Қазақ халқының көптеген мәдени-тарихи дәстүрлерінде шежіре дәстүрі өзіндік дәстүрге ие болды. Аталған мәселелерді зерттеушілер сирек жарыққа шығарады, шындығында қазақ қоғамының дәстүрлі институттарын зерделеуде маңызды теориялық маңызға ие. Шежіре — қазақ руларының тегі шыққан түрік жұртындағы дәстүрлі мәдениет тудырған әлеуметтік, тарихи білім, генеалогиялық жады сабақтасығы болып табылады. Шежіре ұғымының астарында «тарихи-әлеуметтік жады» түсінігі сақталған. Шежіре дәстүрлі білім құбылысы ретінде табиғи түрде қалыптасып, сан ғасырлар бойы ауызекі айтып, әңгімелеу мәдениеті жағдайында жетіліп, жалпы әлеуметтік, қоғамдық сипат алып жалғасып, ұрпақтардың рухани құндылықтары мен халықтың біртұтас этникалық өмірсүру жалғастығын баяндап, ұзақ дәуір бойынан берідегі ұлт тарихының терең тамырын тануға қызмет атқарды. Шежіре, сондай-ақ қазақтың аса қадірлі ұлттық дәстүрінің бірі.
Шежірелік баяндаулар жоғарғы құрмет статусын білдіретін түсініктің бірі ретінде халық санасына бекіген «жеті ата» ұғымының қасиеті мен оның генеалогиялық сипатын нақтылап береді. Алайда, шын мәнінде дәстүрлі дәуір тарихын баяндаудағы генеалогиялық білім жүйесінің қызметін дұрыс түсіну, яғни генеалогиялық принцип көшпелі тұрмыс кешіп, табиғи экологиялық орта талабына лайықты малшылық, бақташылық шаруашылықпен шұғылданған халықтардың мәдениетінде соларға тән дәуірлерді, тарихи кезеңдерді реттеуші принципке айналған. Шежіре — генеалогиялық зерделікті сақтаушы әлеуметтік және қоғами-ұжымдық жады болғанымен, шежіренің негізгі мақсаты тарихи білім жүйесінде сақталатын дәстүрлі мәдени құндылықтар мен дәстүрлі қоғамның рухани-әлеуметтік, идеологиялық-саяси сабақтастығын қаматамасыз ету. Осының барлығы ұлттық мәдениеттің тұғыры болғандықтан, оны тұрақты қоғамдық институтқа айналдыру мақсатында шежіре түсінігінің дәстүрі төңірегіне киелілік сипат ұғымы, ерекше қасиеттеушілік берілгені-де байқалады. Халықтың фольклорлық мұрасында сақталған «жеті атасын білген ер — жеті елдің қамын жер» дейтіндей әлеуметтік формулалар осының бір даналық айғағы.
Шежірелерді түрік көшпелі жұртының тарихты баяндау принципіне айналған құбылыс ретінде қарастыру әбден мүмкін. Шежіре өзінің негізгі мазмұнында және түп мәнінде халықтың тарихи-генеалогиялық білім жүйесі болғанымен, қоғамның сан-салалы талаптарына қызмет етуге тиісті әртүрлі әлеуметтік мүдделердің пайда болуына байланысты, шежіре дала мәдениетінің жалпы білім жиынтығы жүйесінің айналғанын зерттеу барысында байқадық. Тарихи-генеалогиялық білім жүйесі айналасына жаппай халықтың ежелгі даналылығы да, жеке авторлар тудырған эпостық шығармалар да, тұрмыстық фольклор үлгілері-де, даланың әдеби-көркем туындылары да тоғысқан. Бұл жағдайдың орын алуы заңды құбылыс болғанымен, шежіре феноменін синкреттік құбылыс ретінде жеке қарастыруды талап етеді. Шежірелерде дәстүрлі дәуір тудырған тарихи білім жүйесі, оның негізінде қазақ руларының қалыптасуы, елді мекендері, көш жолдары, ата-жұрты, есімі әйгілі тарихи тұлғалары, қожа, төре кірмелері, ру-туыстық