1961 жылы 12 сәуірде Қызылорда облысының Қармақшы ауданында орналасқан Байқоңыр ғарыш айлағынан алғаш рет ғарышқа ұшу жүзеге асырылды. "Восток-1" кемесінің бортында ғарышкер Юрий Алексеевич Гагарин болды. Бұл оқиға бүкіл әлемнің ғарышқа деген қызығушылығын оятты, алғашқы кеңестік ғарышкер Юрий Гагарин Жерден тыс шығып, аты аңызға айналды.
Қазақстанда және бүкіл әлемде адамның ғарышқа ұшуының 60 жылдығына арналған іс-шаралар қарқын алуда. Қазақстан Республикасы Президентінің Архивінде 2021 жылдың 7 сәуірінде адамның ғарышқа алғашқы ұшуының 60 жылдығына арналған «Байқоңыр – ғарыш айлағы» атты дөңгелек үстел өтті. Іс-шара бейнеконференцбайланыс форматында ұйымдастырылды. Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің баспасөз хатшысы Ж.А. САТАЕВА Qazaqstan Tarihy порталына халықаралық іс-шараның қалай өткені және ғарышкерлік тарихы бойынша қандай бірегей құжаттар Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің қорларында сақталатыны туралы айтып берді.
Ғарышкер Ю.Гагарин 1961 жылдың сәуір айында ғарышқа ұшқан сәттен бастап, әлемнің 40 елінен 560-тан астам ғарышкер мен астронавт ғарышта болып қайтты. Олардың ішінде үш қазақстандық ғарышкер де бар. Юрий Гагариннің ғарышқа ұшқанына 30 жыл толған жылы, 1991 жылы қазанда, Тоқтар Әубәкіров ғарышқа сапар шекті. Ғарышкер Талғат Мұсабаев 1994, 1998, 2001 жылдары үш рет Жер орбитасында болып келді. Ал 2015 жылы ғарыш экспедициясына Айдын Айымбетов қатысты. Байқоңыр ғарыш айлағынан 150-ден астам басқарылатын кемелер ұшырылды. Бүгінгі таңда әлемде жұмыс істеп тұрған 25 ғарыш айлағы бар, бірақ олардың тек төртеуі ғана басқарылатын ғарыш аппараттарын ұшыруға арналған.
Дөңгелек үстелді аша отырып, Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің директоры Д.Ю. Әбдіқадырова өткен ғасырдың 50-ші жылдарының басында арнайы мемлекеттік комиссия Мари АССР-дегі, Дағыстандағы, Астрахан және Қызылорда облыстарындағы аудандарды жаңа зымыран полигонын салудың нұсқалары ретінде қарастырғанын атап өтті. Техникалық-экономикалық есептеулер мен талдаулардың қорытындысы бойынша Қызылорда облысындағы Төретам қалашығы таңдалады. Мұны, ең алдымен, кеңестік зымыран құрылысының бас конструкторы С.П. Королев қатты талап етеді. Ұлы ғалымның айтуынша, ұшыру алаңын экваторға мүмкіндігінше жақын орналастыру керек, бұл жағдайда ғарышқа зымырандарды ұшыру үшін Жердің айналу жылдамдығын пайдалану ыңғайлы болады.
Бүгінде Байқоңыр әлемдегі ең үлкен ғарыш айлағы ғана емес, сонымен қатар Қазақстан мен Ресейдегі ең ірі халықаралық ғарыш жобасы. Екі елдің тығыз ынтымақтастығымен ғарыш айлағынан Халықаралық ғарыш станциясына қызмет көрсетіледі және әлемнің көптеген елдерінің ғарыш аппараттары ұшырылады.
Дөңгелек үстел жұмысына мемлекеттік мұрағаттардың қызметкерлері, дипломатиялық корпус өкілдері, ғалымдар, ЖОО студенттері мен оқытушылары, жалпы білім беретін мектептердің мұғалімдер мен оқушылары қатысты.
