Түркі мәдениетінің үлкен тарихи даму дәстүрі бар ең маңызды салаларының бірі - түркі көркемөнері. Археологиялық зерттеулердің нәтижесі бойынша, прототүрк мәдениетінің іздерін сақтап қалған ғұн көркемөнері де дәл сақтардікі секілді өте көне. Ғұн түркілерінің материалдық мәдениет үлгілерінде өз көрінісін тапқан бірқатар элементтер, әсіресе, қаһармандық сарындар кейіннен әр алуан көркемөнер салаларында дүниеге келген туындылардың сюжеттік желісіне айналып отырды.
Ортақ түркі тарихынан бөлініп шыққан үлттық мәдениеттерге, ал бұл жерден «ортақ түркі келешегіне қарай» диалектикалық даму - түркі өркениетінің маңызын көрсеткен, әрі оның көркемөнер фактілерінде көрініс тапқан ең басты процесс болған. Өткен дәуірлерде көпшілігі көшпелі өмір салтын ұстанған түркілер өздеріне тән қолданбалы көркемөнер үлгілерін өмірге әкеліп, жабайы және қолға үйретілген жануарлар бейнелерін кескіндеген еді. Реалистік бейнелеу мен мифологиялық әдіс-тәсілдің ортақ қолданылуы көркемөнер үлгілерінде басым болған. Ежелгі түркілер ұзақ ғасырлар бойы тұрмысы мен шаруашылығында қолданған құралдар мен заттарды, керамикалық бұйымдарды қолөнершілік жолмен, бірақ үнемі өз өмір салтының эстетикалық принциптеріне, дүниетанымдық жүйесіне сай түрде жасап отырған. Түркілер өздерінің көркем талғамының қандай болғанын өздерін қоршаған тұрмыс-тіршілік әлемінің ерекшеліктерін көрсететін осы құралдар мен бұйымдардың «тілімен» жеткілікті дәрежеде толықтай білдіре білген. Түркілердің күнделікті өмірде қолданған тері, мақта, жүн және жібектен жасалған төсемелер, маталар, киімдер, тоқымалар, әшекейлер, кәде-сыйлар және бағалы тастар да ежелден келе жатқан этнографиялық және эстетикалық мәдениет болып саналады.
Түркі көркемөнерінің бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар. Түркі көркемөнері жалпы алғанда өзінің мәдениетіне тән архетиптік бастауды жеткізуші ретінде ұлыс (халық) мемлекет бірлігінен туындайтын эстетикалық құбылыс. Түркі көркемөнерінің барлық түрінде халықтың өмірі мемлекеттің өмірімен байланысты саяси-эстетикалық мазмұн, символдар және идеалдарды ала отырып, өзіндік көрініс тапқан. Мысалы, архаикалық замандардан бері түркі ұлысы мен мемлекеттерінің таңбалары (тамға), тулары (байрақ), елтаңбалары және басқа да рәміздері қолданбалы көркемөнер үлгілерінде бейнеленген. Бұл үлгілердің өте бірізді, жүйелі болып келетіні соншалық, олардың негізінде түркі мемлекеттерінің саяси сабақтастығының, ұлттық дүниетанымға беріктігінің жалпы желісін көруге болады. Түркі көркемөнері тиімділік пен эстетиканы (көркемдікті) синтездеу қызметін атқарады. Түркілердің материалдық және рухани мәдениет үлгілерінде олардың әрі пайдалы, әрі әсем болуына ерекше мән беріледі. Практикалық жағынан пайдалы, қажетті әрбір бұйым белгілі бір түркі халқының эстетикалық дүниетанымының материалданған көрінісі ретінде жасалады. Мысалы, түркілер шатырды (киіз үйді) тек өмір сүру үшін, ерді тек атқа міну үшін емес, оларды міндетті түрде белгілі бір әсемдік өлшемдері бойынша, архетиптік мәдениеттердің тарих бойы өзгеріп, жаңарған өрнектерімен безендіріп жасаған. Сол секілді түркі билерінің басым бөлігі эстетикалық қызмет атқарумен қатар, физиологиялық икемділік (пластика), беріктік, шайқас сахналарын бейнелеу, соғысқа дайындық мотивациясы секілді ерекшеліктерді