1991 жылы Целиноград тұрғындары қалаға тарихи Ақмола атын қайтару қажеттілігі туралы мәселені көтерді. Облыстық «Целиноградская правда», «Вечерний Целиноград», «Арқа ажары» газеттерінің беттерінде осы мәселені белсенді талқылау басталды, сол арқылы целиноградтықтар туған қаласының тағдырына немқұрайлы қарамайтынын көрсетті.
Есіл алқабы өз өмірінде көп нәрсені көрді. Ауылдардың байырғы тарихи қазақы атауларының орнына бұрынғы дәстүрлермен ешқандай байланысы жоқ жаңа атаулар келді. Бұл өзгерістердің себептері баршаға белгілі.
Елді мекендерге, жерлерге, ауылдарға, аудандарға, қалаларға әртүрлі деңгейдегі және дәрежедегі "көсемдердің", партсъездердің, коммунистік құрылыстар мен өзге де жетістіктердің есімдері жаппай берілді. 1961 жылы Целиноград облысының орталығы Ақмола қаласы да осы тағдырды басынан кешті. Қаланың аты «тұңғыш тың игеруші» Н.С. Хрущевке ұнамай қалыпты. Жергілікті халықтың пікіріне қарамастан, кеңестік саяси жетекшінің волюнтаристік сшешімімен қала аты өзгертілді. 1961 жылы 20 наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Ақмола қаласы Целиноград қаласы болып өзгертілді.
Қоғамдық өмірдің барлық аспектілерін қамтыған қайта құру және демократияландыру болып жатқан оқиғаларға байсалды қарауға және жоғалған есімдер мен тарихи есімдерді қайтаруға мүмкіндік берді.
1991 жылғы сәуірде Целиноград облыстық халық депутаттары Кеңесі төрағасының орынбасары Бейбіт Ғазизұлы Жүсіпов бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеп, осы мәселе бойынша облыстық депутаттар Кеңесіне хаттар келіп түскенін және жергілікті органдар қаланың тарихи атауы — Ақмоланы қайтаруға қатысты қала халқының өтініштерін қанағаттандыру жөнінде белгілі бір жұмыстар жүргізіп жатқанын атап өтті.
Облыстық Кеңес қала тұрғындарының тілегін ескере отырып, Халық депутаттарының қалалық кеңесіне осы мәселені қарастырып, шешуді тапсырды.
Ол кезде атауларды өзгертудің және қалпына келтірудің белгілі бір тәртібі болған, ол үшін бірінші кезекте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1984 жылғы 15 ақпандағы «Қазақ КСР-інің әкімшілік-аумақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібі туралы» Жарлығы басшылыққа алынған.
Осы құқықтық актімен Қазақ КСР-інің әкімшілік-аумақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібі туралы ереже бекітілді.
Ереженің үшінші бөлімінің 15-бабына сәйкес әкімшілік-аумақтық бірліктердің – облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалардағы аудандардың атауын және оларды қайта атауды, сондай-ақ оларға мемлекеттік және қоғам қайраткерлерінің есімдерін беруді тиісті облыстық, қалалық (республикалық бағыныстағы қалалардың) халық депутаттары кеңестерінің атқарушы комитеттерінің ұсынуы бойынша Қазақ CCP Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы жүргізеді. Ал әкімшілік-аумақтық бірліктерге атау беру және оларды қайта атау туралы ұсыныстарды облыстық, қалалық (республикалық бағыныстағы қалалардың) халық депутаттары Кеңестерінің атқарушы комитеттері тиісінше төмен тұрған халық депутаттары кеңестерінің сессияларында қабылданған шешімдер болған кезде ғана енгізеді.
Осылайша, қала атауын өзгерту туралы мәселе Целиноград қалалық Кеңесінің халық депутаттарының өз қолында болды.
Сонымен қатар, осы мәселе бойынша референдум өткізу туралы ұсыныстар айтылды. Шын мәнінде, тарихи деректерге жүгінсек, Ақмола қаласын Целиноград деп қайта атау үшін ешқандай референдум өткізілген жоқ. Оның үстіне, аталған құжат қайта атау туралы пікірге қатысты шешуші рөл атқарады. Барлығы орындауға міндетті Заң бар.
