Археология – бұл тарихтың айнасы, дәл осы ғылым көптеген болжамдарға, жорамалдарға және нұсқаларға құптайтын дәлел береді. Археология телескоптың астрономия көру шегін кеңейткен сияқты, тарихтың кеңестік көкжиегін сол деңгейде жылжыта отырып, тарихы ғылымда түбегейлі өзгеріс жасады. Өткен өмірден көрініс алу мүмкіншілігі жүздеген есе арттырылды.
Археология олардың жазба тарихы (жазба дерек көздерінің өзі жеткіліксіз болу салдарынан) беймәлім немесе мүлде белгісіз елдер мен халық үшін ерекше маңыздылығы бар. Мәліметтері археология ескерткіштерінде жасырылған, бұл да Қазақстан тарихына жатады. Ежелгі ескерткіштері көптеген, Еуразияның басқа аймағын атау қиын.
Біздің дәуірімізге дейін IV-III мыңжылдықта еліміздің солтүстігінде, Ботай елді мекенінің қазба жұмыстары бойынша танымал, Қазақстанда жылқы өсіру мәдениеті қалыптасады. Қазақстан Еуразияның барлығын дамытуда маңызды роль атқарған, үдерістің өзінің маңыздылығы бойынша революциялық деңгейдегі, жылқыны қолға үйрету аймағына кіргендігі анықталды. Археологтар далалық аймақта, оларға шамамен 4 мың жыл болған, байырғы қала мәдениетінің ескерткіштерін тапты. Қола ғасырының дәуірінде Қазақстан аумағында, андронов мәдениеті делінетін, тайпалар өмір сүрген, олар суландыруды біліп, асыл тұқымды мал асыраған. Сол дәуірдің адамдары тек ғана сарбаз, малшы және диқаншы ғана емес, сондай-ақ керемет металлург та болған. Бергі қола дәуіріне археологтармен ашылған Орталық Қазақстанның Беғазы-дандыбай мәдениеті, мыс балқытудан хабары бар, оның монументалды сәулетімен және көптеген елді мекендерімен танымал. Орталық Қазақстан құрлықтағы мыс пен қола өндірудегі ірі орталық бола бастады.
Ежелгі андроновтар үлкен қоныстармен, жер төледе және үйлерде тұрған, қатаң жоспар бойынша салынған, қабырғалары мен орлармен қоршалған, ежелгі байырғы қалалары да болған. Байырғы жазулар дүниеге келіп, көбіне діни көзқараспен анықталған, аңыздармен байланысты, қолданбалы өнер жоғарғы деңгейіне жетіп, өмір табиғи кезеңдердің өзіндік айналымы болып табылатын: көктемдік күн мен түннің теңелуінен кейін жер жырту, содан соң күзгі егінді жинау, содан соң мал төлдеу, қыста күш жинап және көктемгі күннің жылуын күткен. Осындай әрбір оқиғалар құдайға құрбандық шалу, дұға қылып және ерекше салтпен жүргізіліп, олар арнайы ғибадатханаларда – тау шатқалдарында, аруақ қонған бұлақтар мен кішкене өзеннің бойынша жүзеге асырылған.
Қола дәуірінде тастарда ғибидатханаға ұқсас суреттер пайда болып, олар андроновшылардың қоршаған орта әлемі туралы түсінігін бейнеледі: жартастардың тегіс бетінде ежелгі суретшілер тас кесектерімен жануардың, күн жүзді адамдардың, екі аяқты күйме арбаның, шайқасу бейнесін қашаулап салған. Мүйізі алдына майыстырылып, созылған жабайы өгіз бейнесі - ең көп таралған сурет болып табылады. Осыған ұқсас суреттер бұрын тас ғасырында пайда болған.Жартас суреттерінің арасында жер жырту кезіндегі немесе жүк арбасын тартқан үй өгізінің бейнесі кездеседі. Өгіз құдіреттің және күштің және құнарлылықтың идеясымен байланысты болып табылады.
Кейбір ғибадатханаларда ежелгілер жылдық Митра күнге табыну көріністерін бейнелеген. Жартасқа сурет салудың ең ұнамды сюжеті болып екінарлы түйе – бактрианның бейнесі болып танылды. Қола дәуіріндегі петроглифтердің арасында екі аяқты күйме арбаның бейнесі кеңінен таралды.