де көрсетеді. Түркі көркемөнерінің синкреттілігі оның барлық түрлерінде кездеседі. Бұл жерде көркемөнер құбылысы көптеген тиісті өнер түрлерінің жанды синтезі түрінде пайда болады. Оның ең жарқын мысалы жыраулық- ақындық өнер. Бұл жерде эпос, фольклор, авторлық поэзия, музыка және би бір арнада тоғысып, ортақтасады. Жырау-ақын мәжілісте поэтикалық дастан айтады, қобыз бен домбыра тартады. Әдетте, қаһармандық пен ерлік сарынын рәмізге айналдырған әрекеттер жасайды, билейді, шешендік, сөз тапқыштық шеберлігін көрсетеді, мәжілісті, рәсімдерді басқарады. Орындаушылық пен шығармашылық қабілеті қатар жүретін жырау-ақын негізінде сахнада көпшілік алдында шеберлік қырларының тамаша үйлесімін синкретті түрде тудырады. Түркі көркемөнерінің бүкіл болмысымен аксиологиялық мәні бар. Түркі мәдениетінің даму тарихында классикалық өнердің сапасы жоғарылаған сайын көркемөнердің құндылық деңгейі де арта түседі. Өнертанушылар шығармашылық үлгілерін тек аксиологиялық мән-маңыз өлшемдерімен бағалайды. Қазіргі таңда әлем музейлерінде әр түрлі тарихи кезеңдердің көркемдік талғамын көрсетіп тұрған түркі көркемөнерінің тамаша туындылары адамзаттың ең жоғары материалдық мәдениет құндылықтары арасында өз орнын алған. Жалпы түркі көркемөнері мен оның кейінгі дәуірлерде тармақталып, бөлінген жекелеген формалары өздерінің бүкіл алуан түрлілігімен Еуразияның ежелгі дәуірлерден қазірге дейінгі материалдық мәдениеті мен рухани мәдениетінің тарихи даму кезеңдері жөнінде мол мағлұмат береді. Түркі көркемөнерінің өзіндік ерекше түрлері мен бағыттары түркі музыкасы, түркі сәулетшілігі, түркі миниатюрасы, түркі кілем тоқымашылығы да жалпы түркі көркемөнерінің барлық маңызды тарихи жетістіктерін айқын көрсетеді. Осы орайда түркі музыкасы жайында сәл сөз шығындап көрсек.
Түркі музыкасы ғасырлар бойы көптеген іргелі жанрлар секілді дамып, байыған рухани мәдениет көзі. Генезис тұрғысынан мифологиялык дүниетаныммен, фольклормен, шамандықпен байланысты. Ежелгі түркі қоғамында бар болу пен жоқ болу (өмір мен өлім) әлемін бір-бірімен байланыстырып тұратын, тіршілікті жырлайтын, келешек хабарын беретін, аруақтар әлеміне жүгініп, оларды шақыра алатын, жақсы істерге ұйытқы бола алатын, көріпкел – бақсы балгер қызметіндегі сәуегейлер - бақсылар (қамғандар), шамандар өз ритуалдары мен рәсімдерін орындау кезінде негізінен орындаушы-музыкант қызметін атқарған еді (ежелгі мысырлықтардың трансценденталдық сәуегейлерінен өзгеше түрде). Осы күнге дейін Сібірдегі түркі халықтарында дәстүрлі түрде жалғасып келе жатқан шамандық сопылықтағы музыка жанрларына дейін созылған ұзақ жолдан өткен шаман музыка культін синкретикалык тұрғыда іске асырады. Әр түрлі архаикалық музыкалық аспаптармен және дауыстармен, мистикалық қимыл-әрекеттермен, от және киім атрибуттарымен сырлы-сиқырлы, дірілді сахналық көріністерді орындайды. Барлық қатысушылар рәсімнің сырлы әлемінің өзгеше аурасына еніп, осы дірілді рухтық- жағдайдың барған сайын көтеріле түскен ырғағына беріліп елітеді. Осындай теңдесі жоқ «түркі вакханалиясы» тап бір табиғаттың еліктірер күшімен бірлескендей музыканың Тәңірлік қабаттарын аша түседі. Қам (бақсы) мен шаман алғашқы сатыда мифологиялық рәсімді жасау өнері мен фольклорлық өнерін, сондай-ақ орындаушылық қабілетін өз бойында тоғыстырады.
