1958-65 жылдар аралығында О. Сүлейменовтің тарихи тақырыптарды қаузалау белсенділігімен ешкім таласа алмас еді Олжас Сүлейменов шығармашылығының Қазақстандағы ғылыми тарихи ойдың дамуына ықпал етуінің екі кезеңін бөліп алуға болар еді. Бұл 1975 жылы «Аз и Я» кітабы шыққанға дейінгі кезең және одан кейінгі аралық. Кеңес одағындағы «жылымық» кезең - 1958 жылы «Пастернак ісімен» өзінің шектеулілігін көрсетті. «Пастернак ісі» сондай-ақ жоғарыдан сәл қысым көрсетушілік ишарат білдірілсе, зиялылардың партиялық номенклатураға қызмет етуге дайын екенін байқатты. Бұл жылдары және 60-жылдардың басында Кеңес басшысы Н.С. Хрущев тарапынан кеңестік орыс зиялылары А. Вознесенский, Д. Гранин, Р. Фальк, Э. Неизвестный, М. Хуциев және т.б. шығармалары сынға ұшырады. 1958 жылдан бастап Мәскеу шығармашылық жастары революцияның романтикалық кезеңін білдіретін Маяковский ескерткішінің алдына жиналып шерін тарқасатын және цензура жібермеген өлеңдерін оқуды дәстүрге айналдырды. Сондай-ақ, Политехникалық музейде ақындық кештер өтіп, халықтың алдына да танымал жас ақындар Е. Евтушенко, Р. Рождественский, Б. Ахмадуллина, А. Вознесенский т.б. өлеңдерін оқыды. Ақындық-публицистикалық қозғалыстың күшті қанатын Б.Б. Окуджава мен А. Галичтің авторлық өлеңдері құрады. 1950-жылдардың соңына қарай Кеңес ақындары мен жазушыларының жаңа толқыны өз беттерінше дербес машинопистік журналдар шығарып, өздерінің туындыларын жариялады. Осылайша, «Самиздат» өнімдері пайда болды. «Самиздаттарда» ресми цензурадан өтпеген «кеңестік лагерь», қуғын-сүргін, зорлық-зомбылық, әділетсіздік тақырыбындағы материалдар басылды. Шынайы қоғамдық пікірді партияның «қолбаласына» айналған журналистика білдіре алмай, ақындар білдіріп жатты. Олардың кейбір кештері стадиондарда өтті. Олардың кештеріне халық футбол көруге жиналғандай жиналды. 1958 жылы Жоғарғы әдебиет институтына оқуға түскен О. Сүлейменов нақ осы «алпысыншы жылдықтардың» ортасына түсті және оның достары солар болды.
«Қайта өрлеу қуаты Москвадан тарады, ол кезде онда, озонмен жаңартылып, жарықтың жаңа сәулелерімен нұрландырылған Сталиннен кейінгі мәдени атмосфера қалыптасып жатты. Сол жылдары үлкен Астанада жұмыс істеген немесе оқып жатқан республиканың өкілдері, өздерінің туған өлкелерінде кеңестік ренессанстың ықпалын жүргізушілер болды. Әрбір одақтас республикада Қайта өрлеу ауқымындағы тұлғалар өсе бастады, - дейді О. Сүлейменов, - Біздің девизіміз: «біздің халқымыздың тарихынсыз, әлем тарихы толық бола алмайды» - болды. Өткеннің тереңдігінсіз болашақтың биіктігі мен осы шақтың кеңдігі мүмкін емес деген тарихтың ауқымды формуласын біз халықтың санасына енгізе бастадық» [1]. Осы жылдары Москвада және Ленинградта, Ресейдің т.б. қалаларында оқыған немесе қызмет бабымен жүрген О. Сүлейменов, М. Әуезов, Б. Жансүгіров, Б. Тайжанов сәл кейініректен С. Ақатай, М. Тәтімов, сондай-ақ Ә. Әлімжанов т.б. тарихи әділеттілік рухын өз ортасы арқылы қоғамға биресми таратушылар болды. Алпысыншы жылдардың басында 30-жылдардағы сталиндік репрессия құрбандары жайлы көп айтылды. Бұлардың ішінде әке-шешелері немесе туысқандары қуғын-сүргінге түспегені жоқ еді. «Тарихи емес халықтардан» тартылып алынып, «қарғыс атқан өткен» анықтамасымен бояу жаққышпен өшірілген тарих бірінші рет «алпысыншы жылдықтардың» кітаптарында қорықпай және батыл қозғалды» [1 ], - дейді О. Сүлейменов.
«Көптеген қазақ тарихшыларының пікірінше, Қазақстандағы 60-80-жылдардағы режимге қарсы оппозиция бұқаралық сипат алған жоқ, оған жекеленген адамдар ғана қатысты. Алайда бұндай көңіл-күймен ұйымдардың пайда болуы кеңес жүйесі жағдайындағы құбылыстық оқиға болды» [ 2] - дейтін тарихшы Жанна Қыдыралина пікірінің жаны бар. «Қазақстан Жазушылары Одағының жұмысына, әдеби шығармалардың сапасына, жазушылардың жеке мәдениетіне зер сала келе, 1960-70-жылдардағы оң өзгерістерді байқауға болады. Кеңестік жүйенің 1937-1938 және 1946-1953 жылдардағы «қанды эксперименттері» мінездерінің ортақ менталитетінің қалыптасуына тағдырлы әсер еткен жазушылардың аға ұрпағына қарағанда, көзқарастары жаңа жағдайларда - «жылымық» жылдары қалыптасқан ақын-жазушылардың жаңа ұрпағы - «алпысыншы жылдықтар» бұл жылдары белсенділік танытқан еді. Осы жылдары өндірте жазған І. Есенберлин, жаңа буынның өкілдері О. Сүлейменов, Ә. Әлімжанов, Қ. Мырзалиев, М. Мақатаев, Ә. Кекілбаев, М. Әуезов, А. Сүлейменов әдебиетке үлкен кәсіптік дайындықпен келді. Аға ұрпақтың өкілдеріне саяси бағытқа сәйкес, шығармаларын «түлетіп» отыру тән болса жаңа буынның өкілдеріне мейлінше тұрақтылық тән болды. Кеңестік идеологиялық қатпарлар бұл авторлардың шығармаларында да орын алғанымен, олардың туындыларында «социалистік реализмнің» шарттылықтары қатаң сақталынған жоқ. Қ. Жұмаділовтің айтуынша, шынында да нақ осы жылдары Қазақстан Жазушылары Одағы биресми «ұлттық партия» міндетін атқарды.
Қазақстандық «алпысыншы жылдықтардың» басында жас та болса, объективті түрде О. Сүлейменов тұрды деп айтуға негіз бар. Өйткені басқа «алпысыншы жылдықтар» сол онжылдықтың. екінші жартысында ғана өндірте жаза бастаса, 1958-65 жылдар аралығында О. Сүлейменовтің тарихи тақырыптарды қаузалау белсенділігімен ешкім таласа алмас еді. О. Сүлейменов «алпысыншы жылдықтар» ішіндегі ең тарихи ақын болды, оның жазған туындыларының барлығына тарихтың «жер асты күбірі» мен бүгінгі күннің лүпілі тән болды. Ақын 1958 жылы белгілі тарихшы Е. Бекмахановтың жаңадан түзетіліп жарыққа шыққан «Қазақстанның Ресейге қосылуы» кітабына жағымды пікір білдірушілердің қатарынан көрінді [3]. Соңынан ерген даулы шаласы бар автордың кітабына пікір білдірушілердің қатарынан белгілі тарихшылар көрінбей, әлі ешкімге белгісіз Олжас Сүлейменов сынды жаңа жас есімнің көрінуінің принциптік маңызы бар. Қорқыныш жұтқан көңіл күй бұғауынан ең азат зиялылардың жас буын өкілдерінің бірі О. Сүлейменов болды. Мектепте оқып жүргенде-ақ мақсаты мен міндетін өзі үшін айқындап алған ақын романтикалық арманның жетегінде құрғақ, қол қусырып жүре берген жоқ. Жүйелі түрде алған бағытында аянбай еңбек ете берді. Біреулердің ақыл кеңестерін, рұқсат етуі, рұқсат етпеуін күтіп отырмады. Ол кезде ресми ғылымнан да қайран жоқ еді. Ақынға оның қажеті де болған жоқ. Олжас Сүлейменов бұл ізденістерінен өзіне пайда да, ғылыми атақ пен мансап та іздеген емес. Бүгінгі тілмен айтқанда жеке басының имиджі туралы ойлаған да жоқ. Қиян кескі тарихи ізденістерінің барысында оның республика мен Одақтағы имиджі өзінен өзі жасалынып жатты. Ақын өз өлеңдері жайлы біреулердің жағымды пікір білдіруін сұраған да емес, олардың барлығы оның еркінен тыс молынан жазылып жатты. Бұл жағдайлардың барлығы сөз жоқ оның қолын екінші кезектегі міндеттерден босатты. Әрбір өлеңі, әрбір ғылыми мақаласы жазылған сайын мақсатына мысықтабандап жақындаса, әрбір кітабы жарыққа шыққан сайын қарышты қадамдар жасалды. Ол еркін болды және жұмыс істей білді. Оның асаулығына ешнәрсе тұсау бола алмады. О. Сүлейменовте бабасынан берілген мақсатынан басқа ештеңе болған жоқ. Тарихи қуатқа толы О. Сүлейменовтің нұрлы да таңсық, тегеурінді поэзиясының толассыз нөсерінен оның кем-кетіктерін, тарихи астарын «экстремизмін» көру мүмкін болмай қалды. Елуінші жылдардың аяғы алпысыншы жылдардың басындағы қазақ халқы мен мәдениетінің шын жағдайынан, қазақ зиялыларының потенциалдық мүмкіндігі мен шектеулілігінен мол хабардар ол тоталитаризм жағдайындағы өзінің шығармашылығына аса жауапкершілікпен қарады. Кеңестік Қазақстанның жетістіктері партиялық құжаттарда, ресми басылымдарда күн сайын марапатталып жатқан нөпір жағдайындағы оның шығармашылық кредосы тарихи бағытта құралды.