Қола дәуірінде адамзаттың дамуында орасан зор өзгерістер болды: мал шаруашылығы мен жер игеру, кен шығару мен металлургия, еңбектің металлдық (қола) саймандары, қару жарақ пен әшекейлер, тұрғын үй құрылысы, табиғи алмасу қарқынды дамыды. Сол кезеңнің тайпалары Қазақстан аумағында біздің дәуірімізге дейін XVII ғасырдан IX ғасырға дейін өмір сүрді.
Олардың орнына сақтар келді – оларды ежелгі парсы халқы солай атады, қытайлар «сэ» деп атаса, ал гректер – «скифтер» деп атады. Сақтардың арасында көшпенділер, жартылай көшпенділер және диқаншылар болды. Біздің дәуірімізге дейін VII – III ғасырда сақ тайпалары одаққа бірікті. Осы одақтың басында жоғарғы көсемдері болды. IV – III ғасырда бірінші сақ мемлекеті құрылды, оның орталығы Жетісу аумағында орналасты.
Сақтар «Аңшылық стильдегі өнер» деген атау алған, өзінің жазбасы, мифологиясы және көрнекті өнерін құрды. Сақтардың патшасы құдайдың таңдаулысы, аспан мен жердің арасындағы делдалы, әлемнің орталығы, жердің гүлденуінің иесі болып саналды. Оның дене күшінен және рухани қуатынан халықтың әл ауқаты тәуелді болды. Бұл туралы Есік қорғанындағы сақ патшасының жерленуі куаландырады. «Алтын адам» әскер болатын, бұл туралы жанында жерленген қаруы, және алтын садағы, садағы айтады, сондай-ақ ол абыз адам болған – басында басы үшкір қалпақ тәрізді бас киім болған, ал жанында малшы сайманы мен әйнегі жатты, бұл туралы зиратқа қоса көмілген қамшысы куәландырады. Сақтар батыл жауынгер болған – бұл туралы Геродот және басқа да Ежелгі Грек және Рим тарихшылары жазған. Сақтарды парсылармен соғысы, Тұмар ханымның Ахеменид патшасы Кирді жеңуі танымал. Сақтар Ескендір Зұлқарнайын әскерлерімен де сәтті шайқасты.
Археологтармен Есік, Шелекті, Үйғарақ, қорғаны, Шірік-Рабат және Баланды сақ қалалары сияқты, мәдениетінің көрнекті ескерткіштерін ашу, тарихи білімде маңызды ашылуларды жасауға мүмкіндік берді. Экономика, қоғам стратификациясы, жазба, өнер туындылары, аңыз бойынша баға жетпес мәліметтерді берген берді, аталған қазба жұмыстарына жүгіне отырып, біздің дәуірімізге дейін 1 мың.ортасында Қазақстан аумағында пайда болған, ежелгі сақ мемлекеті туралы айтуға болады. Сәл кейінірек Үйсін, Қаңлы және Сармат мемлекеттері құрылды. Бұл табылған заттар Қазақстан тарихын ежелгі Ахеменидті Иран, Ежелгі Грекия, Хандық Қытай, Бақтрия және Хорезм сияқты, ежелгі мемлекеттермен мәдени кеңістікте қарастыруға мүмкіндік береді.
Сол уақытта байырғы түркі және түркі этностары пайда болып, қазақтардың этникалық байырғы негізі қалыптасады. Оның құрылымында байырғы түркі, иран, угор және басқа да халықтар құрыла бастады.
Қазақстан тарихы бірінші Еуразиялық империясы – батыс түркі мемлекеттерінен жалғасын табатын, Түркі қағанатымен: түркеш, қарлық, қимақ, оғыз, қыпшақ, қарахандармен тығыз байланысты. Дәл осы уақыттан бастап Солтүстік Еуразияда, түратын ортасының шекарасын өзгертпей, қазақтардың ежелгі ата бабасы тұрған, дәл осы аумақта қазір біз түрып жатырмыз. Б.д.д 1 ғасырдың ортасы тек ғана қазақтар үшін ғана емес, сондай-ақ түркілерге де күрделі кезең болды.
Патша руының даңқты сарбазы Күл-Тегін құрметіне орай жазылған, ежелгі түркі жазба дерекнамасында, Ұлы даланың жаңа кезеңінің басында: «Жоғарыда көк аспан, жерден сұлғылт топырақты жаратылып, олардың арасында адам баласы жаратылды». Адам баласына менің ата-бабам Бұмын-қаған мен Істеме хан отырды. Хандыққа отырып, олар мемлекетті қорғап және түркі халықтарының заңын орнатты.
