музыка маманы болмасақ та, күй тарихын, квинта бұраудағы толып жатқан күйлерді тыңдап өскен тұрғыда, жанымызға жақын, құлаққа етене Баян-Өлгей аймағы жеріндегі күйшілік өнері туралы аз-кем тоқталып өтпекпіз. 1860 жылдары қазіргі Шығыс Түркістанның Алтай аймағы жерінен Қобда бетке немесе қазіргі Баян-Өлгей аумағына өткен қазақтардың Монғолия жерін тұрақты мекендегеніне 150 жылдан асқан екен. Бұл елде демографиялық өсім жақсы. Атажұртқа елдің жартысына жуығы үдере көшкенде аз-кем ортайғандай болғанымен, өзге өлкелердегі 60 мың қазақты есептемегенде, Баян-Өлгейде қазірде 100 мыңдай қазақ тұрып жатыр. Қазақ тілінде білім беретін мектептер қала мен ауылдарда қалыпты жұмыс істеп жатыр.
Баян-Өлгейдегі күй дәстүрін жалпақ Алтай-Тарбағатай күйшілік мектебінің аясына сыйғызуға болады. Арғы қайнар бастауын Сарыарқамен сабақтастырып Байжігіттен тартатын Қобда беті қазағының күйшілік дәстүрін Шыңжаңдағы Бейсембі мектебімен біте қайнасып жатыр. Күйге қатысты мұндағы басты ерекшелік болса ол – сыбызғышылық болар. Себебі, Баян-Өлгей қазақтары арасында қай заманда да осы сыбызғымен күй тарту үрдісі атадан балаға жалғасып, еш үзілмеген. Домбыра мен сыбызғыда жеке де, қатар үндесіп те ойнала беретін «Арбиян қоңыр», «Жорға аю», «Кербез қыз», «Ертістің толқыны» т.б. толып жатқан халықтық күйлер аңызымен бірге айтылып, шертіліп келе жатыр. Кешегі социалистік дәуірді бірыңғай жамандай беруге де болмас. Осы жылдары дербес қазақ аймағы құрылып, алғаш қызыл отаудағы әуесқойлар тобынан басталған төл өнеріміз кәсіби музыкалды драма театр деңгейіне көтеріліп, ұлт руханиятының қаншама жауһарлары жинақталды.
Баян-Өлгейдегі күйшілік мектебі дегенде біздің есімізге ең әуелі «Бешең ауылы» аталған әулеттен тараған күйшілер шоғыры аталады. Монғолияны мекендеген қазақтардың оннан тоғызын құрайтын Абақ Керейдің Бақат руын Төлек атасының Кәдірінен тарайтын ауылдарда ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында күйшілік ерекше көрініс берген екен. Осы әулеттен шыққан Бейіс Назарұлы деген кісі зәңгі шенімен ел билеген кісі болыпты. Ел-жұрт «Бешең» атаған Бейіс зәңгі елге қамқор, өнердің жанашыр адам ретінде танылыпты. Өзі де домбырашы Бешең өнер қуған ауыл жастарын маңына топтап, Алтай-Қобдадағы жиын-тойларға апарып қатыстырып, өзара өнер сайыстырып отырыпты. Қалақша тәрізді бітеу шапқан тоғыз пернелі қара домбырасын ұстаған осы ауылдың қырық жігіті қатар отырып бебеулеткенде, ел-жұрт таң-тамаша қалып тыңдайды екен. Өзге жұрт «қырық қалақшаның ауылы» дейтіні осыдан қалыпты. Сыбызғышылар тобы да осылай топтасып күй орындаған. Бұл – қазіргі тілмен айтқанда үлкен бір домбыра немесе сыбызғы оркестрі ғой. Бешең аулының Исабай Ақжарқынұлы, Бердібай Матайұлы, Бодық Сайболатұлы, Сағынған Сатайұлы, Сейітжан Бейісұлы, Тоғай Сақтағанұлы, Доламбай Жылыбайұлы т.б. күйші азаматтары – әрқайсысы өз жанына күй шығарумен қатар, өздеріне дейінгі күй мұрасын кейінгі буынға аманттап отырған. Осы өлкедегі ұлылы-кішілі оқиғалардың бәрі күйшілердің назарынан тыс қалмаған. 1912-жылы бейбіт жатқан қазақтарды Ресей шекарасына таяу күшпен көшіріп қырғындаған Жал-ламаның зобалаңы Сейітжан күйшінің «Өрікті көл» күйіне арқау болды.
Бешең аулының біз атаған аға буын күйшілерінің бүгінгі күні төртінші, бесінші буын ұрпақтары кәсіби түрде күй өнерін жалғастырып жатыр. Солардың арасында талантты күйші Еркінбек Мамырханұлын атауға болады. 2016 жылы Баян-Өлгейде су тасқыны болып, көптеген үйлерді шайып кеткен еді. Сол апаттан түсірілген фотолардың ішінде сынған домбырасын құшақтап жылап тұрған кішкентай ұлдың бейнесі қазақ біткеннің жүрегін бей-жай қалдырмаған еді. Осы көрініс қатты әсер еткен ұлт жанашыры Берік Уәлидей азамат арнайы домбыра беріп жібергені есімізде.
Домбырасын ұстап мұңайған балақай
Бұл балақай Бешең аулынан шыққан күйшілердің тұяғы, нақтылай айтқанда Сағынғанұлы Құмар күйшінің неремесі екен. Демек, атадан балаға жалғасқан күйшілік дәстүрді болашағы нық қолда деген сөз.
Атажұрттан жеткен жаңа домбыра табысталуда
Бешең аулындағы күйшілік туралы көбірек тоқталғанымыз болмаса, Баян-Өлгейдегі күйшіліктің ауқымы мұнымен шектелмейді, әрине. Бес Төлектен тараған өзге ауылдарда да Байсыхан Рәпілұлы, Мұхтархан Тарпаңұлы т.б. тамаша күйшілер болған. Осы елге жиен болып келетін Тұрымтай Мүсірбайұлы деген дәулескер күйші Атажұртқа келіп өмірден өтті. Жоғарыда аталған күйшілердің көбінің мұраларын ұзақ жылдар талмай насихаттап, таспаға түсірген де осы Тұрымтай Мүсірбайұлы еді. Өзге өңірлерден де Қытайбай Бәкерұлы, Орыс Байдолдаұлы, Серікбай Бозтайұлы қатарлы көптеген күйшілер шыққанымен, Бешең аулының домбырашылығы мен ботағара Шамғұн әулетінің (Шамғұнұлы Құмақай, Құмақайұлы Кәлек) сыбызғышылық дәстүрі – Баян-Өлгейдегі күйшіліктің асқақ белесі болып тарихта қала бермек. Ол да бір бөлек жатқан толқын-толқын әңгіме. Қазақтың күй өнерінің мәртебесі әрдайым асқақ болғай!
Асылбек Байтанұлы
ҚР Ақпарат саласының үздігі