О. Сүлейменовтің ерен еңбегі сонда, ол өзінің жеке тарихи азаматтық сезімдері мен ой-талғамдарына қоғамдық сипат пен ұлттық мән-мағына бере алды: «бозбалалық шақтағы «Мен кіммін?» сұрағына жауап «Осы біз кімбіз?» сұрағының негіздерін білуге байланысты» [4, 11 б.]. Әдебиет институтында оқып жүрген мерзімдегі Б. Слуцкийдің: «Ақын тек сөз тіркестерін коллекциялаумен айналыспай, барлық нәрсеге қызығушылық таныту тиіс. Өлеңнен басқаға да назар аударыңыз, мұнымен әлемдік поэзия кедейленіп қалады деп ойламаңыз. Өлеңдер сол кезде жазылады. Бір нүктеге қадалумен шектелсеңіз, музаны үркітесіз. Ол сұраншақтықты сүймейді» [4, 10-11 б.] - деген кеңестері қашан да О. Сүлейменовтің көкейінде тұрды. «Мен өзім үшін қазақтардың тарихын қалпына келтіре бастадым. Жақын тарихымыздан бастадым. Ленин кітапханасын игере отырып, белгісіз тарих беттерін іздестірдім. 1926 жылғы санақ бойынша «қазақтар -– Кеңес одағындағы сан жағынан ең көп түркі халықтарының бірі - 6 миллион 200 мың адам. 1939 жылы 2 миллионға жуығы ғана қалған. Бұл цифрлардан жүрегім мұздап қоя берді. Ұлттық азшылық бақытына ие болу үшін осыншалықты құн төлеген басқа бірде бір халық бар ма екен? Өзін осыншалықты қорлатып қою үшін қаншалықты қойдай момақан болу керек еді. Бүкіл дала аштықтан өлгендердің мәйітіне толған, ал сол жылдардағы қазақ газеттері болса, оянған өлкеден көтерілген жарқын болашақтың таң шапағаты туралы жарыса жазып жатты. Момындық, жағымпаздық пен жанаярлық, қорқақтық өтіріктің таңбасы біздің жазғыштардың маңдайына күйдіріліп басылған, оны әдебиет деп атаудың өзі күнә» [4, 11 б.] - дейді О. Сүлейменов.
О. Сүлейменовтің өз халқы тарихының кем-кетігін толтыруға кіріскендігі жеке құлшынысы жан тебірентерліктей. Бұл ақынның ішкі ар-ождан жағдайы. Өзінің тақырыбына, ар-ождан жағдайына қоғамдық сипат беру үшін ақын 60-жылдардың басында айрықша шығармашылық және ұйымдастырушылық белсенділік көрсетті. Ақынның алғашқы өлеңдерінен-ақ, тарихи патриоттық сарын байқалса, публицистикалық мақалаларында Қазақстанның өткен және қазіргі заман тарихына қатысты көкейтесті мәселелер күн тәртібіне нақты қойылып отырылды. Әсіресе, 1962-65 жылдары жазылған публицистикалық мақалаларының ішінен «Қаһарманым хақында», «Менің Шоқаным», «Мұрат Хамраев туралы» және «Игорь полкі туралы жырға» қатысты топтама мақалаларының орны ерекше [5, 89-90 б.]. Бұл мақалаларында ақын қазақ әдебиеті мен тарихына, оның жеке тұлғаларына және түркіславистикаға қатысты соны пікірлерді күн тәртібіне қойды. «Менің алғашқы мақалаларым мен жас оқырмандарға арналған үндеулерім, 60-жылдардың басындағы тұңғыш жыр жинақтарым қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыптарға тиым салулардың перделерін алып тастағандай еді» [6, 128 б.] - дейді Олжас Сүлейменов.
Қазақ ақындарының шығармашылықтарындағы ең басты кемшілік, сырт көзге байқала қоймайтын формалистік элементтерді дәл көрсете отырып ақын әріптестерін өз тақырыбына былай деп қамшылайды. «Өлеңдерді жасайтын лексикалық образдар емес, ақынның моральдық бейнесі. Өлең техникасын үйренуге болады, оның әдістері де белгілі, азды көпті сөз түйсігі бар кез келген адам әдеби тілмен жаза алады. Бірақ ақиқат шындық мынада: талант дегеніміз, ең бірінші кезекте жеке тақырыбыңның болуы. Ол жоқ болса, ақын да жоқ» [7, 8 б.]. Бұл зиялы үшін оңай жүк емес, күрделі өнер, кез-келгеннің қолынан келмесі анық. О. Сүлейменовтің ойынша, жеке тақырыбыңды табу үшін құрғақ энтузиазмның болуы жеткіліксіз, ең бірінші кезекте адами ар-намыс, ұлттық қадыр қасиет сезімің болуы керек. «Адами ар-намыс сөзсіз қажет. Бұл оянып келе жатқан Азияның басты тақырыбы. Менің жеке тақырыбым, - дейді О. Сүлейменов. - Қазақ өлеңдеріне, әлеуметтік өлеңдеріне формасы мен мазмұнын әлемдік ететін ар-намыс қажет. Ар-намыс биігінен ғана мен бүкіл адамзатты көре аламын. Бүгінгі жағдайда адами қадыр қажетті қалпына келтіру, ұлттық намысты қалпына келтіру жолымен ғана жүрмек» [7, 15 б.]. 1962 жылы шыққан «Нұрлы түндер» кітабында ақын «Мен көптеген халықтардың тарихын білемін, енді қазақтардың тарихын білгім келеді. Көшпенділер бізге жазба ескерткіштерін қалдырған жоқ, олардың көштерінің маршруттары орыс жылнамаларында қытай энциклопедиялары мен араб барлаушыларының күнделіктерінде сақталынған. Бізді көп жұмбақтар күтіп тұр. Болашағымыз - өткен тарихымыздың тоқетері» [8, 177-178 б.] - деп мәлімдесе, келесі 1963 жылы «аласартпай тауларды, асқақтатсам даламды» дүниетанымдық тұжырымдамасын ұсынды. 1963 жылы «Жұлдыз» журналында жарияланған «Қаһарманым хақында» атты мақаласында «көне замандағы қазақтар» мәселесіне жалтақтамай қарауға шақырды. Ақынды халқының надандық пен қараңғылыққа толы өткені туралы жалпылама мәлімдемелер қанағаттандырмайды. Оның ойынша, бұл қағиданы отаршылдардың идеологтары пайдаланып жүр және өзіміздің босаңдығымыз, пәстігіміз арқылы оларға сылтау тауып берудеміз: - «Менің ұрпағымның өмірі өксікпен, жалынмен жазылған. Оның қадыр қасиеттері де өз ауқымынан шығып биік тұр. Жақын арада тыныш орнай қоймас және де жүрек, әділеттілік алаңындағы барабан дүрсіліндей соға бермек. Менің ұрпағым жердің бұжыр бетіндегі қылшықтай. Біз үрпиісіп тұрмыз, біздің ұсқынымыз қашып кеткен, ашу-ызаға булығып қап-қара болғанбыз. Біздің нұрланып ағаруымызға ұстара мүмкіндік бермей тұр. Біз өз халқымызды тарихтан ғана емес, зауыттардан, трамвайлардан, мойынқұм қыстауларынан табудамыз... Батыл бол менің халқым, есеңді жіберме. Әркім, егер ол адам болса, өмірінде бір рет жеңіске жетуі керек қой. Күнделікті тұрмыста сыпайы бол. Ал ұрыста, ғылымда, жұмыста, бокста ынжық болма. Отан үшін шайқаста біздің Әлия, Мәншук, Бауыржан ынжық болып па еді. Өз ақындарыңның өрлігін, тәкәппарлығын сақтай алсаң, сен де ұлысың, менің қаһарманым, менің халқым» [7, 16-18 б.] - дейді. Бұл Абайша айтқанда:
Қайғы шығар ілімнен
Ыза шығар білімнен
Қайғы мен ыза қысқан соң
Зәр шығады тілімнен - нің
кері еді. Олжастың көңіл-күйі Абайдан бастау алған қазақтың қорланған ұлттық санасының табиғи жалғасы. Абай тығырықтан шығуды ағартушылықтан іздесе, енді ол жеткіліксіз. Олжас халқының жоғалған тарихын іздеп табу арқылы халқының ұлттық қадыр қасиетін, ар-намысын қалпына келтіру керек деп есептеді. А. Тойнбише айтқанда, Абайдың уақыт талабына берген жауабы - оқу білім болса, жаңа жағдайлардағы Олжастың жауабы өз халқының адамзат тарихындағы орнын табу арқылы оның рухын реанимациялау, жан бітіру және момындық, ынжықтыққа қарсы азаматтық тарихи белсенділікке шақыру болды.
