Өткен жылы құрылғанына 80 жыл толған
«Ғылым ордасы» РМК Ғылыми кітапханасы Қазақстан ғылымының дамуына өз үлесін қосып
келе жатқан, ғылыми-зерттеу ақпараттарымен
қамтамасыз ететін, талдамалы орталық болып табылады. Кітапхананың «Сирек
кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиеттер» бөлімі 1959 ж. құрылды. Бұл
бөлімді ашудағы басты мақсат – тарихи маңызы бар құнды халық мұрасын, қазақ халқының тарихы, этнографиясы,
мәдениеті, тілі туралы материалдарды, деректерді жинап, сақтау болды. Осы қорды
жасақтаудың бастауында Ұлттық Ғылым академиясының алғашқы Президенті
Қ.И.Сатпаевтың еңбегі айрықша. Қазір де бұл бөлімнің кітап қоры Қазақстандағы ең
үлкен, әрі бай сирек кітаптар мен қолжазбалар қорынан тұрады. Қордағы
революцияға дейінгі қазақ тіліндегі кітаптар Қазақстан мен ТМД елдері
кітапханаларына қарағанда ең толығырақ жинақталған қор. Әсіресе, қордағы
ақтаңдақтар еңбегінің сақталып, жиналуын ауыз толтырып, мақтанышпен атай аламыз.
Сирек кітаптар негізінен букинистік кітап дүкендерінен, Москва, Санкт-Петербург, Орынбор, Қазан, Новосибирск қалаларындағы кітапханалардың дублет және резерв қорларынан, жеке адамдардың сыйға берген кітаптарынан жинақталды. Ал қолжазбалар қоры Қазақстанның барлық аймағына халық мұрасын жинайтын арнайы ұйымдастырылған экспедиция материалдарынан, Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет (бұрынғы атауы) институты тапсырған фольклор материалдарынан, ақындар мен жазушылардан сатып алынған және сыйға берген қолжазбаларынан тұрады.
Халық мұрасын жинаушылар, Қазақстан тарихын, этнографиясын зерттеген ғалымдар туралы үнемі айтылып жүр. Сондықтан олар туралы тоқталмай, олар жинаған Қазақстан туралы тарихи, этнографиялық, фольклорлық материалдар – қазақтың халық ертегілері, қисса-дастандары, шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер, айтыстар т.б. зерттеуші ғалымдар үшін мол мағлұмат алатын дерек көзі деуге болады. Осы әдеби мұралар оқырманын тауып, көптеген ғылыми еңбектер жазылып, ғылымға үлес болып қосылды, көптеген қаламгерлердің шығармаларына арқау болды.
Қазақстанның Халық жазушысы М. Мағауин Орталық ғылыми кітапхананың құрылғанына 70 жыл толуына орай жазған мақаласында: «… мен Академияның қолжазбалар қорын зерделеу негізінде қазақтың жан дүниесін тереңірек тани түстім, ғажайып сырлы, ғаламат бай тілге жетіктім, байырғы сөз жүйесі, ежелгі сөйлем үлгісі, тіл ұстарту, ой ағымы тарабында осы ғасырдың басына дейін бұзылмай жеткен саф таза үлгілерден нәр алдым, осы ескі қолжазбалар менің танымым мен өрісіме ғана емес, қалыпты қаламгерлік машығыма да өзгеше ықпал жасады» деп жазады. Бұдан басқа қаншама ғалымдарымыз өздерінің ғылыми жұмыстарын осы кітапханада отырып жазғанын, кезінде білім,ғылымға деген талпыныстың, бай мұраны насихаттап, оқырманға жеткізіп отырған кітапханаға деген ризашылығын өз естеліктерінде мақтанышпен айтады.
Кітапханада жинақталған қорды оқырманға жеткізудің, игілікке жаратудың маңызы зор. Оқырманға заман талабына сай қызмет көрсету үшін қолда бар мүмкіндіктер жасалуда.Қазіргі технологиялар дамыған кезеңде бірқатар игілікті істер – кітап қорының электрондық каталогы, документтерді сандық қалыпқа түсіру, оқырмандарға документтерден көшірме, сканер жасау, түнгі абонемент т.б. жұмыстардың бәрі де оқырманға сапалы да жылдам қызмет ету мақсатында жасалып жатқан шаралар.
Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорындағы құнды да бай мұраларды оқырманға жеткізуде, бір ғылыми жүйеге түсіруде кітапхана қызметкерлері атқарып отырған істерге тоқтала кетуді жөн санадық. Соның бірі соңғы жылдары бөлім қызметкерлері құрастырылып, шығып жатқан библиографиялық көрсеткіштер. Енді соларға тоқталсақ. 2007ж. баспадан шыққан 2 томдық «История Казахстана. Дореволюционный период: Аннотированный библиографический указатель казахских, русских книг и рукописей, хранящихся в фондах ЦНБ / РК.МОН.ЦНБ; Сост. Галиев В.З., Бримжарова Р.Т., Егеубаева Г.К., Абикова Г.М.; Гл. ред. Абугалиева К.К. – Алматы: Типография Комплекс, 2007. – Т.1. – 452с.; Т.2. – 544с.
