Қазақ халқы – «Өнер алды – қызыл тіл» деп, барлық өнердің алдында сөз өнерін жоғары бағалаған, сөзді құдірет деп санаған халық. Заман өз кезегінде шын таланттарды, сөз өнеріне жүйрік данышпандарды тудырып отыруы заңды. Сонау Әл-Фарабиден кешегі Шәкәрімге дейін сөз өнерінің небір шын жүйрік өрендері өтті.
Біз бұл мақаламызда Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп және Сәдуақас Ғылмани шығармашылығының арасындағы өзара үндестікті зерттеп, зерделемек ниетіміз бар. Шәкәрім де, Мәшһүр Жүсіп те заманында елдің мұңын айтып, жоғын жоқтады. Дін тақырыбында танымы мол тағылымды, тұшымды дүниелер жазды. Қазақтың бұл ғұламалары Исламның өзегін өлең өрнегіне салып жұртқа насихаттады. Ел ішінде дін бұзған дүмше молдаларды қатты сынады.
Шәкәрім мен Мәшһүр Жүсіптердің демі үзілгенде, данышпандар салған сара жолды Сәдуақас Ғылмани бертінге дейін жалғап әкелді. Үш ғұламаның да ортақ жырлаған, мұңдаған тақырыбы негізінен Ислам діні болды.
Өз кезегінде Сәдуақас Ғылмани «Сахар назым» атты шығармасында:
Кемпір, шал, қатын, қыз бен ұл,
Ислам дінін жақсы біл.
Сол жолына қызмет қыл,
Ләилә иллаһа ил Алла» деп халықты дінді жақсы білуге шақырды. Бұл ой Мәшһүр Жүсіпте де көрініс тапқан:
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айрылмай жақсы менен жаман парқы.
Баласы дін мұсылман, ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы, жұрттың нарқы.
Мәшһүр Жүсіп шығармаларының негізі Исламды халыққа насихаттау, елді дінге шақыру болды. Отыз томға жуық мол мұра қалдырған ғұлама Мәшһүр Жүсіп дін арқылы елді біріктіруді, сол арқылы бақытқа жетудің жолын көздеді.
Қазақтың дін ғұламалары Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп Ислам дінінің парыздарынан өзге ішкі мазмұнына тереңдеп, халыққа жеткізуді көздеді. Мәселен Мәшһүр Жүсіптің бір ғана «Жетпіс бап» атты өлеңдер жинағы адамның жаралуынан қияметтің келуіне дейінді уақытты өлеңмен баяндаған. Сонымен қатар діни-философиялық мәнге ие нәпсі, ит дүние, ұждан, көңіл, рух, жан туралы толғамдары таза ислами түсінікте жырланып жеткізілген. Мәшһүр Жүсіптің Сәдуақас Ғылманимен бір үндестігі пайғамбарлар баянын, құран аяттарын, хадис сөздерін өлеңмен жырлау болып табылады. Қос ақын да хадис сөздер мен пайғамбарлар туралы Құран аяттарында кездесетін оқиғалар желісін жұртқа түсінікті қазақша тәржімалап өлеңмен жеткізе білген. Ал Сәдуақас Ғылманидің Шәкәріммен бір үндестігі жоғарыда нәпсі, ақыл, ит дүние, көңіл сынды діни-философиялық түсініктерді ортақ жырлауында. Үш данышпанның да шығармашылығында ортақ елді білімге шақыру, ғылым жолын насихаттау, елдегі шала сауатты дүмше молдаларды, жалған сопыларды сынау болып саналады.
Ислам дінінде бес парыз бары белгілі. Адамның мұсылман болуы иман келтірумен болады. Жоғарыда дін қайраткерінің шығармасынан келтірілген үзіндіде ақынның «ЛәиләһәеллааллаҺ» деуі, кәлима сөз, Аллаға иман келтіруі. Иман келтірмеген адамның қылған амалы қабыл болмасы дінде айтылған. Ақын «Сахар назым» атты шығармасында «дін қарындас, ұйқыңды аш» деп бастап, әрбір шумақтың соңын «ЛәиләһәеллааллаҺ» деп аяқтайды. Тағы бір «Мүнәжат» атты туындысында:
Лә илаһа иллаллаһ жүрегімде,
Айырылам деу ең мақсат тілегімде.
