Қазақ халқының салт-дәстүрі бай тарихи мұралар арқылы қалыптасты. Осы тұста қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қазақ жерінде ислам пайда болғанға дейін қалыптасқан ежелгі дәстүрлі діни сенімдермен тығыз байланысты екенін де айта кеткеніміз жөн.
Көшпелі қазақ халқы әрқашан өмір сүру ортасы мен үйлесім заңы бойынша өмір сүрді. Көшпенділердің санасында табиғат құбылыстарында адамға әсері болатын, оның тағдырына оң немесе теріс әсер ететін мәңгілік және түсініксіз күш бар деген түсінік болды. М. С. Орынбеков былай деп жазған: «ерте Қазақстанның діни-философиялық аспектідегі негізгі ілімдері Тәңірі, Жер-Су, Умай, шаманизм және тіл, митраға табынушылық, буддизм, манихейство, христиандық (несторианство и яковитство), зороастризм ұрпақтарының тұжырымдамаларын көрсетеді. Қазақстан халқы мәдениетінің байлығы мен алуан түрлілігін, дүниетанымдық бағдардағы айырмашылықты болжауға мүмкіндік береді, бұл әлемнің түрлі философиялық негіздерінде өз түсінігін табады»[1].
Қазақ халқының отқа табыну дәстүрі тұрғын үйдің қамқоршысы, үйдің ғибадатханасы болып саналады. Осыған байланысты қалыңдық жаңа отбасына кіру кезінде үлкен үйде отқа табынуға тиіс еді. Сондай-ақ отпен аластау арқылы бесіктерді, үйлерді, сәбилерді зұлым рухтар мен аурулардан қорғауға қолданған. Мұндай рәсімдер әлі күнге дейін сақталып, кейбір отбасыларда міндетті түрде орындалады.
Ең маңызды салттардың бірі ата-бабалар рухына табыну болды. Адам аспан, күн, ай және оның үстінде билік бар деп санайды, бұл оның әсері тек осы әлемде туғаннан қайтыс болғанға дейін әрекет етеді дейді. Өлгеннен кейін табиғат билігі тоқтатылып, ол әруақ болды. Ата-баба әруағына табыну әлі күнге дейін кейбір діндер – конфуциандық, буддизм, синтоизмде бар екенін атап өткен жөн.
Қазақ халқында қабірлерді ерекше құрметтеген. Олар қабірлерде өкініп, ант беретін болған. Түнде даладан табылған саяхатшыға әдет-ғұрып бойынша түнді қабірлердің қасында өткізуді ұсынған, өйткені мұнда ешкім оларға қарсы зорлық-зомбылық жасауға батылы бармайтын. Өлгендерге құрмет көрсету ретінде жерлеу орындарына жиі барған. Мысалға Шакпақ-ата үңгірі, Батыр Байдабек-атаның бейіті және оның Оңтүстік Қазақстандағы ақылды әйелі Домалақ-ана, Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Арыстан баб, Түркістандағы Яссауи Гауһар-ананың қызының қабірі және т.б. әулие-әмбиелерді аралау күнделікті өмірде қалыпты дүниеге айналған. Діндегі рухтарға деген осындай сенім «анимизм» деп аталады.
Ал енді қазіргі қазақ дәстүріне кеңінен таралып, тәңшірілдіктен бастау алған наным-сенімдерді атап айтсақ:
Отпен аластау. Қазақ халқы түнде пайдаланатын от жарық көзі ғана емес, басқа да қуатқа ие деген. Кішкентай сәбиін бесікке бөлейтін ана әлдебір жылан-шаяндар кіріп кетпесін деп, сәбиін қорғау үшін от жағып, бесіктегі жаялықтарды соның жарығымен тексеріп, жаман нәрселерді алып тастап отырған.
Отқа май құю. Қазақ арасында әлі де сақталып келе жатқан дәстүрдің бірі – «отқа май құю». Бұл да – сол көне тарихтан Тәңірге мінәжат қылған кезден қалған ырым. Қазір әдет-ғұрып, салт түрінде қабылданады. Келін алғаш рет үйдің есігін аттағанда от жағып, оның үстіне май құйып, лаулатады.
Ақтық байлау. «Ағашқа ақтық(ақ шүберек) байлау» ағашқа табынуды білдірмейді. Бұл да – сол ескіден жеткен сарқыншақ. Ақтық кез келген жерге бекерден-бекер байланбайды. Қандай болмасын бір киесі бар деп есептелген немесе әулие адамдардың мүрдесі жатқан жерлердегі ағашқа, адамға сая болған жапандағы жалғыз ағашқа байланады. Бұл – киеге деген құрмет.