байланыстары, өткерген тарихи оқиғалары, сондай-ақ аламан, барымта, жаугершілігі туралы көбірек баяндалады. Көшпелі қоғамда орын алған барлық әлеуметтік, саяси, мәдени, рухани құбылыстарға қатысты тарихи оқиғалар, көбінесе дәстүрлі тарихи сана тұрғысынан, яғни ру, руаралық қатынастар тұрғысынан баяндалып түсіндіріледі. Шежіре өзінің ішкі мазмұны жағынан дәстүрлі тарихнама туындылары мен дәстүрлі тарихи деректеме құбылыстарының ерекшелік сипатын білдіретін болғандықтан, оның қыр-сырларын тануда әлеуметтік-мәдени төлтума феномендерді зерттеулерге қолайлы методологиялық ұстанымдарды қолдана отырып, соған лайық теориялық концепция тұрғысынан келу дұрыс. Сондай теориялық концепцияның үлгісін тарихи антропологиялық көзқарастар жүйесінен шығаруға болады, яғни тарихи білім құбылыстарын тарихи білім жүйесін тудырушы негізгі субъект болып табылатын адамтану тұрғысынан келу, адамның тарихи табиғатының болмысын түсінуге ұмтылу болады. Шежірелердің тарихи білім жүйесі ретіндегі негізгі ерекшелігінің өзі-де осы сипаттан, яғни әуелі адам туралы, оның шығу тегі туралы, тарихи тұлға тұрғысынан баяндайтын тарихи әңгімелерден құралады. Шежірелерді халықтың әлеуметтік-тарихи ұжымдық жады ретінде қарастырумен қатар, жазба ескерткіштеріне айналған нақты шежірелік туындыларды тарихнамалық шығарма ретінде, тарихнамалық дерек түрінде қабылдау, тарихнамалық туындыны талдауда тиімді әдістерді іске асыру жолдарымен зерделеу, қазақ шежірелерін жаңа қырынан, яғни тарихи таным-білім құбылысы екенін танытып отыр. Сондай-ақ, шежірелерді халық тудырған тарихи түпдерек (первоисточник) көзі ретінде зерттеу нысаны ету, тарихи деректердің құралу принципінің қазақ мәдениетіне тән ерекшеліктерін ашады. Шежіре деректерінің тарихи қалпыптасу жағдайларын қарастыру, авторлық мәселесін анықтау, қолжазба мәтіндерінің қысқаша деректік сипатын беру, мазмұндық ерекшеліктерін түсіну, сондай-ақ шежірелік деректің түрлік және тақырыптық сыныптау принциптерін қолдану амалдары қазақ шежірелерінің дәстүрлі қоғам жағдайында да, жалпы ұлттық құндылықтарды сақтау мәселесінде-де елеулі мәдени-әлеуметтік, саяси-идеологиялық және рухани маңызды қызмет атқаратынын көрсетті. Тарихи ертегілер, жыр-дастандар, тарихи әңгімелер, аңыз, әпсаналар, қария сөз, шешендік, билер сөзі және басқа да ауызша айтылып, халық жадында сақталған мұралар шежірелік дәстүрді құрайтын ішкі деректерге жатады. Өз кезінде Ш. Уәлиханов, қазақта «бірде-бір мәнді оқиғасы, бірде-бір керемет кісісі туралы айтылмай қалғаны, халық жадында сақталмай қалғаны жоқ», — деп атап өткен. Расында да, қазақ мәдениетінде, төл әдебиетінде үлкен деректік қор бар. Ол деректемелердің тарихи шындықты суреттеудегі ерекшеліктері ғылымда қарастырылмай келді. Қазақ шежірелерінің тарихи мәліметтерін сын көзқарас тұрғысынан тексеру, нақты ғылыми тәсілдермен шындыққа сәйкес келетін, ақиқатын анықтау, қажетінше ғылыми айналымға енгізу — мемлекет, ұлт және мәдениет тарихын деректік тұрғыда зерттеуді жаңа-деңгейге көтеретін келелі мәселе.