Музыка - сөз - би культінің негізгі орындаушысы әрі өкілі болып саналатын шаман - түркі тайпасының, руының, жалпы алғанда архаикалық түркі қоғамының өмірін бүкіл эстетикасымен жандандырған, сонымен қатар, ұлттық рух сабақтастығын өз бейнесінде көрсеткен, мерекелік жиындарды ұйымдастырған, тіпті қиындықтарға, ретсіздіктерге шешім, ауруларға ем тапқан, жаман рухтар тиген жандарды емдеген білгір, шешім табушы, шипа беруші. Мұндай ерекше қабілеттерді өз бойында жинағандықтан, шаман түркі халықтарының жоғары табына енген, басқарудағы негізгі орындардың бірін иеленген. Тарихи деректер бойынша ежелгі түркілердің тайпалық құрылысында қағанның уәзірі және бас кеңесшісі көбіне шаман болған. Ғұн түркілері бақсы, емші титулын алған шаманды «Ата қам» деген. Түркі мифологиясы бойынша, түркі ұлысы мен мемлекеттілігінің негізін қалаған Ашинаның шаман болғаны туралы да болжам бар. Оғыз түркілерінде де тайпаның басында шаман тұрғаны туралы дерек фольклорда сақталып қалған. «Қорқыт Ата кітабындағы» жырларда да Оғыз елінің басшысы Байындыр хан шаманның ұрпағы екені көрсетіледі. Оның атасы Қамған - Қам каған. Қам-шаманның көне түрктердің тектік (әулеттік) құрылысындағы тарихи қызметі мен Сібір-Алтай аймақтарындағы қазіргі қызметі оны рухани жадысын сақтап, жеткізуші, этникалық-мәдени жүйенің құрушысы және қорғаушысы ретінде көрсетеді. Алдымен, түп-тамырға, текке тән мифологиялық әлемнің негізгі арналары, тарихи- генетикалық ерекшеліктің жетекші қозғаушы күші, түркі этнопсихологиясының өзіндік ұлттық ерекшеліктері дәл осы шаманның тебіреністі музыкалық әлемінде, рәсім-жоралғылардың музыкалық ырғақтары арқылы жеткізілуінде. Қимыл-әрекет өлшемдерінде, эстетикалық байланыс пішімінде көрініс тапқан. Болмыстың философиялық ұғымын шындықтың сиқырлап, елітуші музыкалық импровизациясымен сүйемелдеп көрсету дәстүрі түркі музыкасының кейінгі дамуына негіз қалаушы ретінде ықпалын тигізген. Түркі этносының жекелеген тайпалар түрінде даму барысында шаман, қам, ойын, оин, ойна, олонхочу, бахшы, бақсы, факсы, озан, ақын, шайыр, қайчы, фалбин және тағы басқалары секілді өзгерген формаларда кең түрде қызмет атқаруына қарамастан, шаман құбылысы түркі руханияты мен осы руханияттың айнасы болып саналатын ұлттық музыка үшін өзін танытатын, өзін айқындайтын ерекше фактор болған.