Әруақ аттамау. Әруақ – рухтар. Адам болмысы – діни-философиялық анықтамада жан(рухы) мен тәннің бірге өмір сүруі. «Жан денеден бөлек өмір сүреді» деген көне ұғымнан туған діни наным бойынша өлген кісінің тіршіліктегі адамдарды желеп-жебеп жүретін жаны(әруағы) болады. Халықта әруаққа, әсіресе тірісінде ел ағасы, батырлар мен билер болған қадірлі адамдарды, әулие-әмбиелерді қасиет тұтып, киелі санап, соның әруағына сыйыну салты кең тараған.
Аршамен аластау. Арша – микробтарды, бактерияларды өлтіретін мәңгі жасыл қылқан жапырақты бұталар тұқымдасына жататын өсімдік. Аңыздарға сүйенсек, аршаға Тәңірдің мейірімен «өлместің суы» тамған екен. Сол себепті мәңгі жасыл болып тұрады. Жұрт оны құмандағы суға салып қойып, әр күні жуынуға пайдаланады. Тұтатып, үй ішін де аластайды. Жын-шайтанды, жаман дуалар мен қара энергияларды қуады. «Арша тұрған жерге шайтан бармайды» деген наным бар. Бұны «Тәңірдің мейірі түсіп, өлместің суы тамған» қасиетті өсімдіктің киесінен шайтанның да қорқатынымен түсіндіреді.
Қамшымен аластау. Аластауға көп қолданылатын тағы бір зат – қамшы. Қамшы әдетте тері таспалардан өріліп, көбіне тобылғы ағашпен сапталады. Ұзақ уақыт пайдаланылған қамшыға жылқының тері сіңеді. Әдетте үйге кірген жыланға жылқының терлігін жаба салса, сеспей қатады екен. Бұдан дала халқы үшін оның қаншалықты керек зат екенін көреміз. Оның үстіне шайтанның "қамшыдан, аршадан қорқатыны" туралы аңыз-әпсаналар өте көп. Сыртта жүріп ұшынған, жын кірген адамдарды қамшымен сабалап аластағанын көріп жүрміз. Бұны молдалар да пайдаланған.
Тасаттық беру. Қазақта жауын тілеу мақсатымен Құдай разылығы үшін көпшілік атынан құрбан шалу мағынасында қолданылады. Шамаларына қарай ірі қара, ұсақ малды құрбандыққа шалып, көпшілікке етін асып, дастарқан жайып береді. Құран оқып, дұға жасап, Жаратушы иемізден елдің тыныштығын, түрлі қауіп-қатерден сақтауын, егін өнімді болуын сұрайды, жаңбыр тілейді.
Жоғарыда көрсетілген барлық табынулар, әдет-ғұрыптар мен сенімдер тәңіршілдіктің негізінде жатыр. Осыдан байқайтынымыздай, тенгриандық ең ерте діндердің бірі ретінде бүкіл адамзаттың дүниетанымы мен идеологиясын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.
Тәңіршілдік дүниетаным ретінде қазақтардың мәдениетіне, салт-дәстүрлеріне үлкен әсер етті. Қазіргі Қазақстанда тенгриандық деп кейбір «ұлттық», ата-бабалар мен салт-дәстүрді құрметтеу, қатаң табынушық нормаларсыз түріктердің еркін діншілдігі ретінде түсіндіріледі. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, бүгінгі күнге дейін жеткен көптеген Қазақ әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері түркілердің көне наным-сенімдерімен байланысты. Тәңіршілдік жалпы алғанда бүкіл дүние болып табылатын, барлық нәрселерді бейнелейтін кең мағынада Тәңір-аспанның көркемдігі жатыр, себебі Тенгри барлық жерде дейді ежелгі наным сенім. Сондықтан әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді өткізу үшін белгілі бір орын бөлінудің қажеті болған жоқ. «Аспан-Тәңіріне» табынудың көне тарихи тамыры бар. Біріншіден, аспанға және аспан құдайына табыну айқын монотеистік сипатқа ие. Бұл Орталық Азияның ежелгі мекендеушілері сақтарда тіркелген. Мәселен, Геродотқа сәйкес, дәл осы аспан немесе аспан құдайы скифтердің негізін салушы Тарғит болған және оның ұлдарын патшалыққа батасын берген. Міне, содан кейін олар «патшалық скифтері» мәртебесіне ие болған дейді.