Қазақ тарихын баяндауда шежірелік дерекке молырақ назар аударып, оның мәліметтерін талдап зерттеу — тарихи ізденіс үшін көкейтесті, ғылыми таным үшін маңызды, әрі ұлттық тарихнама тиімділігін арттыратын өзекті сала. Шежіре тақырыбы зерттеушілер үшін жабық болуы, «деректемелік ізденістері шеңберінен тыс калып» келуі, шежіреге сенімсіздікпен қарау әдетінен, таптық теория ұстанымдары салдарынан болған. Шежірелер аз зерттелген дерек түрі және тарих, деректану ғылымдарының дамуына оң ықпал ететін мәселе. Деректерді терең зерттеген ғалым М. Әбусейітова, Қазақстан деректемелерін сыртқы және ішкі деректер деп үлкен екі топқа бөліп қарастырады. «Қазақстан тарихын көрсетуде осы аймақты мекендеген халықтың төлтума деректемелері құнды болып келеді», — дейді.
Шежіре деректерін сараптау арқылы дәстүрлі танымдағы тарих сипаттау ерекшеліктерін айқындау, және басқа (заттық, жазба) дерек түрлерімен салыстыра зерттеудін тәжірибелік маңызы зор. Осыған байланысты жаңа ғылыми тәсілдер мен талдау әдістерін жетілдіру тарих ғылымының теориялық негізін кеңейте түседі, қазақтың өткен тарихындағы тарихи оқиғаларды, ақиқатты түрде тәпсірлеу мақсатына қызмет етеді. Зерттеудің жекелеген тұжырым, қорытындылары тарих факультеті тәлімгерлеріне деректану негіздерін, қоғам мен мәдениеттің даму тарихын оқыту пәндеріне пайдаланылуы тиіс. Сондай-ақ, шежірені тарихи дәстүр ретінде зерттеу, тәлімгерлер үшін деректану мен тарихнама, археографиялық, генеалогиялық, палеографиялық, қосалқы тарихи пәндер тұрғысынан үлкен оқу-зерттемелік тәжірибелік база болады. Диссертация материалдары, тұжырымдары, ұстанымдары деректану, тарихнама, отандық тарих туралы болашақта жазылатын еңбектерде-де қолданылары анық; ұлттық энциклопедия үшін-де пайдалы. Қазақ халқының мәдени мұралары негізінде тарихты оқыту, мемлекеттік, тарихи сананы жетілдіруге оң әсер етеді. Қазақтың дәстүрлі шежірелік санасында әлеуметтік кеңістік үш түрлі негізгі сегменттен құралған: өз жұрты, нағашы жұрт, қайын жұрт. Осыған орай шежіре мәліметтері ішкі мәні жағынан рулардың өзара үшжұрттық қатынастарын қамтиды. Шежірелердің руларға қатысты деректері ең алдымен руаралық үш жұртты әлеуметтік байланыстыру ретімен сәйкес келеді. Үш жүздің қалыптасуы шежірелерде әрдайым үш түрлі негізгі ру атымен байланысты: Үйсін, Арғын және Алшын. Генеалогиялық жүйе бойымен былай айтылады: «Қазақтың төрт баласы болғанын айтып өткенбіз. Оның үлкен баласы Көзелдің тұқымынан дерек жоқ. Қазақтың екінші баласы, Ақарыстан, оның тұқымы Ұлы жүз Үйсін, Үшінші баласы Бекарыс, Орта жүз арғын, найман, төртінші баласы Жанарыс, Кіші жүз Алшын» «Ата тарихы. Қазақтан үш бала: Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс. Ақарыстан сегіз бала: Ботпай, Шымыр, Сиқым, Жаныс, Қаңлы, Манас, Ошақты, Жалайыр. Жанарыстан алты бала: Қарақожа, Дарақожа, Аққожа, Ақтанқожа, Есімқожа, Қасымқожа: Қарақожадан — арғын; Дарақожадан — найман; Аққожадан — уақ; Ақтанқожадан — тарақты; Есімқожадан — қыпшақ; Қасымқожадан — керей. Бекарыстан үш бала: Қадырсиық, Солтансиық, Бақтысиық». Шежірелерде Кіші жүзді «жиырма бес таңбалы Алшын» деп атағаны, Кіші жүз құрамы жиырма бес рудан құралғанын көрсетеді. Әр жүздің ішінде озық рулары болған. Оларға шежірелерде халықтың тарихи санасы тарапынан баға берілген.
Осы жерден шежіренің идеологиялық функциялары шығады. Жалпы рубасы ретінде ұсынылған Алаш ханның аты жалпы ұлттық бірлікке шақыру болды, оның үлгісін біз мынадай жолдардан қарастырамыз:
Руын — қазақ халқы, ұранын — Алаш!