Адамның ғарышқа алғашқы ұшуының 60 жылдығы әлемнің көптеген елдерінде кеңінен атап өтілуді. Ресей мұрағатшыларының да ғарыш тарихына деген көзқарасы ерекше. Свердлов облысының Қоғамдық ұйымдарды құжаттандыру орталығының директоры А. А. Гагарин 1 жылдың 2021 сәуірінде Екатеринбургте Свердлов облысының қоғамдық ұйымдарды құжаттандыру орталығында Ресей және Қазақстан мұрағаттарының құжаттары ұсынылған «Урал – Қазақстан: ашық ғарыштағы із» атты Халықаралық көрменің ашылғаны туралы атап айттты. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің қорларынан ұсынылған құжаттар үшін қазақстандық әріптестеріне алғыс білдірді.
Ресей Федерациясының Алматыдағы Бас консулдығының атынан Қазақстан Республикасындағы Ресей ынтымақтастығының орынбасары Т.В. Барышникова құттықтау сөзімен дөңгелек үстелге қатысушыларға сөз сөйледі, ол осы мерейтойлық күндері Қазақстанның елордасы Нұр-сұлтан қаласындағы Ресей Ғылым және мәдениет орталығында Қазақстандағы Россотрудничество өкілдігі мен Мәскеу космонавтика мұражайы дайындаған «Біздің Гагарин» көрмесінің өтіп жатқаны туралы айтты.
Қарағанды облысы мемлекеттік архивінің директоры Ж.Ж. Тұрсынова архив қорларында жинақталған ғарыш бойынша тақырыптық топтамалар туралы әңгімеледі. Қарағанды облысы оның аумағында ғарыштық миссиялардың аяқталуымен, ғарышкерлердің осында келіп қонуымен ерекшеленеді. Алғашқы іздеу жасақтарының тарихы Қарағанды облысының мемлекеттік мұрағатының жеке тектік қорларында сақталған. Ғарыштық сынақтарға байланысты жаңа мәліметтер мен адамдардың есімдері мақалалар мен деректі фильмдердің негізіне айналды.
Л. Н.Гумилев атындағы ЕҰУ "Ғарыштық техника және технологиялар" кафедрасының профессоры У. Т. Қасымов және В. Г. Фесенков атындағы астрофизика институты директорының ғылыми-зерттеу жұмыстары жөніндегі орынбасары Р. Р. Валиуллин өз баяндамаларында ғарышкерліктің қазіргі жағдайы туралы ғылыми жағынан айтып берді. Ғалымдар өз презентацияларында әлемдегі және Қазақстандағы ғарыштық технологиялардың жетістіктері мен проблемаларын көрсетіп берді.
Дөңгелек үстел аясында «Байқоңыр ғарыш айлағы - Звездные старты Байконура» тарихи-құжаттық көрме ұсынылды. Экспозиция Тәуелсіздіктің 30 жылдығын тойлау аясында Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің қорларындағы құжаттар бойынша дайындалды. Байқоңыр ғарыш айлағының тарихын баяндайтын бірқатар құжаттар мен фотосуреттер алғаш рет көрсетіліп отыр. Космонавтика тарихындағы маңызды оқиғалар туралы баяндайтын жаңа құжаттар Қазақстан тарихы бойынша ғана емес, әлемдік космонавтика тарихы бойынша да зерттеулердің дереккөздік базасын толықтырады.
Көрменің электрондық нұсқасы Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің сайтындағы Виртуалды көрмелер бөлімінде ұсынылған.
Дөңгелек үстел соңында Алматы қаласындағы І.Есенберлин атындағы № 25 гимназияның 5 сынып оқушысы Анисимова Радмила Олжас Сүлейменовтің «Адамға табын Жер енді!» поэмасынан үзінді оқыды. Тұңғыш ғарышкер Юрий Гагаринге арналған атақты жыр жолдары алғаш рет 1961 жылғы 16 сәуірде «Казахстанская правда» газетінде басылып шықты.