Енді 26 жастағы Олжастың ойлау қарымын бағаңдайық. «Менің жасым жиырма алтыда... Соңғы жылдары жүздеген тарихи кітаптарды ақтарып шықтым. Қалам ақыларымның барлығын Кеңес Одағының ірі кітапханаларында жұмыс істеу үшін жұмсаймын. Мен біздің Ғылым Академиясындағы қарттарымыз тауып бере алмай отырған жоқты іздеушімін». Бұл А. Байтұрсыновтың «Қазақ жоқ іздеуші халық» дегенімен қалай үндеседі десеңізші. Бұдан әрі қарай Олжас: «Ресейдің, Қытайдың, Американың, Грецияның, Францияның, Ирактың тарихын білемін, бірақ әлі қазақтардың тарихын біле алмай отырмын. Көшпенділердің орны көрінбейді. Мен былай деп батыл мәлімдеймін: кітаби халықтардың («отырықшы» - Д.С.) тарихындағы көптеген қараңғы тұстарын түркілердің тарихын білмей түсіну мүмкін емес. Уақыты келгенде нағыз шын, реалистік кітап «Ақиқат тарихтың» жазылатына мен сенімдімін. Оның дүниеге келуіне мен кінәлі болармын деп ойлаймын. Тек ақындар ғана ежелгі тілжасаушылар салып кеткен сөздің мәнін түсіндіре алады. Туған тарихты білу - интернационалдық сана дамуының қажетті шарты» [7, 16-17 б.]. Жоспар мен жүзеге асырудағы қандай батыл жүріс? Өзіне деген неткен сенімділік. Жігері құм болған халыққа қандай рух берушілік.
О. Сүлейменов ұлттық қоғамдық пікір үшін көкейтесті мәселелерді баспа және баспасөз беттерінен ғана емес, мүмкін боларлық мінбелерден, ең бірінші кезекте Жазушылар Одағының трибуналарынан айтып отырды. 60 жылдардың басында Жазушылар Одағында «тарихи романдар көбейіп кетті, поэзияда әлеуметтік сарын азайып бара жатыр» деген мазмұндағы пікірлер қисынсыз көп айтылатын. Осындай жағдайда О. Сүлейменовтің туған дала тарихы тақырыбын қоғамдық пікірге белсенділікпен таңуы ұлтшылдық туралы күдік ойларды туғызбауы да мүмкін еместін. Осыны меңзегендей 1963 жылы ІV Бүкілодақтық жас ақындар кеңесінің шығармашылық семинарында Кеңес поэзиясының ақсақалы Н. Тихонов, О. Сүлейменовтің ұлттық тарихи дәстүрге арналған өлеңдер жиілігі осындай пікірлер тудыруы мүмкін, бірақ та мүлде олай емес, ол кеңестік интернационалистік ақын дей келе: «О. Сүлейменов кеңес поэзиясында бұрын соңды болмаған оқиға, ондай екінші құбылысты мен білмеймін. Орысша жазатындар бар, бірақ мұндай құдіретті білмеймін... Біздің ақындар бір адым алға баса отырып неге артына, өзінің тарихына қарайламасқа, артында не бар екенін көрмеске? О. Сүлейменовтің орасан зор басымдығы осында... Ол Антей сияқты туған жеріне аяғын тіреп тұрып, серпіледі және алғашқы күшті де содан алып отыр» [9, 262 б.] - деп оның шығармашылық басымдылықтарын басқаларға үлгі қылады. О. Сүлейменовтің ұлт мәселесіне келгендегі репутациясы 1975 жылға дейін кіршіксіз болып, отыз жылдық үзілістен кейін осы қалпына қайтып оралды.
Алайда «жылымық» атмосферасындағы Мәскеуге қарағанда жергілікті жердегі «қырағы» әріптестер бұрыннан келе жатқан үрдістерінен арылған жоқ еді. Шамамен 1963 жылдан бастап Олжастың «ұлтшылдығы» жайлы орталыққа, КСРО Жазушылар Одағына, дәлірегі Аграновскийге жіберілген сыпсың мәліметтердің куәсі боламыз. Біздін ойымызша, сұрқай әріптестер саяси сипаттан гөрі, қызғаныш, көре алмаушылық сияқты пендешілік әлсіздіктердің жетегінде кеткенге ұқсайды. Солардын бірі И. Абрамов дейтін біреудің 1963 жылдың 17 ақпаныңда Аграновскийге жазған хатында былай делінеді: «1962 жылдың көктеміндегі О. Сүлейменов туралы «Масаң Парнас» деген фельетонда Сүлейменовтің шырғалаңдары туралы әңгімеленді. Бұл жолғы оның серіктестері сыншы, Қазақстан мемлекеттік баспасының орыс бөлімінің меңгерушісі Н.Ровенский, Москва жазушыларының бірі және жергілікті активтін үш өкілі болды.Олар үкімет үйінің жанындағы Ленин ескеркішінің түбінде ішкілік ішті. Масаң топтың ішіндегі ең таланттысы, әрі батылы О. Сүлейменов ескерткішіне достық пейілмен стақанын соғыстырып тұрып, шамамен «Қазақстанда қазақтар тұрар болар» деген мазмұнда тост айтты» деп жазылды [10, 33 п.]. Дегенмен КСРО Жазушылар Одағына түскен мұндай мазмұндағы хаттар аяқсыз қалдырылып отырылды. Ауладағы сағат тілі басқа саяси ахуалды көрсетіп тұрған еді.
Десе де 60-жылдардың басында Қазақстан Жазушылары Одағындағы ескі әдет - бірінің шығармашылығынан екіншілерінің «ұлтшылдықты» іздеу кеселі күшінде болды. Бұл әсіресе аға ұрпақ жазушыларының айықпас дертіне айналып үлгірген болатын. Тақырыпты желеу етіп, жік-жікке бөлінген жазушылардың үлкен бір тобы өздерінің топтық, жершілдік, қызметтік мүдделерін көздеді. Жағдайдың асқынғаны сондай, 1963 жылдың 9 тамызында өткен Қазақстан Жазушылар Одағының V пленумында сөйлеген сөзінде жазушы Ә. Әлімжанов: «Бұл айтыс-тартыстар туралы бізде ғана емес, шетелдерде біледі, герман баспа сөзінде де біздің айтыс–тартыстарымыз туралы айтылып өткен. Бұл туралы Ленинград жазушылары да реніш танытып: сендерге не болған, істейтін тірліктерің қалмаған ба деп сұрауда» десе, Ғ. Мүсірепов: «біздің одағымыздың бүкіл практикасында топшылдық болды, әсіресе соңғы жылдардағы біздің баспа органдарымызда екі топ көзге көрініп тұр - бірінші топ газетті басып алса, екінші топ «Жұлдыз» журналын өз қолына алған» [11, 160-164 п.] деп атап көрсетті.