Патшамен болған бастас, ханмен жолдас.
Өскенбіз Алаш ұлы бір ұядан,
Кемеңгер кеңес шыққан қариядан.
Көргенде бір біріңді мейірбан бол,
Қозыдай енесіне жамыраған.
Боларсың бірін артық, бірін кемде,
Бірінді бірін сүйе сүрінгенде.
Ынтымақ ауызбірлік етіп жүрсең,
Аз да болсаң тұрарсың азулы елге.
Еш уақытта кісі қақысына көзің салма,
Атаңа лағнат деген сөзге қалма.
Сұлтандық жеке жүріп өнер деме.
Жат жұртқа сүйек, тамыр бола көрме!
Ұмытпа қазақ «Алаш» ұраныңды,
Қойныңнан үзе көрме құраныңды.
Үйде бол, қырда бол,
Бір құдайға пенде бол.
Күн бар ма Қаратауға жиылатын?
Атаның татқан суы бұйыратын?
Оңдасын бір құдайым істің артын,
Жаратқан Аллаһ болсын сиынатың.
Дегенге Алаш ұлы кім нанады,
Хандардың қазынасы болған қазақ!
Шұбырып тозып жүрсің аш-жалаңаш,
Қай жерге болып кетесін күлкі-мазақ!
Қалады қандай жерде сүйек, жайын?!
Ұғып ал осы сөзді, миы барың!
Баршаңды асырайтын жалғыз Алла.
Сенбендер сірә зенһәр бөтен жанға!
Сіздерге айтатын насихат бұл.
Құдайым әр не салса шүкірлік қыл.
Қазақтың үш жүз баласының,
Ақтабан шұбырындыда сөйлегені бұл [14].
ХІХ ғасырдағы қазақтың шежірелік дәстүрі жалаң генеалогия қуып кетпей, тарихи шындыққа өте жанасатын, дәлелді фактілерге сүйенген [52, 56 б.]. ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысында қазақ шежіресінің жазба дәстүрін қалыптастырған М.Ж. Көпейұлы, Ш. Құдайбердіұлы, Н. Наушабайұлы, Қ. Халид есімдері белгілі. Бұл ғалымдардың барлығы да атаның алдынан жат сабағын игеріп, молланың алдынан хат танып, ислами ғылым орталықтарында медресені тамамдаған хакімдер болды. Н. Наушабайдың Қазан баспасынан 1903 жылы жарыққа шыққан «Мәнзұмат Қазақия» еңбегінде шежіре тарауларымен қатар исламдік діни қағидаларды бірдей мәлімдеп шыққан. Қ. Халидтің 1910 жылы жарық көрген «Тауарих хамса» еңбегіндегі назарға ілігетін шығыстық ықпал өз алдына, сол сияқты Шәкәрім-де тарихи тақырыпқа қалам тартып, сонымен қатар діни философия турасында көп ізденіп еңбектенген. Абайдың өлеңдерінде — исламдік ілім, қара сөздерінде — қазақтың арғы түбі турасында сөз етілмей қалмайды. Шежірелік дерек қалдырған зиялының бірі М. Сейдалин (1872–1929) мен С. А. Жантөрин еді (1837–1890). Ол да Тілеумұхамбет сияқты Орынбор кадет корпусының Азия бөлімін бітіріп отаршыл әкімшілік орындарында қызмет істеді. Көптеген жылдар бойы қазақтың ауыз әдебиетін жинауға ат салысты. Оның белгілі мақалалары «Очерки киргизского коневодства», «Киргизские песни» және «Образцы киргизской поэзии», оқырман көңілінен шыкты. Кіші жүзде қазақ тарихы мен этнографиясын ыждихатты жинақтаушылар М. Таукин (1813–1892), С. Бабажанов (1832–1898), Б. Дауылбаев. Олар өлкетану ісіне Қазан, Орынбор музейлері арқылы бейімделді. Бұдан басқа да жергілікті баспасөз бетінде Мұхаметқали сұлтанның жазғандары аз емес.