«Ақмола» атауын қайтаруға қатысты Б.Жүсіпов бұл мәселені шешу қалалық депутаттар Кеңесінің құзырында екенін және халық депутаттары бұл мәселеге тарихи әділеттілік пен тарихи маңыздылыққа сәйкес барынша жауапкершілікпен қарауы тиістігін, өйткені бұл әлеуметтік және саяси әділеттілікті талап етуге құқылы жергілікті халықтың өзінің талабы екенін атап өтті.
«Вечерний Целиноград» газетінде басылып шыққан «Акмоле» - быть» мақаласына Вишневка мен Целиноград оқырмандары үн қатты. Вишневский аудандық «Тіл жане мәдениет» қоғамының мүшелері Сұлтанбеков, ТАТЫМБАЕВ, Р.КЕРЖИКЕЕВ, Қ. ОСПАНОВ, А. КАКЕНОВ тарихи әділдікті қалпына келтіріп, облыс орталығына бұрынғы атауы - Ақмоланы қайтаруды сұрады. Қаланың атауы КОКП ОК бірінші хатшысы Никита Сергеевич Хрущевтің қалауымен өзгертілгені белгілі. Интернационализм-бұл халықтың тарихын, оның тілі мен дәстүрлерін құрметтеу. Ендеше бұрынғы тоталитарлық режим тартып алған нәрселерді неге қайтармасқа? Өйткені мұндай мәселелердің заңдылығына Ресейде орыстар, Өзбекстанда өзбектер күмән келтірмейді ғой
Өз жерінде жергілікті тұрғындар басқаларданбұрыннан бар нәрсені үнемі сұрауға мәжбүр болды. Балабақша ашу, театрға үй-жай немесе қазақ балалары үшін мектеп беру әрдайым үлкен мәселе болды, ол өте қиын және дозаланған түрде ғана шешілді. Ақмола - бұл халықтың көпғасырлық тарихы, ол халықтың аңыздары мен жырларында, сайып келгенде, бұл орыс және қазақ революционерлері басқа халықтардың өкілдерімен бірге өңірде бірінші болып Кеңес өкіметі ұйымдастырылған қала. Адамдарға бұл оқиғаны ұмыттыруға тырысу - зор мақсаттарға бағытталған зорлық-зомбылық.
Бұл көзқарасты барлық азаматтар бірдей бөліспеді. Мәселен, Михаил ЧУМАКОВ Тың өлкесі Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен партияның шақыруымен және жүректерінің қалауымен келген мыңдаған тың игерушілердің отанына айналғанын атап өтті. Салынған совхоздардың атаулары қалалардың атымен аталуы сол қалалардан келген мыңдаған адамдар үшін ескерткіш болды. Тың жерлерді игеру құрметіне Ақмола қаласы 1961 жылы Целиноград деп аталды, ол тек Кеңес Одағында ғана емес, сонымен қатар шетелде де танымал болды. Атауды қайта өзгерту өте маңызды мәселе, сондықтан Михаил Чумаков қалалық атқарушы комитетте бұдан да маңызды мәселелер жоқ сияқты қайта атауға асықпауды сұрайды. Одан да миллиондаған рубльді ластанудың мөлшері бойынша 50-ші жылдардағы Ақмолаға жақындап келе жатқан қаланы абаттандыруға бағыттаған дұрыс.
1961 жылы Ақмола атауын өзгерту қала тұрғындарының пікірін ескерусіз жүзеге асырылды, бірақ 1991 ж. атауды өзгерту де референдумсыз, халықтың пікірінсіз жүзеге асырылуда, демек, заңсыздық жалғасуда деген сөз бе?
Целиноград - бұл көсемнің немесе жазушының аты емес - бұл тың жерлерді игерген көп ұлтты халыққа қойылған ескерткіш.
Жергілікті халық өкілі Чумаковтың пікірінше, қаланың атауын тек депутаттық корпустың ғана өзгертуі заңсыз әрекет болады.