Мәңгі азапта қалмас ем деп ойлаймын,
Сол қасиетті иманым тірегінде, – деп иманның тірек екенін, тозақ азабынан құтқаратынын жеткізеді. Бұл ой Мәшһүр Жүсіптің шығармаларында:
«Исламның бес парызы біреуі – иман,
Таппайды бұл бесеуін дүние жиған.
Ықтият, шын ниетпен жұмыс қылып,
Ерлерді айт Құдай үшін жанын қиған» деп Иман бес парыздың біреуі екенін, дүние жиған адамның (өмірдегі мақсаты дүние байлығына кенелу) бойында ол парыздар табылмайтынын жеткізеді. Данышпан бабамыз Құдай үшін жанын қиғандарды «ерлер» деп жоғары бағалаған.
Осы аты аталған дін қайраткерлерінің шығармаларында тағдырға иман мәселесі де қамтылған. Діни түсінікте жақсылық та, жамандық та бір Алладан болып табылады. Адам өмірінде қиындыққа тап болса сабыр қылып, жаратушының сынағы деп тағдырға иман етеді. Бұл ой Ғылмани мұрасында былай көрініс тапқан:
Мойындадым, шын көндім бұл тағдырға,
Кеселіне пейілдің қабаттасқан.
Алла сыны – бенденің көнер ісі,
Шын мүһмен хабары бар шариғаттан. Ақын мұнда тағдырға риза болу мәселесін көтеріп отыр. Тағдырдың тәлкегіне мойымай, Алланың сынынан сүрінбей шүкірлікте болуы шын мүміннің қасиеті екендігін және ол ой шариғаттан бастау алатындығын осы шумағында тайға таңба басқандай жеткізген. Бұл туралы белгілі теолог Бақтыбай Бейсенбаев: «Тағдырға иман ету - ислам ақидалардың бірі. Тағдыр мәселесі - Алланы тану негіздерімен тығыз байланысты. Сондай-ақ, Жаратушының заты мен көркем есімдері және сипаттарын дұрыс танудың негізін қалайтын тақырып. Өйткені Алланы танудағы міндетті сенімдердің бірі - Алланың шексіз біліміне, қалауына және құдіретіне иман екені белгілі. Тағдыр мәселесі Алланың білім, қалау және құдірет сипаттарымен тығыз байланысты» деген пікір білдіреді.
Осы аталған тағдырға иман мәселесі Шәкәрім шығармашылығына да арқау болған. Мәселен оның «Дүние мен өмір» атты өлеңінде «дүниені сұм, алдамшы» деп жазған білімділердің насихатына қарсы шығып, тың ой айтады. Адамның қайғы көрсе ол – дүниенің жалғандығы, өмірден соққы жесе ол – сұм дүниеден көру қате екендігін айта келе:
«Кімде-кім қайғы тартып, бейнет көрсе,
Сұм жалғанның қылғаны бұл дей берсе,
Әлбетте, бұл – тағдырға наразылық,
Түбі Аллаға қарсылық, ондайға ерсе» - деп өзінің азаматтық ұстанымын айқындай түседі.
Иман тақырыбы Шәкәрім шығармашылығында да кеңінен сөз болады. Шәкәрімнің «Иманым» деп аталатын, діни-философиялық ойға құрылған күрделі шығармасы да бар. Ақын өз иманын:
Қырықтан соңғы иманым –
Отыз жылдай жиғаным.
Көп ғалымның сөзінің
Ақылға алдым сыйғанын»-деп жеткізеді. «Шәкәрім Құдайбердұлының діни-эпикалық көзқарасы» атты филология ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін жазған Айтбаева Апризаның авторефератында: «Шәкәрім шығармалары терең мағыналы, ойлы болып келеді. Ақын діннің астарына, ішкі мағынасына терең бойлап, Исламның мәйегінен ой өрбетеді. Өз ойының тәуелсіз-еркіндігімен белгілі Шәкәрім дінге сенуші адам болған. Мұсылмандар мен исламиятшыларды толғандыратын діни проблемалар оның көзқарастарында орын алған. Бұлардың ішіндегі ең бастысы имандылық проблемасы екендігі белгілі» деген пікірі өте орынды.
Иман сөздіктегі мағынасы араб тілінен аударғанда «әмәнә» сенім, сену деген мағына береді. Шәкәрімнің ақылға сыйғанға ғана иман келтіретіні де, иманды ақылмен қатар алып қарайды да сондықтан. Ақыл-ойды иманмен сабақтастықта қарау Ғылманидің шығармаларында да бар:
Иманың қуаттанар шын ойласаң
Миыңа салып оны мол толғасаң.