М.Ж. Көпейұлы 1907 жылы Қазан қаласында «Сарыарқаның кімдікі екендігі турасында» және т.б. кітаптарын баспадан жариялап, мұның арты үлкен дауға айналған. Себебі М.Ж. Көпейұлы бұл кітаптарында қазақ тарихына сүйене отырып орыстың отаршыл саясатын әшкерелеген. Қазақтың бабалардан сақталған қазақ жерінің тұтастығын сөйледі, қазақтың өз жері үшін тарихи құқығын дәлелдеді. М.Ж. Көпейұлы әлеуметтік-мәдени жағынан тек қана, ақын, әдебиетші, шежірешілдік немесе қазақтың ежелден келе жатқан ауызекі тарих айту дәстүрін сақтау қызметін атқарушы ғана емес, сонымен қатар ұлттық тарихи дәстүрді жаңаша сапаға көтерген ғалым. М.Ж. Көпейұлы мен Абай Құнанбайұлы өзара хат алысып тұрғаны, олардың қазақ ұлтының мүдделері туралы пікірлестігі турасында, С. Мұқанов: «Абай үйінің ұңғыл-шұңғылын түгел, ақтарған полицияның қолына қазақтың белгілі, ақыны, ауыз әдебиетінің үлгілерін иждаһаттап жинаушы М.Ж. Көпейұлы жазған бір хаттан басқа күдікті ешбір зат түспеген. Бұл хатта М.Ж. Көпейұлы Абайға патша өкіметінің елге жасап отырған қиянаты туралы жазып, оған қалай қарсы тұру жөнінде» пікір білдірген [53, 186 б.]. Бұл дерек М.Ж. Көпейұлы халықшыл, қазақ ұлтының жанашыр болғанын көрсетеді. Олай болатын болса, М.Ж. Көпейұлының ұлтшылдық, халықшылдық негізін байқататын қазақтың дәстүрлі ұлттық тәрбиесі мен жақсы ортада өскені.
Қазақтың айтулы шежірешілері қатарында Ш. Құдайбердіұлы, М.Ж. Көпейұлы сияқты шежірешілер ғана өздерінің білген, жиған тергенін хатқа түсіріп, баспаханадан жарыққа шығарды. Абай Құнанбайұлы қазақтың арғы тегін семит халықтарының аталас қылу дәстүріне сын көзқараспен қарай отыра, қазақтың тегі түркі-моңғол жұртымен тарихи тығыз байланыстылығына дәлел іздейді: «Есте жоқ ескі мезгілде, маңғұлдан бір татар аталған халық бөлінген екен… Асыл түбі қазақтың — сол татар» — деп жазады [54]. Қазақтың мұндай ата-тарату жүйелерінің авторлары қожа мен сейід ортасынан шыққан ортағасырлық ойшылдармен байланысты болған. «Біздің халқымыздың ахуалын жазуға өзге милләт-ұлт былай тұрсын, көп елдерді басып алып, Шынға дейін жеткен арабтар, шығыс тайпаларының арасын айыра алмай арабтан өзге шығыс халқын „ажам“ деп қоя салған» — дейді Қ. Халид жазған [23].
М.Ж. Көпейұлының еңбегінде қазақтың ата-тек тарихы дәйекті талдауға түскен: «Мен-де нұсқалардан көрумен, кәрі құлақтардан естумен өз білгенімді шамам келгенше қорытып, шыңдап, теңдеп айтып отырмын. Өзінен шығып жазбаған соң, қазақты кім болса сол ғарап деп айтады. Әбілғазы айтпай ма, арғы атамыз Ер Түрік деп?! Дұрысы сол болады» [51]. Бұл дерек М.Ж. Көпейұлының тарихты дәлелді сөзге сүйеніп сипаттайтынын көрсетеді. ХІХ ғасыр соңында еңбек еткен Қ. Халид қазақ халқының тарихы ру-тайпалар тарихынан құралады деп жазған. Мәселен, найман елінің тарихы ел аузында бар, бірақ хат пен жазуды керек қылмағандықтан кітапқа жазылған тарих болмай отыр деп көрсетеді. Ал Шәкәрім болса, «Қазақтың түпкі атасының жайын білмек болып, көп уақыттан берлі сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әртүрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым; ол оқып көрген кітаптардагы сөзді түгел жаза алмасам да, керектісін теріп алып, оған тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып, жаздым» — деген. М. Тұрғанбайдың «Шежіре» атты мақаласы 1918 жылы «Абай» журналында жарыққа шыққан. «Өзімізді қатарлы ұлттан санап, ұлт мектептерін ашып, ұлтымыздың шежіресін керексіз қылсақ, үлкен ұят» — деп жазған бұл автор, мақаланың негізгі мақсаты қазақтың тарихи санасын жетілдіріп, сол арқылы ұлттық санасын ояту қажет екендігін білдірген.