Осы пленумда О.Сүлейменов тарихи тақырыпты қорғап, оппоненттерін тұқырта сөйледі. «Социалистік реализм» классиктерінің беделі оған бедел болудан қалды: «Жас ақындарды лирикадан әлеуметтік поэзияға күштеп итермелеу дұрыс емес. Кез-келген адам халықтың атынан сөйлей алмайды, олай етуге көрінгеннің хақысы жоқ, - дейді О. Сүлейменов. - Екінші қарсылығым мынада: осында біздің көптеген жазушыларымыз тарихи тақырыпқа көп көңіл бөлгені үшін сынға алынды. Мен керісінше, жазушыларымызды осы тақырыпқа аз көңіл бөлгені үшін сынау керек деп есептеймін. Сондықтан жазушыларымыз өткеніміз туралы және болашағымыз туралы тайсалмай айтуы керек... Сіздердің балаларыңыз төрткүл дүниенің тарихын білсе де, өз халқының, қазақ халқының тарихын білмейді. Кішкентай халықтар да үлкен халықтарға мәдениеттің үлгілерін беріп отырды және Үлкен мәдениетті өз мәдениетінің жарқыраған қырларымен байытпай, оған ештеңе бермей, басқа халықтың ішінде кірігіп жоқ болып кететін халық нашар және жек көруге лайықты халық. Мұндай сана сезім біздің әрқайсымызда болуы керек, бұл тақырыпта үнемі ойланып жүруіміз керек... Тек бір жылдың ішінде ғана Жазушылар Одағында ұлтшылдық туралы мәселе бірнеше рет көтерілді. Атам заманнан бері қарай, оны кімдер көтеріп отырса, солар тағы да көтеріп отыр» [11, 38-42-44 п.].
1964 жылы жазылған «Мұрат Хамраев туралы», 1965 жылы «Менің Шоқаным» атты мақалаларында да ақын осы концепциясын одан әрі өрбітеді. «Шоқан пайда болуы үшін бүтіндей бір ұрпақ тәуекелге барып, бір әулетті сақтап қалуы үшін қаншалықты қымбат та нәзік қасиеттерді ғасырдан ғасырға жинау қажет болды. Данышпандар халыққа қаншалықты қиындықпен беріледі және одан халық қалайша оңай айырылып қалады десеңізші! Алайда, жердегі өмір заңы қатал: егер халық адамзатқа бірнеше ұлы адам бермесе, онда ол тарихтағы өзінің өмір сүргенін ақтамағаны. Ең надан, адамдардың ең жабайы қоғамдары ғана таланттардан қорқып, оны жояды. Өздерінің болашағына қол жұмсайды» [12] - дейді О. Сүлейменов.
Парадоксальдылығы сонда, ресми ғылымда тас-түйін немқұрайдылыққа тап болғандығына қарамастан 1961-1965 жылдары О. Сүлейменовтің қоғамдық көпшілікке арнап жазған мақалалары зая кетпей, республикадағы ғылыми тарихи ойдың ілгерілеуіне оң қозғау салып отырды. Түркіславистика мен ортағасырлардағы қыпшақ тарихына қатысты кеңестік тарихнамада бірде бір арнайы зерттеу жұмыстарының болмағандығын ескерсек, оның маңызы зорая түспек. «...Қыпшақтар туралы бірде бір зерттеу жоқ. «Тағы дала» тарихи циклдарым мен «Игорь полкі туралы жыр» (1961-65 жж.) жөніндегі менің соңғы он жылда жазған мақалаларымнан кейін ғана қазақ әдебиетінде қыпшақ тақырыбының пайда бола бастағаны зор мақтанышпен атауға тиістімін, - дейді О. Сүлейменов. - Менің «тапсырысым» бойынша Морис Симашко, Мамлюк Бейбарыс туралы «Емшан» және Юрий Плашевский «Қыпшақ жолы» романын жазды. Ғалымдарды әзірге оятудың сәті түскен жоқ. Тарихшылар әлі күнге дейін летаргиялық қалың ұйқыда. Қазақ ССР-і Ғылым Академиясының каталогінен мен «Вриенний хроникаларының» (1890ж) орысша басылымын тауып алдым. Вриенний, - Анна Комниннің күйеуі. Оның хроникасын «Алексиадамен» салыстыру ( революцияға дейінгі басылымы маған белгілі еді) қыпшақтардың Византиямен одақтастық қарым-қатынастары тарихының кейбір сәттерін анықтауға мүмкіндік беретін және Анна айтпаған жаңа мәліметтерді алуға болатын еді. Тапсырысты беріп тағат таппай күтіп отырмын... Мен «Вриенний хроникаларының» беттерін тарақтарыммен тарап аштым. Бұдан былай Академия кітапханасына баратын болсам, қағаз беттерін аршу үшін қасап пышақ алып баратын болдым.Біздің кітапханадағы қыпшақтар туралы революцияға дейінгі деректерді алғаш рет ашқан мен едім» [13, 168 б.]. Республикадағы тарих ғылымының жәй жапсарынан мол хабардар беретін осы бір дәйекке түсініктеме беріп жату, әрине, артық. Ресми тарих ғылымынан қайран жоқ жағдайында О. Сүлейменов ежелгі және орта ғасырлық Қазақстан тарихы бойынша түп деректердің барлығын қарап шығып, оларға егелік етті. «60-жылдары «Игорь полкі туралы жырдағы» түркі сөздерімен айналыса отырып, мен, ол туралы барлық деректерді және олар жөніндегі әдебиеттерді оқып шықтым. Сол жағалаулық Украина бойынша жазылған еңбектерден мамлюктер жайындағы мәліметтерді кездестірдім» [14 ] - О. Сүлейменов.
Алпысыншы жылдардың екінші жартысында сан жағынан өте аз, онда да негізінен ХІХ ғасырмен шектелген тарихи романдар мен повестер оқырмандардың арасында танымал болды да, керісінше «осы күннің тақырыптарына» жазылған бірсыдырғы нөпір әдебиет оларды әбден мезі етті. 1966 жылдың 18-20 мамыр күндері өткен Қазақстан Жазушылары Одағының V съезінде бұл тенденция аталып өтпей, барлығы мамыражай жағдайда өтті. Кемшіліктердің барлығы үн-түнсіз конформистік сарында айналып өтілді. Жаңа буынның өкілі жазушы-сыншы Асқар Сүлейменов қана: «ағынан жарылу жоқ, жалындап жану жоқ, уайым жоқ, заманауи терең ой, концепция жоқ, шығармашылық салыстыру жоқ» деп ұлттық конформистік әдебиетте қалыптасқан көзбояушылық пен формализмді өткір сынға алды және «әдебиет өнері барынша ұлттық болмай, барынша интернациональды бола алмайды» [15, 125 б.] - деп тыныштықты бұзса, аға ұрпақтың өкілі М. Қаратаев: «тәжірибелі талантты деген жазушыларымыздың бәрі бірдей жаппай тарихқа кетсе, қазіргі өмір қайда қалады» [16, 140 б.] - деп қапаланды. Бұл жылдары 1969 жылдың 2 сәуірінде республиканың жас ақын-жазушыларының кеңесінде Морис Симашко айтқандай «Ә. Әлімжановтың «Отырардан жеткен сый» немесе О. Сүлейменовтің патриоттық лирикалары сияқты кітаптардің саяси қажет екенін дәлелдеу үшін қаншама күш жұмсалды» [17, 174 б.]. Бұл жәйдан жәй емес еді. Белгілі әдебиетші А. Жовтис айтқандай «Олжастың көпшілік алдында оқыған өлеңдерінде сезік тудыратын тіркестер мен тіпті, тұтас өлеңдер кездесіп отырды» [18, 173 б.].
