Шетелдегі қазақтардың Қазақстанға қайта оралуы – тек қоныс аударумен шектелмейтін күрделі үдеріс. Олардың жаңа ортаға бейімделуі әлеуметтік, экономикалық, мәдени және психологиялық аспектілерді қамтиды.
Қазақстан тарихындағы көш – ұлттың бірегейлігін сақтау және тарихи Отанға қайта оралу үдерісінің маңызды бөлігі. Бұл тақырып әсіресе тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде, яғни 1991 жылдан бастап өзектілікке ие болды. Шетелдегі қазақтардың ата-баба жеріне қайта оралуы – ұлттық идеяның бір бөлшегі әрі мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарының бірі ретінде қалыптасты.
Қазақстандағы көш – ұлттың тарихи жадын жаңғырту және демографиялық әлеуетін нығайту жолындағы бірегей үдеріс. Назарбаевтың шетелдік қазақтарды шақыруы миллиондаған қандастың Отанға оралуына жол ашты. Оралмандардың әр түрлі елдерден келуі және олардың саны бұл қозғалыстың ауқымын көрсетеді. Бұл көштің бастауында мемлекеттік саясатпен қатар, жергілікті белсенділердің еңбегі де зор болды. Бүгінде оралмандар Қазақстан қоғамының ажырамас бөлігіне айналып, еліміздің дамуына үлес қосуда.
Көш тарихы
Қазақ халқының алғашқы көші тарихи тұрғыдан алғанда XV ғасырдың ортасында Керей мен Жәнібек хандардың бастауымен жүзеге асты. Олар Әбілқайыр хандығының саясатына наразы болып, қазақтың көптеген ру-тайпаларын біріктіріп, Шу өзенінің бойына қоныс тепті. Бұл көш қазақ хандығының негізін қалаған маңызды оқиға ретінде тарихта қалды.
Дегенмен, заманауи мағынадағы көш туралы айтқанда, біз тәуелсіздік кезеңіндегі этникалық қазақтардың қайта оралуын меңзейміз. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы көш 1991 жылы басталды, бұл кезде шетелдегі қазақтар өз тарихи Отанына қоныс аудара бастады.
Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап шетелдегі қазақ диаспорасын Отанға шақыруды мемлекеттік саясаттың маңызды бағыты ретінде белгіледі. 1992 жылы Алматыда өткен Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайы осы үдерістің бастауы болды. Назарбаев өз сөзінде: «Туған жерге қош келдіңіздер!» деп, әлемнің түкпір-түкпіріндегі қандастарды ата-баба жеріне қайтаруға шақырды.
1992 жылы өткен Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына әлемнің 33 елінен 800-ден аса өкіл қатысқан болатын.
Осыдан тура 33 жыл бұрын Алматы қаласында әлем қазақтарының басын қосқан 1-ші Дүниежүзілік құрылтайға сонау Скандинав түбегі елдері, кәрі құрлық Еуропаның біраз мемлекеттері, Түркия, Моңғолия, Қытай, Ресей елдерінен қандастарымыз келді.
Бұл құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы құрылып, шетелдік қазақтарды қолдау және олардың көшіп келуін ұйымдастыру жөнінде нақты шешімдер қабылданды.
Осының нәтижесінде мемлекет оралмандарға арнайы квоталар бөліп, олардың бейімделуіне қолдау көрсететін бағдарламалар әзірледі.
Оралмандарды қабылдау үшін мемлекеттік бағдарламалар, соның ішінде «Нұрлы көш» жобасы іске асырылды. Бұл бағдарлама аясында оралмандарға субсидиялар, тұрғын үй және жұмыс орындары ұсынылды.
Оралмандардың көпшілігі еліміздің солтүстік, шығыс және орталық өңірлеріне орналасты, ал мемлекет олардың бейімделуіне жағдай жасау үшін арнайы квоталар мен қаржы бөлді.
Мемлекеттік қолдау шаралары
Қазақстан оралмандардың бейімделуін қолдау үшін арнайы бағдарламалар мен заңнамалық негіз қалыптастырды:
Оралман мәртебесі: 1997 жылы қабылданған «Халықтың көші-қоны туралы» заңда оралмандарға ресми мәртебе беріліп, оларға жеңілдіктер қарастырылды. Бұл мәртебе оларға азаматтықты жеңілдетілген тәртіппен алуға мүмкіндік береді.
Экономикалық қолдау ретінде оралмандарға бір реттік материалдық көмек, субсидиялар, тұрғын үй алуға жеңілдіктер және жұмысқа орналасуға қолдау көрсетіледі. Мысалы, «Нұрлы көш» бағдарламасы аясында оралмандарға баспана және жер телімдері ұсынылды.