Жібітіп жүрегіңді ерітпей ме,
Қайтсе де мойындатар тас болмасаң.
Бірақ шарты миға сап мол толғану,
Шынын, сырын білуге ой қозғалу.
Болмаса сен де бірсің айуанмен,
Неге тұрмақ ес жолы беру-алу.
Ал, Мәшһүр Жүсіптің «Бес қымбат» деп аталатын өлеңінде «Ең әуелі керек нәрсе иман деген» деп, иманды бірінші айтып, одан кейін:
«Екінші керек нәрсе – ғақыл деген.
Ғақылсызда таупық жағы тақыр деген.
Аз іске ашуланып, дінін бұзар,
Иманын кәпірлікке сатар деген» деп иман мен ақылды өзара сабақтастыра қарайды. Себебі, ақылмен, танумен ғана иманның бүтіндігін сақтауға болады. Ақыл болмаса, «иманын кәпірлікке сатар» деп шегелеп айтады.
Жоғарыда келтірілген үзіндісінде ақылмен ойлап, ой жүгіртіп қана иманды арттыруға болатындығы айтылған. Жалпы Мәшһүр Жүсіптің, Шәкәрімнің, Сәдуақас Ғылманидің шығармашылығында болсын ақылға ерекше мән бергенін көреміз. Мұның басты себебі Ислам дінінің ықпалынан деп білеміз. Себібі Алланың сөзі Құранда ақылға қатыста көптеген аят сөздер бар. «Ей, ақыл иелері» деп басталатын Құран аяттарынан, «Ант болсын! Сендерге ішінде ескертулерің жазылған бір кітап түсірдік. Сонда да ақылдарыңды жұмсамайсындар ма»?
Я болмаса «Сендерге аяттарымызды әбден аңықтадық, бәлкім ақылдарыңды пайдаланарсың да!» деген Құран аяттарында адамның ақылды пайдалану керектігі, ақылмен ой жүгірту керектігі айтылған. Демек, данышпан бабаларымыз Құран аяттарындағы ойды өлеңмен жетікзген, құрандағы дінді өлеңмен насихаттаған деуге негіз бар.
Қазақтың дін ғұламалары Мәшһүр-Жүсіп, Ш.Құдайбердіұлының ақылға баса назар аударып, кез кезген істі ақылмен сынайтындары, тіпті дін мәселесінде болсын, ақылға жат болса қабыл алмайтындары да сондықтан. Ақылға ерекше мән үстеп жырлағанын Сәдуақас Ғылманидің «Жұмбақты ақыл» деп аталатын өлеңінде ақыл туралы айтқан мына пікірлерінен көруімізге болады:
«Қызыл тілдің,
Көтермеші белдің
Пайда жоқ алыс-жақыннан.
Таппайсың тіпті,
Ең пайдалы мықты,
Тіректі іс – ақылдан. Данышпандардың танымында дін ол – ғылымның құралы. Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп, Сәдуақас Ғылманилердің оқуға, ғылымға шақыруы да сондықтан. Құранның алғашқы аяты да бұйрықпен «Оқы!» деп келген болатын. Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Сәдуақас Ғылманилердің өз тұсында халықты білім-ғылымға шақырулары да сондақтан еді.
Бұл ой Мәшһүр-Жүсіптің шығармаларында былайша көрініс тапқан:
Білімге жабысайық көңіл қойып,
Ерлердің жұмысына жүрмін тойып.
Болмаса бір Құдайдан медет, қуат,
Залымдар көзімізді алар ойып.
Мұнда Мәшһүр Жүсіп біліммен ғана дұшпанға таба болмасымызды жеткізсе:
«Жігіттер, өнер алды – ғылым, білім,
Деген бас жан бұрмасын ислам дінін.
Жақсылар басын қосқан кеңес сөзін
Шеберлеп келтіре алмай жатыр тілім»- деп, ғылым-білімді өнердің алды деп қарап қоймай, білімнен айрылмауды меңзейді.
Шәкәрім шығармаларында да білім-ғылым тақырыбы кеңінен сөз болады. Ақын өлеңдерінен жұртты білім-ғылымға шақырғанын, адамның айуаннан айырмашылығы осы білігінде екендігін өлеңдерінен көреміз. Мәселен «Ғылымсыз адам – айуан, Не қылсаң да ғылым біл» дейді. Бір ғана «Жастарға» атты өлеңінде ұшырасатын «Білмегенді білуге тырысалық!», «Жақсы білім іздеуге жалықпалық!» деген жолдардан жастарды білімге шақырғанын көреміз. Сонымен қатар:
Ғылым көрсек - әр істі сұрасалық!