Көрсеткіш «Ғылым қорының мемлекеттік тапсырысы» бағдарламасы (2005-2007жж.) аясында құрастырылды. Көрсеткішті құрастыруға, материал іріктеп, жүйелеу, мазмұндауға тарих ғылымының докторы В.З.Галиев басшылық жасады. Мұндағы материалдар Қазақстанның революцияға дейінгі тарихын қамтиды. Революцияға дейінгі тарихымыз туралы деректердің қазірде Қазақстанның тарихын, әдебиетін, мәдениетін, өнерін зерттеушілер үшін маңызды дерек көз болары даусыз. Көрсеткішті құрастыруға Ғылыми кітапхана қорындағы кітаптар, қолжазбалар, энциклопедия материалдары пайдаланылды. Көрсеткіште кездесетін жер-су, адамдардың аттары революциядан бұрынғы басылымдарда жазылған қалпында жарияланды. Көрсеткіштегі материалдар мазмұнына қарай 32 бөлімге жүйеленді. Мысалы: Қазақстан тарихы бойынша жалпы материалдар, Алғашқы қауымдық құрылыстан Монғол шапқыншылығына дейінгі Қазақстан. Монғол шапқыншылығынан Қазақ хандығының құрылуына дейінгі кезеңдегі Қазақстан. XV – XVII ғасырдың басындағы Қазақ хандығы болып, Қазақстан тарихының әр кезеңі қамтылған. Әр бөлімдегі материалдар әліпби ретімен, алдымен қазақ тіліндегі одан кейін орыс тілінде шыққан басылымдарды қамтиды. Қазақ тіліндегі басылымдар кезінде түрлі әліпбидің қолданыста болуына орай латын, араб шрифтерімен жазылған. Сондықтан кітап, қолжазбалар шрифтері түпнұсқасы бойынша жазылып, одан кейін қазақшасы жазылды. Осы арада оқырмандарға ескерте кететін мәселе, араб шрифінде жазылған материалдар араб әрпінің әлібиімен қойылды. Көрсеткіште жалпы 5851 документ қамтылған. Көрсеткіштің соңында (2 – томда) Қазақ кітаптары мен қолжазбалардың авторлық (авторлар, айтушылар, жинаушылар, аудармашылар, құрастырушылар) көрсеткіші және орысша басылымдардың авторлық көрсеткіші жеке берілген. Бұл көрсеткіштің құндылығы әр документке оның қысқаша мазмұнының жазылуы. Жалпы көрсеткіш өз оқырманын тапқаны, зерттеушілер үшін пайдасы тиері сөзсіз.
Тағы бір көрсеткіш «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Алматы қаласы әкімдігінің қолдауымен «Алматы қаласының мәдени мұрасы» жобасымен шығарылған «Источники и литература по истории города Алматы» / По материалам фондов Центральной научной библиотеки/: Аннотированный иллюстрированный библиографический указатель /Сост. Р.Т.Бримжарова, Н.С.Машакова, Н.В.Никитинская, А.Х.Юсупова, Ш.З.Исабекова, Г.К.Егеубаева, Г.М.Абикова, А.М.Муканова, М.Т.Касымжанова, Ш.Б.Салканова; Гл. ред. К.К.Абугалиева. – Алматы, 2008. – 488с.
Кітапхана қызметкерлері қандай да бір жобамен жұмыс атқарарда сол саланы зерттеген ғалымдардың кеңесін тыңдап, сол бойынша көрсеткіш құрастыру жұмысы басталады. Бұл көрсеткіштің ғылыми кеңесшісі профессор С.А.Урашев. Көрсеткіште Алматы қаласы аумағындағы алғашқы қоныстар. Ежелгі мәдениет ескерткіштері. Верный бекінісі 1867-1921жж. Қоғамдық саяси дамудан бастап Алматының қазіргі кезеңге дейінгі тарихын қамтиды. Көрсеткіш материалдары қазақ және орыс тілдерінде барлығы 2792 мазмұндалған материалды қамтиды. Көрсеткішті құрастыруда кітаптар, қолжазбалар, газет және журнал материалдары пайдаланылды. Көрсеткіштің соңында авторлық және географиялық атаулар және әкімшілік бөлініс көрсеткіші берілген.
Соңғы жылдары қолжазба қорының материалдарын зерттеп, насихаттау, ғылыми айналымға түсіру жұмысы жандана түсті. Соған дәлел 2007-2009жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» жобасымен «Қазақ халқының жазба мұралары» атты тақырып бойынша «Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорында сақтаулы материалдар жинағының мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші» (4-кітап, 1-3 бөлім) жұмысы аяқталып, баспадан шығаруға дайын. Бұл көрсеткіш 1975, 1979, 1982 жж. бөлім қызметкері, қазірде құрметті еңбек демалысындағы К.Ш.Бегімбаеваның құрастыруымен шыққан көрсеткіштің жалғасы. Кезінде араб, парсы тілінің мамандары болмағандықтан бұл жұмыс кенжелеп қалған еді. Қазірде араб тілінің маманы қолжазбатанушы М.Шафиғидың жетекшілігімен кітапхана қорындағы қолжазбалардың библиографиялық көрсеткішін құрастыру жалғасын табуда.