Алғашқы тың игерушілер партия, соғыс және еңбек ардагері В. 3. КАЛЬСИН, партия және еңбек ардагері Г.П. ГРИНЬКО, Қарулы Күштер және еңбек ардагері Г. Г. МАКАРЬЕВ, партия, соғыс және еңбек ардагері А. А. ПОДОПРИГОРАНЫҢ пайымдауынша, Целиноград қаласының атауын өзгерткеннен кейін көптеген совхоздардың, жергілікті ауылдардың, кенттердің атауын да өзгерту қажет болады. Ардагерлер Целиноград атауын қалаға Хрущев емес, халықтың бергенін, тың игерушілер Тың игеруді мәңгі есте қалдыру идеясын ұсынғанын, ал мемлекет қайраткері бұл идеяны тек қолдағанын алға тартады.
Целиноградты бүкіл ел салды. Қысқа мерзім ішінде бұрынғы провинциялық қалашық Ақмоланың келбеті түбегейлі өзгерді. тстроила вся страна. Мәскеуліктер мен ленинградтықтардың көмегімен салынған Тың игерушілер сарайы, Жастар сарайы, Кеңестер үйі, «Целиноградсельмаш», «Казахсельмаш» зауыттары, Целиноградтық медициналық, инженерлік-құрылыс және ауыл шаруашылығы институттарының ғимараттары, 16 техникум, тұрғын үйлер, даңғылдар қаланың мақтанышына айналды. Тыңды барлық кеңес халқы жақсы біледі, бірақ қарапайым халық Ақмоланы біле бермейтін. Осы тұрғыдан Целиноград - Тың орталығы, бүкіл халықтың ерлігінің символы ретінде кеңес халқы ұғымына нық кірді.
Ардагерлер қаланың атауын өзгерту моральдық жағынан да, материалдық жағынан да орынсыз, өйткені 1960 жылдан кейін туған барлық азаматтарға туу туралы куәліктерді, төлқұжаттарды, бланкілерді, мөрлерді және тағы басқаларды өзгерту қажет болады, ал бұл жүздеген мың рубльді қажет етеді деп санады.
Ардагерлер Целиноград қалалық Кеңесінің халық депутаттарына жүгінді: қаланың атауын өзгерту мәселесін шешпес бұрын, сайлаушылардың пікірін мұқият тыңдаңыздар, ең бастысы осы мәселе бойынша референдум ұйымдастырып, өткізіңіздер десті.
1991 жылдың шілде айының басында Ақмоланың тарихи атауын қалаға қайтару туралы қоғамдық пікірді зерделеу жөніндегі депутаттық комиссияның екінші отырысы өтті. Қалалық атқарушы комитет осы мәселе бойынша азаматтардың пікірлерін білдіретін хаттарды қабылдады. Комиссия мүшелері осы мәселе бойынша қалалық кеңеске келіп түскен поштаның мазмұнын қарап, нақты іс-шараларды белгіледі.
1991 жылдың шілдесінде Целиноград қалалық кеңесінің депутаттарымен, ғалымдарымен, өлкетанушыларымен ақпараттық кездесу ұйымдастырылды. Ал шілде айының екінші жартысында комиссияның кезекті отырысы өтті. Комиссия жұмысын жыл соңына дейін жалғастырды.
1992 жылдың басында Целиноград қаласына тарихи атауын қайтару туралы қоғамдық пікірді зерттеу жөніндегі депутаттық комиссия өз жұмысының нәтижелерін жариялады. Депутаттардың айтуынша, 870 реципиент қалаға тарихи атауды қайтару жақтап дауыс берсе, 7 адам «қарсы» дауыс берген.
1992 жылғы 6 шілдеде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Орал, Целиноград, Шымкент облыстарының және Целиноград қаласының тарихи атауларын қалпына келтіру туралы» қаулымен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1961 жылғы 20 наурыздағы «Тың өлкесінің Ақмола қаласын Целиноград қаласы деп қайта атау туралы» Жарлығының күшін жойды және Целиноград облысының атауын Ақмола облысы, Целиноград қаласын – Ақмола қаласы деп қалпына келтірді.