1966-1967 жылдардағы ақынның жырлары мен ғылыми мақалалары Қазақстандағы тарихи тақырып мәселесін көкейтесті ете берді. О. Сүлейменовтен басқа қазақ жазушыларының көпшілігіне қажырлы жеке ғылыми ізденіс жетіспеді, олардың туындыларының деректік ғылыми базасы әлсіз болды, ең бастысы туындыға дейінгі сіңірілген еңбек көрінбеді және бергі тарихпен шектелді. Объективті түрде мұндай жырлар мен прозалық шығармалардың танымдық қуаты, тартымдылығы әлсіз болды. Мәселе идеологиялық саяси кедергілерде ғана емес, жазушылардың шығармашылық мүмкіндіктері мен ғылыми-теориялық әлуетінде еді. Қазақстан тарихшыларының арасында да орта ғасырлар мен отандық көне заманды зерттеуге ниетті энтузиастар өте аз болды, өйткені бұл бағыттағы ресми зерттеулер олардың күнделікті жеке практиканың мүдделеріне қайшы келді. Тарихшылардың дені үшін диссертабельді зерттеу тақырыптарын алу маңызды болды да азаматтық ұлттық мүдде ұмытылды. Қорғап алып, арманына жеткен күннің өзінде де жекеленген энтузиастар аз болды. Оны ұмытпағандардың ішінде Ә. Марғұлан мен А. Машанов сияқты санаулы ғалымдар ғана болды. О. Сүлейменовтің алғашқы өлеңдер топтамалары мен зерттеу мақалары 60-70-жылдары белгілі жазушы редакторлық еткен республикалық «Простор» журналында тұрақты түрде жарияланып тұрды. Нақ осы 60-70-жылдары бұл басылым Одақ пен шетел көлемінде соны материалдары, еркін ойымен танымал болып «Шуховтың Просторы» атанды. Журналдың ерекше танымал болуында оның белсенді авторларының бірі О. Сүлейменовтің ғылыми зерттеу мақалаларының сүбелі үлес қосқаны сөзсіз. «Простор» журналымен рухтас орталықтың «Новый мир» журналының редакторлығынан 1970 жылы А.Т. Твардовский кетуге мәжбүр болды. Публицист-журналист Сергей Баймухаметовтың куәлік етуінше «Новый мир» талқандалғаннан кейін А.Твардовский қайтыс болар алдында: «Ештеңе емес... әлі Шухов бар, әлі «Простор» журналы бар» - деп Қазақстандық журналды медеу тұтқан көрінеді [19 ]. Бұған қосарымыз, 60-жылдары «Простор» журналында жарық көрген О. Сүлейменовтің «Игорь полкі туралы жырға» қатысты зерттеулері Одақтың зерттеушілер тарапына үлкен сұранысқа ие болды.
1969 жылы шыққан ақынның «Қыш кітабы» Одақ және Әлем көлемінде тарихи ойдың дамуына ойтүрткі болды. Кітап ресми тарих ғылымы дәстүрлерінің аясына сыймағандықтан қызу пікірталас тудырды. Бұл пікірталастар Мәскеу басылымдарында ашық, шығармашылықты, ешқандай күдіксіз жүрсе, республикада бақай есеп, бақталастықпен биресми жасырын жүрді. Талқылаулар Мәскеу мен республикадағы шығармашылық интеллектуальдық деңгейдің ара қатынасын жақсы білдірді. «Дәл осы кезде Олжастың: «Қыш кітабы» жарық көрді. Енді кітапты жамандап келушілер көбейді. «Ұлтшылдық рухында жазылған, орыстарға қарсы кітап», «ұлттар достығына нұқсан келтіреді» деген айып тағылды. Кітап тез тарап кетті. Кітапханада жинақты оқуға жұрт кезекке тұратын болды. «Осының барлығы тегін емес» «зиянды» деген ақыл кеңестер, алып қашпа сөздер орталық комитетке де жетіп жатты» - деп еске алады, сол жылдары Орталық Комитетте нұсқаушы болып жұмыс істеген жазушы Б. Тілегенов. - Жамандаушылар салып ұрып алдымен С. Имашевқа барады (Идеология жөнінде хатшы - Д.С.). ...Имашев бөлімге осы кітапты оқып шығып, көркемдік, идеалық дәрежесіне баға беруді тапсырды. Владимиров екеуміз кітапты жабылып оқып шықтық. Кітаптың мазмұнымен бөлім меңгерушілерінің орынбасары А.Устинов та танысты. Соңынан пікір алыстық. Аздаған кемшілік те таптық. Онсыз, мүлдем ақтап шығу мүмкін емес еді. Обалы не керек, Владимиров кітаптың құнды жағын, көркемдік шеберлігін, ақының талантын баса айтты. Әйтеуір, Олжасты арашалап алып шықтық... «Қыш кітаптің» хикаясы осылай дау дамаймен зорға бітті [20, 48-49 б.]. Көріп отырғанымыздай, қалай болған күнде де «Қыш кітаптың» республикадағы тарихи тақырыпты қорғап, ғылыми тарихи ойдың дамуына қозғау салғаны рас. Алып қашпа сөздерден сескенбей тарихи тақырыптарды табандылықпен алға сүйреуде О. Сүлейменовке оның ақындық даңқы көмектескені хақ.
Тұлға ретінде О. Сүлейменовтің асау мінезі, ішкі бостандығы, ой еркіндігінен туындаған шығармашылық табыстары ең бірінші идеалогия хатшыларына емес, бақталас әріптестеріне ұнамайтын. Онсыз да сақ мемлекеттік құрылымдардың бақылаушы механизмдерін арандатып қозғалысқа келтірушілер де солар болды. Кеңестік дәуірде кез-келген ұжымдағы адамгершілік ахуалді жасайтын сұрқай топтар болып, бұл жүйенің - ең буынсыз жерін құрайтын. «Олжас Сүлейменовтің де мінез-құлқы, жазғандары жоғарғы орындарға ұнамай жүрді.Олжастың да оларға ұнайын деген ниеті жоқ еді, - дейді Б. Тілегенов. - Жиналыстарда сөйлей қалса, көңілдегіден шықпай, бір жаққа бұра тартып, идеалогиялық талаптарға сәйкес келмейтін қылықтары көзге түсе береді. Тым еркін, тік мінез, бастықтар алдында кішірейе білмейтін тәкәппарлығы тағы бар. Тіпті жүріс тұрысы, киім киісі де ұнамайды. Хатшымыз Олжасты шетелдерге баратын жастар делегациясының тізімінен талай рет алып тастап жүрді. Оның үстіне жазғандары да ұнай бермейді. Жоқ жерден Ермак туралы өлең жазып, оны батыр қылып көрсетудің орнына, отаршыл, қанышер, қарақшы ретінде көрсетіп, оның бұл «ерлігін» қиянат, зорлық зомбылық деп айтқанын хатшы қалай кешірсін. Олжас оның қара тізіміне ілігіп қаһарына шалдықты» [20, 85 б.].
О. Сүлейменовтің Қазақстан ғылымында қалыптасқан кеселді көріністерге қарсы күресі тарихи жазба және материалдық жәдігерліктердің сақталуы және қорғалуы мәселелерін де қамтиды. Бұл тұрғыдан алғанда 1970 жылдардың басында өткен мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамының республикалық съезінде сөйлеген сөзі айрықша маңызды. Делегаттардың көпшілігі республиканың жер - жерлеріндегі мәдени ескерткіштердің қиратылып жатқандығы туралы жүздеген фактілер келтірді. Ал Олжас Сүлейменов бұған қосымша жығылғанға жұдырық болып табылған мәдени ескерткіштердің дүмше ғалымдар тарапынан да қиратылып жатқандығы мәселесін көтерді. Ақын мынандай мысал келтірді. 60-жылдары Шардара су қоймасына қазандық дайындалып жатқан кезде көне руна жазулары бар қыш кесте кірпіші табылады. Ол республика Ғылым Академиясына жіберіледі. Ғылым докторы атағы бар ғалым оны оқуға тырысады. Оның палеография мен лингвистика туралы білімнің жеткен жері сол, оның ойынша жазуда бірнеше әріптер жетпей тұр... Ғалым жетпей тұрған әріптерді қолмен қашап жазып «толықтырады». Ол олма, суретке түсіргенде анық болуы үшін табиғи жазуларды тағылықпен осы заманғы бояулармен айғыздайды. Сөйтіп өзінің ғылыми жарияланымдар тізіміне бір мақала қосады да бүлінген қыш жазулары бар баға жетпес кірпішті лақтырып тастай салады. Осылайша, тарихи жәдігерлік ғылым докторы тарапынан тағылықпен жойылып, болашақ зерттеушілерді зерттеу нысанынан айырады. Бұл ежелгі түрік жазулары кездескен алғашқы қыш кірпіштегі кесте еді. Бұған дейінгі түрік жазулары - тас, металл, ағаш, сүйек материалдарында кездескен болатын.
Съезд республика ғылым академиясының конференция залында өткеніне және оған тарих және археология, тілтану, әдебиет институтының белді ғалымдары қатысып отырғандығына қарамастан, О. Сүлейменовтің бүлінген кірпішті лақтырып тастай салған дүмше ғылым докторы туралы жан түршігерлік хабарламасы ешкімді селт еткізе қоймайды. «Мен мұндай фактілерді дұрыс қабылдауға біз әлі дайын еместігімізді түсіндім: құндылықтар өлшемі санамызда әлі орнықпаған. Егер ол мыңдаған бос кірпіштерді сындырса, зал шулаған болар еді, - дейді ақын. - ІІІ ғасырдың жазулары бар тастар археология институты кабинеттерінің столдарында шашылып жатыр. Қызметкерлер олармен жаңғақ шағып, қағаздарын бастырып қояды. «Біреулер алып кетеді ғой деп қорықпайсың ба?» - деп болашақ ғылым кандидаттарының бірінен сұрасам: «олар кімге керек, алтын емес қой» деген жауап алдым. Оған әзірге «алтын» сөзінің ауыспалы мағынасы түсініксіз, әзірге оған «баға жетпес» сөзінің мағынасы «қымбат емес» мағынасында түсініледі, ол ғалым емес және сәбидің қолына этрускі шыны вазасын ұстатуға болмайтыны сияқты, оны ежелгі заманды зерттеуге жіберу соншалықты зиянды» [ 21 ].