«Ондайға басымызды құрасалық!
Өстіп істеп өзіміз қамданбасақ,
Бізге ақыл үйрете алмас мына халық» деп жастарды ғылым ізденуге үндейтінін көреміз.
Сәдуақас Ғылмани де жұртты ғылымға шақырып, ағарту жолын ұстанды. Білім-ғылымның иесі ғана осы дүниеде өзге адамдармен терезесі тең түсіп, шын бақытқа қол жеткізе алады. Сондықтан Ғылманидің:
«Құдайдың сөзі Құран-ды,
Пайғамбардан мұра алды.
Ғылым қуған ғалыммен,
Келді оқырлық заманы»- дейді.
Мұнда Сәдуақас Ғылмани ғалыммен бірге ғылым оқитын заманның туғанын айтады. Құран Құдайдың сөзі екендігін, оны жеткізуші пайғамбар екендігін осы бір шумаққа сыйғызып айтуы тегін емес. Қазақ әдеби тіліндегі мағынасы: «Құран ар. діни. зат. 1. Ислам дініндегі негізгі қағидалары көрсетілген, Мұхаммед пайғамбардың 610-632 жылдар аралығында Мекке мен Мединеде пайғамбарлық аяндар түрінде айтылған уағздардың жазба жинағы ретіндегі мәтіні, 114 сүреден тұратын мұсылмандардың ең басты қасиетті кітабы, адамзат баласына Алла-Тағаладан көктен түскен қасиетті төрт кітаптың бірі. Ислам энциклопедиялық анықтамалығында: «Құран, Құран Кәрім – Мұхаммед Пайғамбарға Құдайлық аян арқылы түскен Алланың сөзі, мұсылмандардың қасиетті кітабы» – деп түсініктеме берілген. Себебі жоғарыда біз атап өткендей Құранның өзі адамзатты оқуға, ғылымға шақырады. Соны білген және жұртқа жеткізуді көздегендіктен де Ғылмани Құранды ауызға алып барып, ғылым оқитын заманның туғанын, ғылым оқу қажеттігін жеткізген.
Жалпы ғылым екі түрлі: дүние ғылымы және дін ғылымы. Дүние ғылымы адамның тұрмысына, күнделікті өмірге қажеттіні зерттесе, дін ғылымы адамның құлшылығы, рухани кемелденуі, жалпы туғаннан өлгенге дейінгі амалдарды қамтиды. Осы ғылым Сәдуақас Ғылмани шығармаларында былай көрініс тапқан:
Ғылым екі түрлі ғой адам қуған,
Білуге талаптанып белін буған.
Бірі түпкі пайдаңа жөн сілтейді,
Сақтан деп азғыратын шайтан, сұмнан.
Ақынның мұнда «түпкі пайда» деп отырғаны адам баласына пайда келтіретін иман ұғымын айтып отыр. Діни түсінікте қиямет уақыты болғанда адамның жасаған амалдары таразыға тартылып, тағдыры анықталмақ. Сол ұлы сот Ислам дінінің үкімдерімен жүреді. Адамның жасаған құлшылықтары, атқарған істері, жақсылық, жамандықтары бәрі де ақиқат таразысында өлшенеді. Ислам діні бізге бұл өмірде қалай жүріп тұру керектігін, қандай істеп сақтанып, қандай амалды жасау керектігін түсіндіреді. Сол себепті де ақынның дін ілімін «түпкі пайдаңа жөн сілтейді» деп «пайдалы ғылым» деген:
Пайдалы ғылым сұрап хақ пайғамбар,
Тәңірден тілек етіп қылатын зар.
Кейінгі үмбетіне үлгі болсын,
Деген ой бұл тілектен айқындалды.
Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Сәдуақас Ғылмани шығармаларында дін ғылымының иелері молдаларға қатысты да ойлар кеңінен көрініс тапқан. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қазақ топырағында Ислам дінінің әлсірегені тарихтан белгілі. Татар, ноғайдың әскерден қашқан шала сауатты молдалары дінді ғылым үшін емес, күнкөріс үшін оқу, оқытты. Елді алдап-арбаған сол дүмше молдалар мен сұм сопылардың аталған данышпандардың шығармаларында сынға алынуы заңды болып есептеледі. Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Сәдуақас Ғылманилер діннің ғылым екендігін айтып, діннің негізін жырға қосып, жұртқа насихаттаулары да бір есептен сол болатын. Дін – жаратушыны тану құралы, дін – ақиқатқа жету жолы екендігін ерте сезген данышпан ақындар, дүниеге құмартқан шала сауатты молдаларды қарға, құзғын, сауысқанға теңеп сынаған болатын.
Бүгінгі күні молда сөзін тек қана құран оқып, жаназа шығаратын адам деген тар ұғымда түсінетін болдық. Бұл да сол өткен ғасырларда молдалардың беделінің түсуінен болса керек. Себебі молдалар шын кісілікке емес, дүнеге ынтық болып, дүние бола бақас болды. Сол себепті де бүгінгі күні молдаларды ғалым деп емес, құран оқитын адам деген таяз түсінік санамызға берік бекіді. Дүниеуи ғылыммен ғана айналысатындарды ғалым деп танитын болдық. Әтпесе Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Сәдуақас Ғылмани шығармаларында және өзге де қазақтың бұрынғы біртуар ақын-жырауларының шығармаларынан молдаларды ғалым деп танығандығын көруге болады. Бұл ұғымның қазақ әдеби тілінің сөздігіндегі мағынасы: «Ғалым ар. зат. 1. Оқымысты, ғұлама. 2. Ғылымның белгілі бір саласын жетік игерген білімдар адам, маман» деп көрсетілген. Н.Д. Оңдасыновтың «Арабша-қазақша түсіндірме сөздігінде» ғалым сөзінің: «Ғалим Әлім, ғалым 1) білетін, тәжірибелі; 2) оқымысты, ғылми қызметкері» – деген мағыналары берілген. Бүгінгі күні ғалым сөзі белгілі бір ғылымның маман-иесіне қатысты ұғымда қолданылса, ал Садуақас Ғылмани шығармашылығындағы ғалым түрінде ұшырасатын бұл лексема дін иесі, қазы, молда, діни ұстаз ұғымында жұмсалады.
Өз кезегінде дүние көздеген дүмше молдаларды өткір сынға алған ол – Мәшһүр Жүсіп болатын. Оның «Ғылым-білім», «Дін тағылымы», «Ғылым және дін» деп аталатын күрделі діни-философиялық ойларға негізделген ғылыми қарасөздерінде: «Ғылым жолына кіргенде, мақсаты – қараны тойғызу, дүние табу, өз тұстасынан артық ішіп, артық жеп (жиып), дүние жабдығына ғысырлас, замандасынан ілкім болу, ауыздық болу ниетінде болып кіреді. Сондай болғаны үшін, дүние бір жемтік болды да, мұндай молдалар бір арам өлген жемтікке таласқан: тазқара, күшіген, қарақұс, қарға, сауысқан, ең аяғы ырылдасқан ит болады» дегенді айтады. Мәшһүр Жүсіптің осы бір шағын ойы көп мәселенің басын ашып отыр. «Ғылым жолына кіргенде» деп молдаларды ғылым иесі ғалым екендігін айтса, сонымен қатар олардың мақсаты «дүние жабдығына ғысырлас» деп тазқара, күшіген... ең ақыры ырылдасқан итке балайды.
Ислам энциклопедиялық анықтамалығында: «Молла – мұсылмандық дәстүрдің, жөн-жосықтың білгірі, дін қызметкері, дін мектебінің ұстазы, білімді, оқымысты адам» деп түсініктеме берілген. Арабша-қазақша түсіндірме сөздіктегі мағынасы: «Молда (дін қызметкері)». Қазақтың танымдық санасынада молда сөзі жағымды әм жағымсыз реңтерде қолданылады. Шәкәрім поэзиясының тілін зерттеуші Б.Момынова: «Бірақ Шәкәрім молда сөзінің жағымсыз реңкін көбірек келтіретіндігін» айтады. Оның себебін ғалым: «Абайдағы көбіне-көп «Ислам дінін тұтынып, уағыздаушы» ретіндегі молданы Шәкәрім уақытында құрметтеу азайып, қоғамдағы молданың бағасы, рөлі, қызметі төмендегені, бағы қайтып, қадыр-касиетінен кеткені байқалады. Әр дәстүрлі дін мен сопылық ағым арасындағы қайшылық, түсініспеушілік молда сөзіне жағымсыз мәнді «жұқтырған» сыңайлы» деп түсіндіреді. Қазақтың когнитивті санасында молда – дін ілімінің ғалымы да болып таңбаланғандығын атап өту керек. Жоғарыда біз келтірген Мәшһүр Жүсіп мұрасаларында кездесетін молданы жағымсыз ұғымда қолдану Сәдуақас Ғылмани шығармаларынан да көреміз.