Қазақтың үш жүзінің қалыптасуын біздің жауымызға қарсы әскери коалиция ретінде шынайы түсіндіру, ақпараттаратушылардың хабарларында кездеседі: Ақ арыс, Жан арыс, Бек арыс дейді. Осы үш арыстан өсіп-өніп үш ұру ел болады. Үш жүз аталуының себебі жаудан қорғану үшін. Үлкені, Ақ арысқа бір жүз кісі шығар деп, ортаншысы Жан арысқа бір жүз кісі шығар деп, кішісі Бек арыстың тұқымына бір жүз шығар деп, сол себептен Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз аталған себебі қазақтың осы дейді. Қазақтың ұраны Алаш болған. Алаш атанудың себебі қазақ, қалмақ жарылып ел болғанннан, ақ бір-бірімен соғыса беру керек. Қазақ бір кезде жеңе берсе керек, сонда қалмақ бұл «аланшы» болды деген екен дейді. «Аланшы» деген сөз қалмақша «жан алғыш» деген сөз екен дейді. Содан былай қазақтың алаш атану себебі бұл атты қалмақ қойған деп бір айтады. Шежіреге сәйкес жүздерге бөліну, аңыздағы Алаш ханның кезеңіне жатады. Жүздердің пайда болуының нақты нұсқасы Қазақ хандығы кезіндегі Алаш хан идеологиясының қайта дамуы туралы куәландырады. Осылайша, бұл жағдайда біздер дәстүрлі қоғамдағы дала тарихнамасының осы ортада маңызды идеологиялық функцияны орындағанын көреміз.
Әдебиеттер және деректер:
1. Артыкбаев Ж.О., Алпысбесулы М. Теоретико-методологические проблемы изучения казахского шежире // Отан тарихы, № 2, 1999.
2. Артыкбаев Ж. О. Казахское общество: традиции и инновации. Астана, 2003.
3. Артықбаев Ж.О., Алпысбесұлы М.А. ‘Манзұмат қазақия’ — өлеңмен жазылған шежіре // Қазақ ордасы, № 5–6, 2003.
4. Башкирские шежере. Составление, перевод текстов, введение и комментарии Р. Г. Кузеева. Уфа, 1960.
5. Валиханов Ч. Ч. Киргизское родословие. Собр. соч. в 5-ти томах. — Т.1. Алматы, 1985.
6. Васильева Г. П. Этнографические данные о происхождении туркменского народа. М., 1964.
7. Дулати Мухаммед Хайдар. Тарихи-и Рашиди (Рашидова история): перевод с персидского языка. Алматы, 1999.
8. Қашқари Махмұт. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы / Қазақ тіліне аударған. Алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А.Егеубай. 1.Т. Алматы, 1997.
9. Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресi. /дайындаған С. Дәүiтов/. Алматы, 1993.
10. Кудайбердыулы Ш. Родословная тюрков, казахов, киргизов и ханских династий. Пер. Б.Каирбекова. Алматы, 1990.-120с.
11. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства // Материалы для географии и статитсики России, собранные офицерами Ген. Штаба. Ч. I. СПб., 1865.
12. Муканов М. С. Из исторического прошлого: /родословная племён керей и уак/. Алматы: Казахстан, 1998.
13. Утемиш хаджи. Чингиз-наме. /Факсимиле, перевод, транскрипция, примечание, исследование В. П. Юдина. Комментарии и указатели М. Х. Абусеитовой. Алматы, 1992.
14. Фонд рукописей Научной библиотеки НАН РК, № 1611. тетрадь № 1.
15. Халид Қ. Тауарих хамса шарқи. (Ауд. Б.Төтенаев, А. Жолдасов). Алматы, 1992.
Мақсат Алпысбес, тарих ғылымдарының кандидаты, Е. А. Букетов атындағы ҚарМУ Қазақстан археологиясы, этнологиясы және тарихы кафедрасының доценті.