Кейінгі даму процесінде ашық (ақындық) өнердің генетикалық түп-түбірі арасында шаман кешені іргетастың негізгі және алғашқы қабатын құрайтын басты мәдени-эстетикалық қабат болғандықтан, ол өзінен кейін келетін сатылардың қалыптасуында да шешуші және бағыт беруші күшке айналған. Мұның ең жарқын мысалы ақындық музыканың дамып, қалыптасуында маңызды рөл ойнаған жыраулық (озан) өнер - озандық, яғни жыраулық болып саналады. Жалпы алғанда, қам-шаман - озан (жырау) ашық (ақын) өнері арасындағы сабақтастық желісі түркі музыкасының мыңжылдықтарды қамтитын кемелдену тарихының имманентті, яғни іштен туатын құбылысы болып есептеледі. Озан ашыққа (жырау ақынға), қобыз саз аспабына айналған осы тарихи процесте түркі музыкасы форма мен мазмұн, музыкалық аспаптарды жетілдіру тұрғысынан байып, дами түсті. Бүкіл түркі халықтары танитын Қорқыт Ата - түркі әлемінің ең танымал әрі әмбебап жырауының прототипі болып саналады. «Бой бойлап, сөз сөйлеген (Жыр жырлап, сөз сөйлеген)» («Қорқыт Ата кітабы»), ұлыстың данасы саналған жыраудың аспабы қобыз – түркі халықтарының этнографиялық рәсімдерінің орындалуында, тойларда, мерекелік жиындарда қолданылған музыкалық аспап. Қобыз әуендерінде би ырғағы мен көңілді, жылдам ырғақтар маңызды орын алады. Жыраулық өнер негізінен кезбе, яғни ел аралайтын сипатта болған. Соған байланысты қобыз музыкалық аспап ретінде әрекет пен жүріске сай форма алған. Қобыздың негізінен екі түрі бар. Біріншісі, скрипка түріндегі кобыз болса екіншісі, қазіргі саз аспабының қалыбын еске түсіретін қобыз. Бірінші түрдегі қобыздар негізінен хакастар, шорлар мен қырғыздар арасында кең таралған. Екінші түрдегі қобыздар болса, көбіне оғыз тайпаларының музыкалық аспабы ретінде танылған. Ең көне түркі қобыздары екі немесе үш ішекті, жер [yir], көк аспан [gök] және аруақтар [qut] әлемі бірлігінің символы болған. Сібір-Алтай, Орал бойы, Қытай-Ұйғыр және Түркістан аймақтарындағы қобыздардың ішек тәртібінде екі ішектілік және үш ішектілік дәстүрі қазірге дейін сақталып қалған.
Түркі музыкалық өнерінің тарихы түркі қобызының жекелеген аймақтарда бірқатар басқа атаулармен де аталғанын көрсетеді. Бұлардың ең көп тарағаны танбур және оның әр түрлі нұсқалары: танбур, домбыра, домбура, домбрак және тағы басқалары. Қазақтар мен өзбектер арасында бұл аспаптар кең таралған. Ал түрікмендер қобызды дутар деп атаған. Көне түркілердің мәдени ортасында қобыз тартқан өнерпаздарды қолданған музыкалық аспабына сәйкес «қобызшы» деп атаған, Түркілердің «Манас», «Қорқыт Ата кітабы», «Семетей» және «Сейтек» секілді терең этникалық мәдени жадысы, естелік жүйесі, тамаша музыкалық компоненті бар эпос-дастандарында қобызшы кәсіби өнерпаз мәртебесінде сипатталады, Негізінде түркі эпостарының (дастандарының) шығарушы авторы сөз (поэзия) бен дыбыстың (музыканың) тұтастығын паш ететін сахналандырылған рәсімдердің орындаушы шебері болған жырау, ал кейінгі дәуірлерде ақын болған. Түркі және ислам өркениеттерінің интеграциясы процесінде жыраулықтан кейін ақындық өнерді түркілердің рухани әлемінде танымал еткен тұлга - Ахмет Иассауи. Ол құрған Иассауилық тариқатының идеялық-эстетикалық жалғасы болған бекташи, алеви және сафауи секілді рухани-философиялық қозғалыстардың күшті ықпалы ұзақ уақыт бойы XII-XV ғасырлар арасында жаңа типтегі өнерпаз типі ақынның пайда болуына себеп болуымен қатар, жырауларды (озандарды) біртіндеп ақынға айналдырды. Ислам дәуірінде түркі көркем өнерінің, осы тұрғыда түркі музыкасының жаңа формалары мен жанрлары пайда болған еді. Түркі халық музыкасы осы дәуірден бастап бай даму жолын басынан өткерді. Түркі музыкалық мәдениетінің еркіндігін көрсететін тағы бір қыры бар.
