Туған ауылдардан табыс табуға кету көбейе бастайды. Жоғарыда аталған авторлардың куәліктерінен басқа, бұл қазақтардың төлқұжат алу туралы деректерімен расталады.
Өз еңбегінде В.К. Никольский өзінің қарауындағы «Обзор Семипалатинской области» нөмірлерін келтіреді. Соның негізінде ол төлқұжаттар іріктемесінің ұлғаюын көрсететін кестені ұсынды.
Туған ауылдардан табыс табуға кету көбейе бастайды. Жоғарыда аталған авторлардың куәліктерінен басқа, бұл қазақтардың төлқұжат алу туралы деректерімен расталады.
Өз еңбегінде В.К. Никольский өзінің қарауындағы «Обзор Семипалатинской области» нөмірлерін келтіреді. Соның негізінде ол төлқұжаттар іріктемесінің ұлғаюын көрсететін кестені ұсынды.
Басқа жаққа кетудің көбеюі туралы мәлімдемемен бірге, Никольский төлқұжатты тек өз мекенін тастап кеткен қазақтар ғана таңдағандығына назар аударды. Өз уездері немесе тіпті облыстар шегінде қалғандар ешқандай төлқұжатсыз казактарға, кен орындары мен зауыттарға, тіпті басқа қазақтарға да жұмысқа жалданған. Осылайша жұмыс істеуге кеткен және олардың санын көрсететін цифрлар нақты жұмысқа кеткендердің санынан бірнеше есе аз. Айта кету керек, Никольский сондай-ақ осы цифрлық деректер алынған «Обзоры Семипалатинской области» шолуының өзі де жоғарыда келтірілген цифрларды «нақтыдан төмен санау керек» деп мәлімдегенін жазады.
Жұмыс істейтін қазақтардың жалақысына келетін болсақ, ол өте төмен және жылдан жылға құлдырауға бейім болды, өйткені жергілікті нарықтардағы жұмыс күшінің саны жыл сайын өсіп отырғанымен, оларға сұраныс пропорционалды түрде өскен жоқ.
Маковецкий Семей статистикалық комитетіне жасаған баяндамасында жатақ «қожайын казактың барлық қара жұмысын істейді, сол үшін оған қыста 5-тен 10 рубльге дейін (шамамен қазаннан сәуірге дейін) алады, сол ақыдан ол кент қоғамының орналасуы бойынша салық төлеуге мәжбүр, кейбір кенттерді бұл салық 2-ден рубльге дейін» жететіндігін жазған. Өскемен уезінде Яковлев тоқтаған казактың 20 десятинаға жуық егістік жері болған, соны өңдеу үшін ол екі қазақты жалдаған екен. Төлемнің орнына олардың әрқайсысына 5 пұттан, ал егін егетін балаға 3 пұт бидай себілген. «Жылдық жұмысшылар, жатақтар жылына 15-30 рубль алады». «По Устькаменогорскому уезду» және «Семипалатинские Областные Ведомости» (№47-48, 1898 ж.) мәліметтеріне сүйене отырып, Никольский 20 десятина жерді өңдеу мен оған егін егі кемінде 80 рубль тұрады деп жазған. Өскемен уезінде үш кісінің еккен 13 пұты орташа өнімділікте 65 пұт берген. Қолайлы жылдары орташа жергілікті бағамен бидайдың пұты 50-55 тиын болған. Сонымен, ақша аудару кезінде екі жұмысшы мен бала 32-35 рубль алуы керек, осы ақшадан олар үшін егілген егіннің өңделуі мен жиналуы алып тасталды.
«По Устькаменогорскому уезду» және «Семипалатинские Областные Ведомости» (№39, 1898 ж.) мәліметтеріне сәйкес, Черепанов ауылында қыста бірнеше ер адам «жазғы бір немесе екі еңбек күні үшін бір пұт бидай» алған. Ақ құдық ауылының егістікте жұмыс істейтін жұмысшысы ақы ретінде айына бір қой (2-3 рубль) алып отырған делінеді жоғарыдағы шолуда. Өз еңбектерінде көбіне казактардың сөзін сөйлеген Катанаевтың айтуынша («Хлебопашество в Бельагачской безводной степи»), 1890-шы жылдардың басында Ертіс өлкесінің казактары жазғы науқан кезінде қазаққа ай сайын 4-тен 6 рубльге дейін төлеген.