Ежелгі түркі империясы Тынық мұхиттан Қара теңізге дейін жалғасты. Осы уақытта этникалық ортаның өзгеруі басталып – басымдылық орталығы Алтай болып табылатын, түркітілдес тайпаларға ауысады. VI ғасырдың екінші жартысында жазба дерекнамаларында «түркі» термині бекітіледі (қытай тілінде «туцзюе», соғды тілінде «турк»). Түркі ескерткіштерін археологиялық зерттеу оларды белгілі бір біріккен түркі тайпаларымен салыстыруға мүмкіндік береді. Археологиялық мәдениет бөліп көрсетіліп; ерте қырғыз, қимақ, қыпшақ және оғысдармен салыстыруға болады.
Тайпалық сарбаздардың билік пен жайылым жерлері үшін өзара тартыстарының арқасында, Қазақстан далаларында, тауларында және алқаптарында өмір сүрген, түркі тайпалары, оңтүстікке – Орта Азияға (түргеш, қарлық, қыпшақ, өзбек, оғыз, түркмен-селжүк) қоныс аударады: Күші Азияға, Кавказға – түркмендер және селжуктар; Еуропаға –қанғарлар-пешенегі, қыпшақтар, түркі-оғыздар. «Қазақ» этнонимінің пайда болуы мәселелі қызық. Қазақ түркі сөзі, кейбір зерттеушілерінің пікірі бойынша, бастапқыда, Ұлы дала бойынша көшіп қонып жүретін, еркін адамдарды осылай атаған.
Моңғолстан мен Ноғай ордасы ыдырағаннан кейін қазақтар Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтың батыс бөлігіне кірді. Біртіндеп «қазақ» түсінігі Қазақстан аумағында орналасқан, халық мағынасының этнонимы бола бастады.
XIII ғасырдың басында моңғол шапқыншылығынан кейін Моңғол империясының ұлыстары – Жошы мен Шағатай қалыптасып, содан соң Ақ-Ордада өмір, кейінірек – Қазақ хандығы пайда болды. Монғол этникалық элементі түркі этносында сіңіп, көрінбей кетті. Барлық бұл мемлекеттердің аралас экономикасы болды. Мал өсірушілер диқаншылармен көршілес болды, далалық пен қала бір бірін толықтырып отырды. Тараз, Отырар, Іспаджаб, Алматы, Талхир, Қаялық Ұлы Жібек жолында тұрып, ежелгі дәуірде және ортағасырда Батыс пен Шығысты: Жапония, Корея және Қытайды Қарахан, Иран, Селжүк мемлекеті, Русь мен Византия сияқты ірі мемлекеттерімен біріктірді.
Бұл жол бойынша ең әртүрлі тауарлар жеткізілді: жібек, кенеп мата, асыл тастар және күміс, дәрі дәрмек пен бояғыштар; сатуға сирек кездесетін сый ретінде жылқы, қыран құс, піл және қабылан, мүйізтұмсық пен түйеқұстарды алып келді. Ұлы Жібек жолы бойынша би және көркемсурет, сәулет өнері мен музыка кең таралды. Ол бойынша дін ағымдары: манихейлік пен буддизм, христиан мен ислам тарала бастады, IX-Х ғасырдан бастап, басымдылығы ислам дінінде болып, содан соң қазақтардың негізгі діні болды. Сырдарияның жағасында Түркістан қаласында XIV ғасырдың соңында XV ғасырдың басында барлық түркітілдес халықтарының діни аса құрметті жері Қожа Ахмет Яссауи тұрғызыла бастайды. Әртүрлі өркениеттің идеялары мен жетістіктерін, Қазақстан аумағында өмір сүрген халық сіңіріп және өңдеп отырып, қазақтардың негізін құрады, өз кезегінде әлемдік қазынаға өзінің шаруашылықтағы және мәдениеттегі жетістіктерін – ұялы түрғын үй киіз үйді, атқа арналған ер – тоқымы мен үзеңгісін, атпен шабуылдаудың әскери өнерін, кілем өрнектері мен күміс әшекейлерін, дала жылқыларының шабысын еске салатын музыкасын енгізді.
Атамекен кітабынан мақала (фотоальбом), 2002