Бұл - музыка тек эстетикалық феномен, талғамға сай, мәжілістерді, той-жиындарды көңілді еткен құбылыс емес, сонымен қатар, мемлекеттілік мәдениетінің де ажырамас бір бөлігі болған. Үлкен аймақтарды жаулап алған түркі армиясын әскери әуенсіз көзге елестету еш мүмкін емес. Ғұн және көктүрік империяларынан бастап, генеологиялық тұрғыда салжұқ империясына дейін әскерлер жыраулар мен қобызшылардың сүйемелдеуімен қатар әрекет еткен. Көне түркі қағандарының сарайларында және әскери қосындарында өнерпаздардан құралған әскери музыкалық топтар (қазіргі мағынада әскери оркестр) күн сайын тоғыз түбір деп аталатын шығармаларды үлкен ықыласпен орындап, қолбасшылар мен әскерлерге жауынгерлік, күрескерлік рух сыйлап отырған. Исламдық шығыстың музыкалық мәдениетінде маңызды орын алған, тарихи генезис тұрғысынан үнді әуендерімен де байланысы болды. Тарихи даму процесінде түркі музыкасының жалпы алғанда, төмендегідей түр, форма және жанрлары пайда болды. Әр түрлі жырау және ақын әуездері, мехтер (әскери) музыкасы, халық әндері мен әлдилер, би әуендері күйлер, азандар, дұғалар, тәкбірлер, мінәжаттар тағы басқалары пайда болды. Түркі музыкалық аспаптары негізінен, төмендегілер болды. Көне дәуірлерде пайда болып, қазіргі кезеңге дейін жеткен аспаптар: қобыз, домбыра саз және олардың түрлері (мысалы, жатық саз, жүре саз тағы басқалары), тар, каманча, тұлым, түтек, саз,балабан, зурна (сырнай), нағара, деф және өзгелері. Бұрынғы заманда пайда болып, ұмытылған, кейіннен жаңғыртылып, қайта қалпына келтірілген аспаптар: бәрбәт, руд, ченг, кос, қашгек, чанақ, дүтар, сетар, танбур, дабыл, даира, керенай, музыгар және тағы басқалары.
Бұл топтағы музыкалық аспаптар кезінде түркі музыкасында кеңінен қолданылса да, кейіннен белгілі бір себептерге байланысты қолданыстан шығып қалған. Бірақ әртүрлі аймақтарда, түркілер ғана емес, әлемнің басқа халықтары да бұл аспаптарды жетілдіріп, қазіргі кезеңге дейін ұрпағына аманаттап жеткізген. Көріп отырғанымыздай, бұл музыкалық аспаптардың көпшілігі жалпы шығыстың музыка мәдениетінде кеңінен қолданылады.
Түркі халықтары мен мемлекеттерінің түбегейлі бөліну процесінен кейін олардың әрқайсысының өзіндік музыкалық мәдениеті қалыптасып, әсіресе, XХ ғасырда қазіргі әлем музыкасының дәстүрін ұстанатын жаңа сазгерлер буыны өсіп шықты. Қазіргі таңда ұлттық түркі музыка мәдениеті фольклор, классика және сондай-ақ эстрадалық музыканың алуан жанрларын өзінде тоғыстырып, дамудың бай тәжірибесі мен әлеуетіне ие болып отыр.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Жаваншир Фейзиев «Түрк әлемі»,
Лев Гумилев «Ежелгі түркілер»,
Кляшторный С.Г «Түркі тайпаларының ежелгі тарихи мәселелері»,
Фарук Сумер «Оғыздар, түркімендер»,
Махмұд Қашқари «Диуани лұғат-ат түрік»