Осы кезеңде қазақ жұмысшылары алатын жалақының жоғарыда келтірілген нормалары 1870-ші жылдардың жартысы мен аяғында жатақтар алған жалақыдан төмен болды. Өзінің жолжазбасында Словцов (Ақмола облысының Көкшетау уезіне жасаған сапары кезіндегі «Путевые заметки», 1878 ж.) Көкшетау уезінің Қотыркөл станицасында бір десятина жерді өңдеу қанша тұрғанын жазады: «егер ақшаны күні бұрын беретін болса, онда 3, 5 және 7 рубль тұрады. Оны ору 4, 6 және 9 рубль. Егінді басу мен апару 3-4 рубль. Демек, десятина 10-нан 20 рубльге дейін шығады. Шын мәнінде, қырғыз еңбегін пайдалану кезінде десятинаны өңдеу әлдеқайда арзанға түседі. Кедей қырғыздар көбіне астықты казактан күні бұрын алып алады, сол кезде десятинаны ору 2 рубль 50 тиынға түседі». 1870-ші жылдармен салыстырғанда жалақы төмен болған, өйткені ол жылдары өлкедегі күнкөріс те арзан болған. Мысалы, қара бидай ұнының пұты 25 тиын тұрған, 1890-шы жылдардың ортасы мен соңында – 40-50 тиын, ал кейінірек – сібір базарларында қара бидай ұнының бір пұты бір рубльден аса тұрған. Бұл туралы Сібір газеттеріндегі сауда бюллетеньдерінде айтылды.
Зауыт, кен орындары мен тұз кәсіпшілігінде істейтін жатақтардың да жалақысы өте төмен болған. Мысалы, 1900 жылға арналған шолудағы статистикалық мәліметтерде («Тау-кен ісі» тарауы) Павлодар уезіндегі кеніштердегі қара жұмысшылар, ал қазақтардың басым көпшілігі қара жұмысшылар болған, айына 12 рубль алған. Ал «Тұз ісі» тарауында сол уездегі тұз кәсіпшіліктеріндегі жұмысшы қазақтар кәсіпшілік кезеңінде, 1900 жылғы мамырдан бастап қыркүйектің жартысы мен соңына дейін, бір адамға 50 рубльден табыс тапқаны айтылған. Жалақы өте мардымсыз болды және барлық күш-жігерге қарамастан, қазақ өзін және отбасын асырауға жеткілікті ақша таба алмады. Сондықтан, өзі және отбасы аш қалмауы үшін, бір үзім нан үшін ақша табудың әр түрлі тәсілдерін табуға және іздеуге тура келді.
«Продовольственный вопрос в Тургайской области» («Тургайские Областные Ведомости», №6, 1899 ж.) мақаласында оқиғалардың табиғи барысы қазақ қоғамына қатты әсер еткені айтылған. Бұған орыс ауылшаруашылық мәдениетінің дала шаруашылығына әсері, бұрын қазақтардың иелігінде болған жерлердің азаюы, далаға казактар мен қоныс аударған шаруалардың қоныстануы жатады. Осының бәрі қосыла келе қазақтар үшін «мал шаруашылығының бұрынғыдай ерекше құндылыққа ие болудан қалып, егіншілік пен астыққа деген қажеттіліктің өсуіне» жағдай жасайды.
«Хозяйственно-статистическое исследование степных областей» (№10, 1899 ж.), атап айтқанда Көкшетау уезін зерттеу бойынша, «шаруашылық-бұқаралық және бюджеттік деректер көшпелі халықтың орташа қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін бір жылқыға аударғанда кемінде 24 бас немесе бірлік мал қажет екенін көрсетті» деп келтірген. Бұл жерде Щербинаның 6 адамнан тұратын көшпелі шаруашылықта 21 бас жылқы, 11 бас ірі қара, 31 бас қой-ешкі болатынын көрсеткенін атап өту керек.