Мынадай ұятты оқиға да Қазақстанның көне заман тарихына деген қатынасты айна қатесіз білдіреді. 1972 жылы Алматыдан 100 км жердегі атақты Тамғалытас сайында мұғалімнің басшылығымен саяхат серуен жасап жүрген мектеп оқушылары көне жазуы бар тастарды тауып алады. Мұғалім бұл туралы республика ғылым Академиясына хабарлайды. Ғылым Академиясында маман палеографтардың жоқтығынан олар О. Сүлейменовпен хабарласып, ақын руна жазулары табылған жерді, жазуларды қарап шығады. Табылған жазулардың құны шексіз... Алайда республика Ғылым Академиясының ауласына жүк машинасымен әкелінген көне жазулардың тағдыры аянышты. Ғалымдар «ұлы жаңалықтары» үшін академия президентінен сыйлықтар талап етіп, бір ғылым докторына сыйлық жетпей немесе тізімге ілінбей қалады. Ашынған ғылым докторы «Комсомольская правда» газетінің жергілікті тілшісіне жаңалықты бұрмалап түсіндіріп, бұл жазулар «Қыз Жібек» фильмін түсіру кезінде қолдан қашалып жазылған деп «әшкерелейді» [ 22 ]. Нәтижесінде газет тілшісі Н. Боднаруктің «Мықтылығы сыналған тас» атты фельетоны жарық көріп Академия ғалымдары өткір әжуаға алынады. Ізін суытпай қорғанудың орнына, «әшкереленген» академия ғалымдарының бейшаралығы сонда, олар жәдігерлікті қорғай алмай енді одан ат-тонын ала қашады. Жазуларды оқуға шамасы келмей өтірік - шынын ажыратуға қабілетті бірден-бір маман О. Сүлейменовпен де хабарласпайды. Сөйтіп бағасыз көне жазулар салынып жатқан Академия ғимараттарының бірінің іргетасына құйылып кете барады. Академия ғалымдарының бұл қылмысы туралы О. Сүлейменов Жазушылар Одағының пленумында: «Біздің бүкіл тарих ғылымымыз, бүкіл Академиямыз сол іргетасқа құйылып кеткен, жерленген жазуларға тұрмайды» [23, 220 б.] - деп ашына мәлімдеді. «Комсомольская правдаға» берілген арандатушылық сұхбаттан кейін көне түрік жазуы дейтін мәселе күн тәртібінен алынып тасталу қаупі бар еді. Сондықтан О.Сүлейменов жағдайды түзетуге ұмтылып, Қазақстан ғылымында қалыптасқан кеселді жағдай туралы «Комсомольская правда» газетінде жауап мақала жазды [21 ]. Сөйтіп ғылымдағы көне түрік жазуы тақырыбын қорғап қалды.
1972 жылдың қаңтар айында өткен Қазақстан Жазушылар Одағының пленумында ақын Қазақстандағы тарих ғылымының жағдайына зиялылардың назарын тағы да аударады. Бұл тарихи романдарға деген Қазақстан қоғамдық пікіріндегі қызығушылықтың, қандай кедергілерге қарамастан онан сайын артуы мен ұлттық сана сезімнің өсуінен еді. О. Сүлейменов мұны шынайы да ашық түсіндіреді. «Сонымен, халықтың тарихи романға деген қызығушылығын немен түсіндіруге болады? Ш. Елеукенов дұрыс айтады: «ұлттық сананың өсуімен». Бұған қосарым - біздің тарих ғылымының артта қалғандығымен, - дейді О. Сүлейменов. - Біздің әр қайсысымыз орыс халқының тарихы сүйенетін жүздеген есімдер мен оқиғаларды атай аламыз. Біз Англия мен Американың, Аравия мен Қытайдың тарихын білеміз. Енді өздеріңізге мынадай тәжірибе жасап көріңіздерші, қазіргі қазақ зиялысы, айталық, алыс емес ХІХ ғасырдағы қазақ тарихынан бірнеше есімдер мен оқиғаларды атап бере алар ма екен? Он шақтысын ғана айтар. ХҮІІІ ғасырдан ше? Бірен-саран. ХVІІ ғасырдан ше? Ештеңе айта алмайды, бос кеңістік, одан әрі қарай «мүлдем түнек» [7, 64 б.]. Бұдан әрі қарай ақын ХХ ғасырға дейін көп мыңдаған жылдық тарихи «тар жол, тайғақ кешуден» өткен, өзінің жаны мен тәнін қытай, мұсылман және монғол билеушілерінен сақтап қалған халықтың өз тарихын білуге хақы бар екенін ескертеді. Және тарихи тақырыпта өндірте жазып жатқан І. Есенберлинді атап өтеді. О. Сүлейменовтің ойынша, І. Есенберлин сол кездегі үрдісте «қазақ халқының үздік ұлдары» шоғырына кірмейтін Кенесарыны тұңғыш рет басты қаһарман етіп отыр. «Егер орыстардан үйрену керек болса, онда тарихқа деген кең көзқарасты үйрену керек. Сөйтіп Абылай мен Тәуке есімдерін атаудан қорықпауымыз керек. Мәселе олардың ісі мен ойларын қалай бағалауда, - дейді О. Сүлейменов. - Орыс тарихынан князьдар Дмитрий Донской мен Александр Невскийді, патшалар Иван Грозный мен Бірінші Петрді алып тастап көріңізші - осындай тарих байсалды бола ала ма? Біз ештеңені халықтан жасырмай, болған нәрсенің барлығын білуіміз керек» [7, 65 б.].
О. Сүлейменов қазақ әдебиетіндегі ғана емес орыс-кеңес әдебиетіндегі тарихқа деген ғылыми емес көзқарастардың көріністерін атап көрсетеді. Мысалы, Орта Азияны Ресейге қосушы «славяндар әлемді билейді, ал славяндарды Ресей билейді» ұранының авторы отаршыл генерал Скобелев өткен ғасырдың 70-жылдары кеңестік орыс әдебиетінде дәріптеле бастады. Ақын Орта Азия мен Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивтік маңызын міндетті түрде атап өтіп, бірақ оның теріс жақтарын айтпай кетуге қарсылық білдіреді. «Кейбір романдарда Орта Азияның Ресейге қосылуының прогрессивтік салдары туралы айтып, бұл істің отаршылдық деп аталатын жағымсыз жағы туралы үндемей қалу қалыптасқан, - дейді О. Сүлейменов 1972 жылы - Ермакты дәріптеп, Көшімді сөгіп, Скобелев пен Перовскийге ода арнап, генералдар Колпаковский мен Кауфманның ғанибет мәнерлері туралы мылжыңдай әңгімелеп, біз жазалаушылар - өртеп, ойрандалған мыңдаған ауылдар туралы айтуды ұмыта бастадық. Өткен, қарғыс атқан өткен, жанымыздың түкпірлерінде, қарта оралымдарында ұялаған. Олар қалалар мен селолардың өзгермеген патшалық, генералдық атауларында. Ғалымдар бос белбеу, ал сыншылар надан болған жағдайда, ол гүлдей құлпыра бермек» [7, 70-71 б.].
«Мұның барлығын мен неге тарихшылардың емес жазушылардың жиналысында айтып отырмын, - дейді О. Сүлейменов, - Өйткені әдебиет - бұл ғылым, мүмкін дүниетану ғылымдарының ішіндегі ең жоғарғысы шығар, бұл адам мен қоғам өмірін көркемдік зерттеу. Құбылыстардың барлығын тарихи астарынан тыс ала отырып, біз оны түсінбейміз. Егер біз өмірдің фактілері туралы ойланар болсақ, олардың өткеннің космосына негізделгенін түсінер едік. Отаршылдардың ғылымы - Азия мен Африка халықтарын тарихқа деген құқынан айырып отырғаны кездейсоқ емес. «Тарихи емес» терминінің айналымға енуі де кездейсоқ емес. Қайта өрлеу дәуірі жазушы - энциклопедистерді шығарады. Күл қоқсықтан тұрып келе жатқан мәдениет оларға мұқтаж. Бұл мәселелер туралы біздің әрқайсысымыз ойланып жүруіміз керек екеніне мен сенімдімін» [24, 31-32 б.].