Тура солай дүниеге таласқан молдаларды ақын өлеңдерінде былай жеткізеді:
Шала молла қараңғы белсендідей,
Көз шығару жолында бірдей теңдес.
Аса кетіп, кей уақыт баса кетіп,
Шариғатқа, не заңға үйлес келмес.
Көреміз бұл заманның ғалымдарын,
Жоғалтқан босқа тастап ғылым бәрін.
Бар мақсаты таласу, бақастасу,
Неге, неге дейтіні жұртқа мәлім.
Данышпандардың «ғылымды» тастап, бар мақсаты дүниеге таласу, бір-бірімен бақастасу екендігін айтып, өз тұсындағы молдалардың шынайы бейнесін берген.
Тағы да «Мен не көрдім?» деп аталатын өлеңінде де осы осы дүмше молданы сөз етеді:
Дінге басшы бола ма мұндай кісі?
Көздегені – дүние жағалтайлап,
Мұндай дін, мұндай молда мен көрмедім,
Фазылыңа ал, жалғыз Ием, халқыңды аяп.
Мәшһүр Жүсіп, Сәдуақас Ғылмани де молдалардың көздегені дүние екендігін айтады. Ендігі кезде Жаратушы иені тану, ішкі рухани кемелдікке жету емес, дінді нан табудың құралына айналдырған шала сауатты молдалар дүмше деп аталып, халықтың ментальді танымында да жағымсыз мәнге ие бола бастайды. Себебі С.Ғылманидің тілімен айтқанда: «Көнбегендер, көнбеуімен жай қоймай, Молда сөзі белгілі мал жинады» я болмаса
Шала молда, міне, осындай атаққа мәз,
Білмегенді тәрбие етер білім аз.
Көздегені – зекет, құшыр, садақа,
Бітіргені көп дәрет пен көп намаз.
Әулие Шәкәрім де өз шығармаларында осындай дүмше молдаларды қатты сынға алғанын оның мұраларынан көруімізге болады.
...Дін емес, бәрі алдау айтқан сөзің.
Көңілің соқыр, надансың, бейілің қара.
Нұр, жарығын қалайша көрсін көзің» деп надан молдаларды өткір сынға алады. Оның «Тәңіріні іздеп бір мұңғыл» атты өлеңінде:
Молдеке-ау, оған таңданба,
Сол кіреді бейіске.
Екі жүзді сандалма,
Сен қаласың кейісте.
Құдайың мен дүниеге
Кезекпе-кезек шоқынсаң,
Инедей пайда тие ме,
Мешітте мың жыл отырсаң» деп, екіжүзді молданың мешітте мың жыл отырса да, жәннатқа кіре алмасын айтады. Оның себебі, ол дүние мен Құдайға кезек-кезек табынып, бір бетті, ұстамды емес. Пайғамбардың хадисінде: «дүние мен ақырет күндес қатындар секілді: біреуін риза қылсаң, екіншісін ыза қыласың» деген болатын. Сонда адамда бір таңдау, бір мақсат, бір махаббат бар екендігін осы мысалдан-ақ көруімізге болады.
Дін иелерінің бірі – сопы болып табылады. Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Сәдуақас Ғылманилер шығармаларында сопыларды сынға алады. Негізінен сопы дін таратушы, Исламның ішкі руханиятын жыртқа жеткізуші болып саналады. Шын сопылар мен жалған сопылар бұрынға ата-бабалар мұраларында сөз болып, олар туралы бүгінгі күні де түрлі пікірлер айтылуда. Қазақтың даналығында «сопы – сұмнан шығады» деген сөз де бар. Бұл сөз сопының сұм екендігін білдірмейді, мұның астыры – күнәға белшесінен батқан, дүниенің опасыз екендігіне әбден көзі жеткен адамның тәубесіне келіп, сопы болғанына қатысты айтылған. Сопылық жолдағы сопы адамдар ішінде пір, дәруіш деген атау да көп кезедеседі.