Мал басының осы санын қамтамасыз ету үшін әрбір шаруашылыққа жайылымдық аумақтағы шөптің мол болуына қарай 209 - дан 444 десятинаға дейін жер қажет етілген (мұндай норманы «Семипалатинские Областные Ведомости» берген). Басқа дереккөздерде басқа цифрлар болған. Мысалы, Вальдың мақаласында минималды норма 200 десятинаға тең делінсе, Огановскийдің «Переселенческое дело в Уральской области» (1900 ж.) мақаласында 144 десятина делінген.
«Семипалатинские Областные Ведомости» (№10, 1899 ж.) тек осындай жағдайларда ғана, білетін адамдардың пікірінше, қазақ мал шаруашылығы дербес өмір сүре алады және біртіндеп дами алады деп есептеді. Алайда, осындай мал басына ие шаруашылықтар өте аз болды. Жүдеу қазақ шаруашылықтарында жайылым одан да аз болды.
Мал бөлінісі туралы мәселені қозғаған Никольский тек Семей облысы бойынша мәліметтерге ғана сүйенген.
1870 жылдары Көкшетау уезіне саяхат жасаған Словцов қазақ халқының жан басына шаққандағы есебі бойынша аталған уезде 5,1 бас мал бар деп жазған. Оның жолжазбасында: «Алайда, мыңдаған жылқысы мен он мыңдаған қойы бар қырғыз байларының 10% -дан астамын есепке алсақ, орташа және кедей халық азықпен қажетінше қамтамасыз етілмеген деп санауға болады»,- делінген. Балқаш көліне экскурсияға барған Никольский («Балқаш көліне саяхат») көл маңында ол жылқысы жоқ қазақ ауылдарын кездестіргенін атап өтеді: «кейбір кедей ауылдарында... жылқы жоқ». Зеланд алдыңғы бөлімдерде келтірілген «Қырғыздар» мақаласында Жетісу облысы қазақтарының мал иеленуіне қатысты келесі анықтаманы келтіреді. Деректер 1882 жылға жатады.
Келтірілген кестеге автор келесідей ескертпе жасаған: «Бұл бөліністен бұрынғыдай жалғыз ғана малмен өмір сүру мүмкін еместігі айқын көрінеді. Сонымен қатар, мұнда келтірілген сандардың әртүрлі иелер арасында біркелкі бөлінбегені айтпаса да түсінікті. Бірнеше жүз қойы бар – жеткілікті, мыңдаған қойы бар бай саналады. Есесіне бір үйде бір жылқы мен бірнеше бас қойы бар кедейлер де бар». Мал дәрігері Михайлов Петропавл уезіндегі қазақ болыстарына сипаттама береді және осы сипаттамада ірі қара малдың бөлінісі туралы мәліметтер келтіреді:
Кесте келтіре отырып автор «жалпы құбылыс» байқалатынын атап өтеді: «қой мен ешкі орташа және ауқатты тапқа тиесілі, кедей немесе ірі қара малы шектеулі қырғыздарда ұсақ мал мүлде жоқ» («Киргизские степи» мақаласы). Автор өз зерттеуінде Пресногорьков болыстығы халқының 72%-ы және Құсмұрын болыстығы халқының 77,5%-ының өзін асырауға қажетті малының жоқ екенін атап өтеді.
Орал облысының Жиренкөпе болыстығына шаруашылық-экономикалық зерттеу кезінде (Огановский, «Экономический быт киргизов №1-4 аулов Джиренькупинской волости», 1900 ж.), болыстықтың төрт шаруашылығын зерттеу кезінде алынған мәліметтерге сәйкес, экспедиция белгілегеннен төмен мал басы анықталған. «Ответ г-ну Смотрову» («Научное Обозрение», 1901 ж.) мақаласында Валь Ақтөбе уезінің Бестамақ болысының қазақтары арасында жылқысы жоқтар 151%, бір жылқысы барлар 44,1% екендігін көрсеткен.
Дәл сол автор қазақтардың экономикалық өмірі туралы мақаласында қазақтар арасында жылқылар бөлінісі туралы мәселені көрнекі түрде суреттейтін кесте берген. Деректер Атбасар, Павлодар, Қостанай және Көкшетау уездеріне қатысты.