О. Сүлейменов тарихи өлеңдер мен поэмалар, ғылыми-зерттеу жұмыстарын табандылықпен жүргізе отырып, Қазақстандағы тарихнама, тарихты оқыту әдіснамасы, дерекнемесі, отандық мұражай материалдарын ғылыми айналымға түсіру ісінің дамуына орасан зор үлес қосты. Оның барысында шығармашылық жастардың бүтіндей бір ұрпағына оң әсер етіп, топбасшы бола білді. Ақынның туындылары 60-70-жылдары, тек қазақтардың тарихи санасын тәрбиелеп қана қойған жоқ, оның шеңберінен шығып жатты. Осы атқарылған тарихи жұмыстарын еске ала келе ақын: «Бізде тарихнама ғылымының жағдайы нашар болды. Біз қазақ әдебиетшілері тарихи романдар, өлеңдер жазып, мұражайларды ақтардық, сөйтіп олардың ізденістеріне, зерттеу салаларына бағыт бағдар көрсетуге тырыстық. Шын мәнінде менің республикамның өміріндегі ХХ ғасырға дейінгі орасан зор дәуір қараусыз, жүйеге келтірілмей қалды. Қазіргі мәдениеттің қалыпты қызмет атқаруы үшін оны айрықша қажет деп санап мен тарихнамаға 20 жылымды сарп еттім» [25 ] деп жазса, келесі бір сөздің ретінде, - «Мен өзімнің міндетімді ерте түсіндім. Діндар адам - пешенемнің жазуы деген болар еді. 1962 жылы «Нұрлы түндер» атты кітабымда мен өзіндік ант бердім. Американың, Еуропа халықтарының, Ресейдің тарихын білемін, бірақ өз халқымның тарихын білмеймін. «Оқулықтарда ол жоқ. Оны қалпына келтіруге міндеттімін. Бұл бағдарламаға 40 жыл арнадым. Әлем кітапханаларында жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болу үшін өлең жазып, тапқан ақшамды соған жұмсадым. 60-70-жылдары жазғандарым, тек қазақтардың тарихи санасын тәрбиелеп қойған жоқ. Солай ғой деп үміттенемін. Жады жоқ халық - әлі халық емес. Бұл ортақ жадпен біріктірілмеген бір біріне ұқсас түрлердің жиынтығы» [6, 318-319 б.] - деп атап өтеді.
О. Сүлейменов Қазақстан Жазушылары Одағының хатшысы, бірінші хатшысы қызметтерін атқарып жүріп те өте қажетті тарихи практикалық істердің басы-қасында болып, Жазушылар Одағына мүшелікке қабылданатын жас ақын-жазушыларға да қосымша талаптар қойып, олар тарихи жұмыстарға тартылып отырылды. «Одаққа мүшелікке кіру үшін жас жазушыдан енді уставтық нормаларды орындау ғана емес (яғни екі кітап шығару және оқырмандардың бағасы). Сондай-ақ еңбек және соғыс ардагерлері естеліктерінің әдеби жазбаларын дайындау талап етіледі. Біздің бұл әлеуметтік тапсырысымыз қоғамдық жұмыс ретінде тегін орындалады. Біз Жазушылар Одағында ардагерлердің республикалық мұрағатын жасағымыз келеді. Кейбір ардагерлер өздерінің мемуарларын әкелуде, бірақ барлығының бірдей жазу машығы жоқ. Оларға жас жазушылар көмектесетін болады. Бұл мұражай болашақ авторларға заманның ұлы оқиғаларын көзімен көріп, қатысқандардың тірі куәліктері бойынша біздің еліміз бен республиканың тарихы жайлы кітаптар жазуға көмектеседі» [26, 34-35 б.] - дейді О. Сүлейменов.
Ақын, кеңестік қуғын-сүргіннен кездейсоқ аман қалған, азамат соғысының куәгері бұрынғы ақгвардияшыл офицер, биолог, артиллерист, жазушы, пушкинтанушы Николай Алексеиевич Раевскийге де (1894-1988) қартайған шағында қамқор болып, аса құнды тиым салынған қолжазбаларының сақталып қалуына қолғабыс тигізді. Н.А. Раевский Ресейдегі 1918-1920 жылдардағы азамат соғыстарына тікелей қатысушы және азамат соғыстарының оқиғаларын шынайы бейнелейтін «Добровольцы» құжатты повесінің авторы. Бүгінде қолжазбаның деректік маңызы Ресей мамандары тарапынан да жоғары бағаланып отыр. 1980 жылдардың басында О. Сүлейменов «Раевскийдің мәселелерін» Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің қызметкері, мамамындығы филолог Олег Иванович Корпухинге тапсырады. О.Сулейменов-О. Корпухиннің жәрдемімен қарт жазушыға материалдық тұрмыстық көмек көрсетіліп, тіпті «Еңбегі сіңген мәдениет қызметкері» атағы алынып беріледі. Осылайша, Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің (МҚК) кедергілерін екеулеп жеңген ақын мен Орталық комитет нұсқаушысы жауапкершілікті өз мойындарына алып, бұрынғы ақгвардияшыға және «халық жауына» көмектесті. Сөйтіп, табылуына О. Сүлейменов мұрындық болып, шетел, Ресей мұрағаттарынан табандылықпен іздестірілген қолжазбаларды О. Корпухин 1980 жылы Мәскеудің Қазан революциясы мұрағатынан тапқан еді.
Түйіндей келгенде, 60-70 жж. Қазақ әдебиеті үшін тарихи тақырып өзекті болды. 1960-1975 жылдары О. Сүлейменовтен басқа да Қазақстан Жазушылары мен ақындары тарихи тақырыптарға барды. Бірақ олар негізінен көркем шығармалар жазу шеңберінде қалып қойды немесе жақын тарихтан, әрі кеткенде орта ғасырлар тарихынан бастау алды. О. Сүлейменовтің тарихи тақырыптарға көркемдік игерумен шектелмей, тарихи ғылыми тереңдікке ұласып, отандық және әлемдік тарихтың мыңдаған жылдық қатпарларының ең көкейтесті, ең іргетасты мәселелеріне арналды, сөйтіп Қазақстандағы жалпы ғылыми тарихи ойдың дамуына күшті түрткі болды.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 Сүлейменов О. Слово об Ануаре Алимжанове // Казахстанская правда. – 2000, май - 12.
2 Жанна Қыдыралина. ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы қазақ жастарының ұйымдары // Ана тілі. – 2009, тамыз - 6-9.
3 Бисенов Х., Еренов А., Ибрагимов С. Сулейменов О. Ценное исследование по истории Казахстана. О книге Е.Б. Бекмаханова «Присоединения Казахстана к России» // Казахстанская правда. – 1958, март – 25.
4 Сүлейменов О. Исправляя метафорой мир. - Алматы: Қаржы - қаражат, 1996. - 288 с.
5 Сулейменов О. От января до апреля. – Алма-Ата: Жазушы, 1989. – 272 с.
6 Сулейменов О. Собр. соч. - Алматы: Атамұра, 2004. - Т. 7. - 432 с.
7 Сулейменов О. Собр. соч. – Алматы: Атамұра, 2004. - Т. 6. - 472 с.
8Сулейменов О. Солнечные ночи. – Алма-Ата: Казгослитиздат. - 1962. – 181 с.
9 Сердце не обманывает. Репортаж с семинара молодых поэтов // Молодая гвардия. – 1963. – № 8. – С. 262.
10 Из выступления О. Сулейменова на совещаний молодых писателей Казахстана // ҚРОММ. 1778 қор, 2-тізбе, 622-іс,
11 Выступления О. Сулейменова на V пленума СПК от 1963 г. // ҚРОММ. 1778 қор, 2-тізбе, 601-іс,
12 Сулейменов О. Мой Чокан // Ленинская смена. – 1965, апрель – 21.
13 Сүлейменов О. Аз и Я. - Алматы: Жазушы, 1975. - 304 с.
14 Сүлейменов О. Знак единства // Труд. – 2003, ноябрь – 6.
15 Стенограмма Y пленума СКК от 1966г. // ҚРОММ. 1778 қор, 2-тізбе, 745-іс.
16 Стенограмма Y пленума СКК от 1966г (продолжение) // ҚРОММ. 1778 қор, 2-тізбе, 744-іс.
17 Материалы совещаний молодых писателей Казахстана // ҚРОММ. 1778 қор, 2-тізбе, 861-іс.
18 Галич А. Боль. – Алма-Ата: МП «Глагол», 1991. – 186 с.
19 Баймухамедов С. Есть еще Шухов // Литературная газета. – 2001. – №30.
20 Тілегенов Б. Тұйық өмірдің құпиясы. – Алматы: Дәуір, 1992. – 279 б.