4-кітап (1-3 бөлім) 5792 атау қолжазбаны қамтиды. Көрсеткіште қамтылған қолжазба материалдарының жалпы мазмұны – қазақ халқының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы туралы құнды деректер, шешендік сөздер, билер сөзі, қисса-дастандар, айтыстар, Абай өлеңдері, Абылай хан туралы жырлар, аңыз-әңгімелер. Көрсеткіште сондай-ақ 1916ж. ұлт-азаттық қозғалысы, 1941ж. Ұлы Отан соғысы кезінде жазылған өлең-жырлар қамтылған. Көрсеткіштің ерекшелігі – көрсеткішке енген материалдардың қысқаша мазмұны берілген. Бұл оқырмандарға қолжазбамен жұмыс кезінде, тақырып талдауда көмекші құрал болары даусыз. Көрсеткіш материалдары әліпби ретімен берілген. Көрсеткіштегі материалдар қазақ, орыс тілдерінде және араб, латын әріптерінде жазылған қазақша қолжазбалар.
Көрсеткіштің соңында Есімдер көрсеткіші мен Қолжазба атауларының көрсеткіші берілген.
Аталған библиографиялық көрсеткіштер оқырманға жол сілтеуші, кітапхана қоры мен оқырман арасындағы дәнекер, алтын көпір болса, біз үшін үлкен мерей.
2012 ж. бастап бөлімде «Елдің зияткерлік әлеуеті» бағдарламасы бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Осы бағытта: 1. «Айқап» журналы 1911-1915 жж. (факсимилелік нұсқа) 6 томдық; 2. Орталық ғылыми кітапхана Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақтаулы материалдардың библиографиялық көрсеткіштер топтамасын жасау; 3. Шежіре – жазба ескерткіштері ретінде (ХVІІІ-ХІХ ғғ.) – тақырыптары бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Осы ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижесінде дерек ретінде «Айқап» журналының қазіргі әріпке түсірілген нұсқасын басып шығару, Ғылыми кітапхана қорындағы қолжазба материалдардың, парсы тіліндегі әдебиеттердің, шет тіліндегі сирек кездесетін кітаптардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау арқылы өткен кезеңдердің шындықтарын жүйелі-тұтас қабылдауды қамтамасыз ету, ХVІІ-ХІХ ғасырлар аралығындағы қазақ халқына қатысты, шағатай тіліндегі қолжазба, баспа шежірелерді қазіргі әріптерге түсіру, факсимилесін жасап басып шығарып, оқырман қауымға ұсыну.
Осы межеге алған жұмыстарды іске асырып, жариялау, оқырмандар үшін игілікті іс, кітап қорын насихаттаудағы басты құрал.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. «История Казахстана. Дореволюционный период: Аннотированный библиографический указатель казахских, русских книг и рукописей, хранящихся в фондах ЦНБ/ РК.МОН.ЦНБ; Сост. Галиев В.З.,Бримжарова Р.Т.; Егеубаева Г.К., Абикова Г.М.; Гл. ред. Абугалиева К.К. – Алматы: Типография Комплекс, 2007. –Т.1. – 452с.; Т.2. – 544с.
2. «Источники и литература по истории города Алматы» /По материалам фондов Центральной научной библиотеки/ : Аннотированный иллюстрированный библиографический указатель / Сост. Р.Т.Бримжарова, Н.С.Машакова, Н.В.Никитинская, А.Х.Юсупова, Ш.З.Исабекова, Г.К.Егеубаева, Г.М.Абикова, А.М.Муканова, М.Т.Касымжанова, Ш.Б.Салканова; Гл. ред. К.К.Абугалиева. – Алматы, 2008. – 488с.
3. Қазақ ССР Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапхананың қорында сақтаулы қолжазбалар жинағының библиографиялық көрсеткіші. 1-бөлім / Құрастырушы: К.Ш.Бегімбаева. – Алматы, 1975. – 192б.
4. Мұра: Орталық ғылыми кітапхананың 70 жылдық мерейтойына арналған жинақ/ Құрастырушылыр: К.К.Әбуғалиева, Р.Т.Бірімжарова, Қ.Е.Қаймақбаева. – Алматы, 2002. –250б.
5. Сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды сақтаудың өзекті мәселелері, ғылыми зерттеудегі өзара ықпалдастық және жаңа технологияларды енгізу: КР БҒМ ОҒК ғылыми-практикалық конференциясының ( Алматы, 18 қыркүйек 2002ж.) материалдары. Алматы, 2004.
Егеубаева Гүлнар Құрмашқызы
«Ғылым ордасы» РМК
Ғылыми кітапхананың
кітапханашысы