Осы кестеге түсініктеме берген Валь «Из истории экономических отношений у киргиз» мақаласында былай жазады: «Первая и вторая группа (безлошадные и однолошадные) даже среди русского крестьянства считаются пролетариями с наделом» (в нашем случае следовало бы сказать «кочующие пролетарии»), но к этим группам должна быть присоединена и следующая третья группа (от 2 до 3 лошадей), так как для кочевок нужно иметь скота более, чем у этой группы, по крайней мере раза в два. Если эти три группы соединить в одну, то получим довольно однообразную цифру «кочующих пролетариев» по всем уездам. В Атбасарском уезде эта цифра опускается до 38,5%, Кокчетавском и Кустанайском немного более 50%, а в Павлодарском даже 54%. В общем же вся эта большая группа, по числу хозяйств равняющаяся половине всех хозяйств, владеет самым ничтожным количеством лошадей, от 9% в Атбасарском уезде до 11,8% в Кустанайском». Көкшетау уезіне қатысты және Вальдің мақаласында келтірілген басқа кестеде жалпы шаруашылықтардың тең жартысын құрайтын кедей шаруашылықтарында уезд қазақтарының қолдарындағы барлық жылқының 1/10 бөлігі ғана, ірі қара малдың 1/3 бөлігі ғана, қой-ешкінің 1/4 бөлігі ғана болғаны көрсетілген.
Егер кедейленген қазақ әлі толық қайыршылыққа жетпесе, жұмысқа қажетті мал саны болса және қарабайыр ауыл шаруашылығы құрал-жабдықтарын, тұқымдарын және т.б. сатып алу үшін қажетті ақшаның аз сомасы болса, топырақ пен климат жағдайлары қолайлы жерде егіншілікпен айналысуды бастаса, пролетариат қатарына кіруден құтыла алар еді.
Мал шаруашылығы күнкөрісін қамтамасыз етпейтін қазақтар көбінесе егіншілікке ауысып жатты. Ал егер кедейленіп бара жатқан қазақ дер кезінде егіншілікке өтпесе, онда оның құрығаны, сол кезден бастап ол жатақтың ауыр кебін киіп, орыс та, бай қазақ та барынша пайдаланатын батыраққа айналады.
Басында, орыс билігі қазақ даласына енді келген бастапқы кезде, орыс үкіметінің қазақтарды отырықшылыққа көшуге және егіншілікпен айналысуға бейімдеуге салған барлық күш-жігеріне қарамастан, қазақтар бұрынғысынша мал шаруашылығымен айналыса берді. Олар егіншілік жұмыстарына жақтырмай қарады және орыстар ұсынған ұсыныстарға, ешқандай жеңілдіктер мен субсидияларға назар аудармады да. Коншиннің айтуынша, орыс үкіметі «осы (XIX) ғасырдың басында... қырғыздарды егіншілікке тарту туралы мәселе қозғап, ал Орынбор өлкесінде бұл тақырыпқа 1808 жылы 10 000 рубль бөлінді. Отырықшы өмірге көшуді қалаған қырғыздарға Сібірдегі шаруалар поселкелеріне, негізінен, мұсылмандар арасына, салықтар мен қызмет етуден 10 жылдық жеңілдікпен көшуге рұқсат етілді». Алайда, «1880-1894 жылдардағы Ақмола облысындағы өнеркәсіп пен сауданың қысқаша статистикалық очерктерінде» (1896 ж.) айтылғандай, «бұл шаралар ешқандай елеулі нәтиже бермеді және қырғыздар ұзақ уақыт бойы олардың арасында егіншілікті нығайту әрекеттеріне қырғиқабақ қарады». Тек ескі өмір салтының бұзылуы анықталып, мал шаруашылығы әртүрлі себептерге байланысты жайлы өмірді қамтамасыз етуді тоқтатып, болашақтағы жатақ өмірінің бейнесін көрсеткен кезде - сонда ғана қазақтардың бір бөлігі егіншілікпен айналысуға көше бастады. Әкімшілік өкімдер де, жеңілдіктер де, субсидиялар да, марапаттар да жасай алмағанды, экономикалық қажеттілік жасады.
Оқи отырыңыз: Қазақтардың қоғамдық-экономикалық өмірінің очеркі. ІІІ бөлім