21 Сулейменов О. Быть и казаться // Комсомольская правда. – 1974, апрель – 3.
22 Боднарук Н. Пробный камень // Комсомольская правда. – 1974, апрель – 13.
23 Сулейменов О. Тюрки в доистории. – Алматы: Атамұра, 2002. - 320 с.
24 О. Сүлейменов Но людям я не лгал / сост. Абдулло С. - Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 146 с.
25 Сулейменов О. Мы приходим чтобы действовать // Литературная газета. – 1981, сентябрь – 2.; От миросозерцания к мировозрению // Искусство и кино. – 1982. – № 3. – С. 37-48.
26 Сүлейменов О. Высокий долг Советского литератора // Партийная жизнь Казахстана. – 1984. – № 10. – С. 33-38.
References
1 Suleimenov O. Slovo ob Anuare Alimzhanove // Kazakhstanskaia pravda. – 2000, mai - 12.
2 Zhanna Qydyralina. XX gasyrdyn 60-70 zhyldaryndaғgy qazaq zhastarynyn uiymdary // Ana tіlі. – 2009, tamyz - 6-9.
3 Bisenov Kh., Erenov A., Ibragimov S. Suleimenov O. Tsennoe issledovanie po istorii Kazakhstana. O knige E.B. Bekmakhanova «Prisoedineniia Kazakhstana k Rossii» // Kazakhstanskaia pravda. – 1958, mart – 25.
4 Suleimenov O. Ispravliaia metaforoi mir. - Almaty: Qarzhy - qarazhat, 1996. - 288 s.
5 Suleimenov O. Ot ianvaria do aprelia. – Alma-Ata: Zhazushy, 1989. – 272 s.
6 Suleimenov O. Sobr. soch. - Almaty: Atamұra, 2004. - T. 7. - 432 s.
7 Suleimenov O. Sobr. soch. – Almaty: Atamұra, 2004. - T. 6. - 472 s.
8Suleimenov O. Solnechnye nochi. – Alma-Ata: Kazgoslitizdat. - 1962. – 181 s.
9 Serdtse ne obmanyvaet. Reportazh s seminara molodykh poetov // Molodaia gvardiia. – 1963. – № 8. – S. 262.
10 Iz vystupleniia O. Suleimenova na soveshchanii molodykh pisatelei Kazakhstana // QROMM. 1778 qor, 2-tіzbe, 622-іs,
11 Vystupleniia O. Suleimenova na V plenuma SPK ot 1963 g. // QROMM. 1778 qor, 2-tіzbe, 601-іs,
12 Suleimenov O. Moi Chokan // Leninskaia smena. – 1965, aprel' – 21.
13 Suleimenov O. Az i Ia. - Almaty: Zhazushy, 1975. - 304 s.
14 Suleimenov O. Znak edinstva // Trud. – 2003, noiabr' – 6.
15 Stenogramma V plenuma SKK ot 1966g. // QROMM. 1778 qor, 2-tіzbe, 745-іs.
16 Stenogramma V plenuma SKK ot 1966g (prodolzhenie) // QROMM. 1778 qor, 2-tіzbe, 744-іs.
17 Materialy soveshchanii molodykh pisatelei Kazakhstana // QROMM. 1778 qor, 2-tіzbe, 861-іs.
18 Galich A. Bol'. – Alma-Ata: MP «Glagol», 1991. – 186 s.
19 Baimukhamedov S. Est' eshche Shukhov // Literaturnaia gazeta. – 2001. – №30.
20 Tіlegenov B. Tuiyq omіrdіn qupiiasy. – Almaty: Dauіr, 1992. – 279 b.
21 Suleimenov O. Byt' i kazat'sia // Komsomol'skaia pravda. – 1974, aprel' – 3.
22 Bodnaruk N. Probnyi kamen' // Komsomol'skaia pravda. – 1974, aprel' – 13.
23 Suleimenov O. Tiurki v doistorii. – Almaty: Atamura, 2002. - 320 s.
24 O. Suleimenov No liudiam ia ne lgal / sost. Abdullo S. - Almaty: Daik-Press, 2006. – 146 s.
25 Suleimenov O. My prikhodim chtoby deistvovat' // Literaturnaia gazeta. – 1981, sentiabr' – 2.; Ot mirosozertsaniia k mirovozreniiu // Iskusstvo i kino. – 1982. – № 3. – S. 37-48.
26 Sүleimenov O. Vysokii dolg Sovetskogo literatora // Partiinaia zhizn' Kazakhstana. – 1984. – № 10. – S. 33-38.
Д. САТБАЙ
(Доцент Кызылординского Государственного Университета им. Коркыт Ата, д.и.н.)
Аннотация
О. Сүлейменов есімін Қазақстан ғана емес, шетелдік қоғамдық пікірге таныстырып жатудың қажеті жоқ. Мақалада О. Сүлейменовтің Қазақстандағы тарихи ойдың дамуына қосқан үлесі қарастырылады. Ақынның шығармашылығы 60-шы жылдары басталып, бірден тарихи бағыт-бағдар алды. Оның себебі кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайындағы ресми тарих ғылымының объективті түрдегі шектеулігінен туындайтын. Осындай жағдайда ресми тарих ғылымы қозғай алмаған ұлттық тарихтың мәселелерін ақын жеке белсенділігімен қозғай алды. Атап айтқанда, алғашқы өлеңдері мен поэмаларында, публицистикалық мақалаларында ақын Отандық тарихтың өзекті мәселелерін күн тәртібіне қоя отырып, қоғамдық пікірде үлкен серпіліс тудырды. Әсіресе, 1958-65 жылдардағы осы бағыттағы О. Сүлейменовтің белсендігімен ешкім таласа алмас еді. Ол Е. Бекмахановқа қатысты ұнамды пікір жазушылардың қатарынан көрінді. 1963 жылдан бастап, «қазан төнкерісіне» дейінгі ұлттық тарихтың мәселерін ресми трибуналардан айтатын болды. Автор О. Сүлейменовтің Қазақстандағы тарихи ойдың дамуына қосқан үлесін екі кезенге бөледі – 1960-шы жылдардан «Аз и Я» шыққанға дейінгі (1975) және одан кейінгі кезең.
Түйін сөздер: Қазақстан, ғылыми тарихи ой, ақындар, жазушылар, жазушылар одағы.
О. СУЛЕЙМЕНОВ И РАЗВИТИЕ ИСТОРИЧНСЕОЙ МЫСЛИ В КАЗАХСТАНЕРезюме
Многогранное творчество О.Сулейменова не нуждается в представлениях для казахстанских читателей. В статье «Вклад О.Сулейменов в развитие исторической мысли Казахстана» - рассматривается исторический аспект творчества поэта, ученого и общественного деятеля РК. Поэтическое творчество О.Сулейменова с самого его начала в силу объективных причин приобретает историческую направленность, вызванных идеологическим диктатом тоталитарной системы, когда официальная историческая наука не имела возможности коснуться тематики национальной истории. По свидетельству некоторых представителей отечественной интелегенции: в силу этих причин, они обходили запрещенные темы. Но подобные дискурсы не состоятельны в отношение творческой личности О.Сулейменова. В статье на основе архивных материалов убедительно доказывается, что поэт не только своими стихами и поэмами публистическими и научными статьями, но и с высоких официальных трибун смело поднимал проблемы отечественной истории, что объективно способствовало развитию исторической мысли в Казахстане.
Ключевые слова: Казахстан, научно-историческая мысль, поэты, писатели, Союз писателей.
D. SATBAY
(Kyzylorda State University named after Korkyt Ata,
Associate Professor,
Candidate of Historical Sciences)
O. SULEYMENOV AND THE DEVELOPMENT
OF KAZAKH HISTORICAL THOUGHT
Summary
The many-sided creative work of О.Suleimenov does not need any introduction for Kazakhstani readers. In this article the author considers the historical aspect of the creative work of the poet, scientist and public figure of Kazakhstan. The poetic creativity of О. Suleimenovfrom the very beginning acquires a historical trend due to objective reasons (it caused by ideological dictate of the totalitarian system, when the official historical science was not able to broach the issue of national history. According to some representatives of the national intelligentsia: because of these reasons, they avoided the forbidden topics. But such discourses are not viable for a creative personality О.Suleimenov. In this article it is convincingly proved (based on archival materials), that the poet was bravely broaching the national history’s problems not only in his verses and poems, publicistic and scientific articles, but also from high official tribunes, which objectively promoted the development of historical thought in Kazakhstan.
Keywords:Kazakhstan, scientific and historical thought, poets, the Union of writers.
Д. СӘТБАЙ
(Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің доценті, т.ғ.д.)