Халықтың тұрмыс-тіршілігін, санасын, қоғамдағы индивидумның мінез-құлық нормаларын бейнелейтін әдет-ғұрыптары дәстүрлі дүниетанымның кейбір константаларын анықтауға мүмкіндік береді. Қазақ әдет-ғұрыптары тиісті іс-әрекеттердің мәні мен контекстінде жұмыс істейді. Сонымен қатар өзге де дүниелердің өкілдеріне рухтар үндеуінің құралы ежелгі адамның ұсынысында әдеттегі адам тілінен ерекшеленуі керек еді. Бұл талаптарға адамға "иноговорение"деп түсінілетін ән жауап берді. Басқаша айтқанда, ән айту салт-дәстүрлік сипатқа ие болды, қолданбалы функцияны орындады, яғни жан-жақты күштермен қарым-қатынас тілі болды. Әннің пайда болу механизмі әлемнің көптеген халықтарында бірдей. Көптеген түркі халықтарының ұлттық ән айтуының белгілі түрлері Құдайға жүгіну тілінің этникалық дыбыс идеалы ретінде өзгеше болған емес. Якут эпикалық тамақпен әні үш түрге бөлінеді. Сәйкес әлемдердің жаратылыстарының үш тілі. Оңтүстік Сібірдегі түріктердің(Алтай, Хакас, Тувиндер, Шорс) дауыстық әндері де үш өлшемді - Каргир, Хомей, Игод. Қазақтарда ән айту дәстүрінде, яғни Қызылорда эпикалық ән айту дәстүрінде осы тамақтан ән айту сақталып келеді.
«Түркілер ең алдымен отты құрметтейді, ауа мен суды құрметтейді, Аспан мен жерді жаратқанға арнап, жер бетінде оған әнұранды шырқайды және оны Құдай (Тәңір) деп атайды, - делінген Қытай жылнамасында. Олар өздерінің тәуелділіктерін Тәңірі және оның көмекшілері «Күн» жаратылған әлемді басқарады дейді. Күн сәулелері – нұрлар арқылы өсімдік рухтары күнмен байланысқа түседі деп, Түріктер жылына екі рет күн сәулесіне құрбандық шалған. Күзде және қаңтар айының соңында, күннің алғашқы сәулелері таулардың басында пайда болған кездері». [2].
Моңғолдар сияқты түріктер арасында отқа табыну, оттың Тәңірдің берген зұлымдықтан тазартатын ерекше күшіне деген сеніммен байланысты болды. Ол Византия елшісі Земарханы (568) қаған қабылданғанға дейін оттан тазартылғаны туралы мәліметтері сақталған. Оттың мәдениеті мен түріктердің жерлеу рәсімі өлгендерді өртеу дәстүріне байланысты. Жерлеу рәсімдерінің поэтикалық мәтіндерінде кездесетін от категориясы – ежелгі протоқазақтардың нанымы ретінде суреттеледі. Әлбетте отқа табыну барлық ежелгі халықтарда болғаны сөзсіз мәлім. Олар «Отты құдай мәртебесіне көтеріп, оны тірі жан ретінде сақтау керек» деген.
Дәстүр қарапайым өмірде заттар мен әрекеттерде, құбылыстарда көрінбейді, бірақ іс жүзінде олардың шын мәнін анықтайды. Демек барлық құбылыстардың қосарлануы және күнделікті өмір деңгейінен нақты құндылықтар деңгейіне ауысуы дәстүрде жатыр. Бұл қазақ қоғамындағы мінез-құлық нұсқауына тыйым салу жүйесін түсіндіруге болады. Ұжымдық жадыда ерекше тұрақтылыққа ие болған осындай табу жүйесі қазір де қазақ қоғамында орын алады. Мұндай стереотиптің тамыры ежелгі дәуірде пайда болған протоқазақ дүниетанымның анимистикалығында, соның салдарынан ойлау символизациясында жатыр. Қоршаған әлем туралы анимистік түсінік көптеген архаикалық қоғамдардың дүниетанымына тән. Осылайша, табалдырыққа, ошаққа келуге тыйым салынады, себебі бұл рухтың мекендеген жері, күлді түсіру және лақтыру, рухтың-оттың иесі, қарттарды ренжітпеу, өйткені олар өлі және т. б. тыйымдар әлі күнге дейін сақталып атадан балаға тәлім-тәрбие негізі ретінде беріліп келеді. Ең бастысы, Тәңіршілдік ұрпақ арқылы біздің заманымызға дейін жетіп, табиғатқа деген сүйіспеншілікпен құрметпен қарау, ата-бабаларымызға, тірі және өлілерге, туған жерге деген құрмет, мәдени құндылықтарды, салт-дәстүрлерді сақтауымыздың тірегі болып отыр.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы: Ғылым, 1996.-168 с.
2. Попов А. А. Тавгийцы. Авам және вадеев тавгиялықтардың этнографиясы бойынша материалдар / / Тр. этнография ин-циясы. -Т. 1, Б. 1. М.–Л.: Изд-во АН СССР, 1936. - 112 Б. С.48