Оралмандарды қабылдау үшін жыл сайын өңірлік квоталар бөліне бастады. ді. Мәселен, 2016 жылы 1259 отбасына квота бекітілді, бұл олардың белгілі бір аймақтарға қоныстануына бағытталды.
Балалардың жергілікті мектептерге бейімделуі үшін тегін білім алу мүмкіндігі қамтамасыз етілді. Сонымен қатар, ересектерге қазақ тілін үйренуге арналған курстар ұйымдастырылды.
Оралмандардың бейімделуі – ұзақ мерзімді және көп қырлы үдеріс. Мемлекеттік қолдау олардың интеграциясын жеңілдеткенімен, тілдік, экономикалық және әлеуметтік кедергілер әлі де бар. Дегенмен, оралмандардың көпшілігі уақыт өте келе қоғамның толыққанды мүшесіне айналып, Қазақстанның дамуына өз үлестерін қосуда. Болашақта бейімделуді жеңілдету үшін мемлекетке тілдік курстарды күшейту, жұмыс орындарын көбейту және әлеуметтік интеграция бағдарламаларын жетілдіру қажет болмақ.
Шетелдегі қазақтардың Қазақстанға қайта оралуы – тек қоныс аударумен шектелмейтін күрделі үдеріс. Олардың жаңа ортаға бейімделуі әлеуметтік, экономикалық, мәдени және психологиялық аспектілерді қамтиды. Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекет бұл процесті жеңілдету үшін бірқатар шаралар қабылдағанымен, оралмандар әлі күнге дейін бірқатар қиындықтарға тап болады. Енді осы бейімделу мәселесін толығырақ қарастырайық.
Дегенмен бейімделу барысында біршама қиындықтар да болды. Шеттен келген қазақтардың бейімделуі бірқалыпты бола қоймады. Кедергілер аз болмады:
Тілдік кедергі: Көптеген оралмандар, әсіресе Қытайдан, Моңғолиядан немесе Ираннан келгендер, қазақ тілін біледі, бірақ орыс тілін білмеуі олардың қала ортасында бейімделуін қиындатты.
Экономикалық қиындықтар: Жұмысқа орналасу – оралмандардың басты мәселелерінің бірі. Көбісі ауыл шаруашылығымен айналысқандықтан, қаладағы бәсекеге қабілетті еңбек нарығына бейімделу қиынға соғып жатты. Мемлекет берген субсидиялар мен қолдау әрдайым жеткілікті бола бермеді.
Тұрғын үй мәселесі: Квота бойынша берілетін баспана саны шектеулі, ал кейбір оралмандар баспанасыз қалып, туыстарына тәуелді болды. Көшіп келгендердің барлығына бірден тұрғын үй бөлінбегені белгілі.
Ұлы көштің басында кімдер тұрды?
Заманауи көштің бастауында Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі аз месе. Сол секілді Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының күш-жігері тұр. Сонымен қатар, шетелдегі қазақ диаспорасының белсенді өкілдері, көшбасшылар да маңызды рөл атқарды. Олар өз қауымдастарын ұйымдастырып, көшуге дайындықты жергілікті деңгейде үйлестіре білді.
Нақты қанша оралман келді?
Қандастар – тарихи Отанынан тыс жерлерде өмір сүріп, кейін Қазақстанға қайта оралған этникалық қазақтар. Олар әлемнің әр түкпірінен, әсіресе көршілес елдерден көшіп келді. Қандастардың негізгі бөлігі мына елдерден қоныс аударды:
Өзбекстан – көшіп келгендердің 61,5%-ы;
Моңғолия – 12%;
Қытай – 11,6%;
Түрікменстан – 7,3%;
Ресей – 3,9%;
Басқа елдер (Иран, Ауғанстан, Түркия, т.б.) – 3,7%.
Бұл елдерде қазақтар тарихи себептермен, соның ішінде ХХ ғасырдағы саяси қуғын-сүргіндер, экономикалық қиындықтар және шекаралардың өзгеруі салдарынан қоныстанған еді. Мысалы, Моңғолияның Баян-Өлгей аймағынан немесе Қытайдың Шыңжаң өлкесінен келген қазақтар өз дәстүрлерін сақтап, туған жерге деген сағынышпен қайта оралды.
1991 жылдан бастап бүгінге дейін ұзын-саны 1,2 миллионға жуық қазақ тарихи отанына қоныс аударған.
Нақтырақ айтсақ:
1991 жылдан 2016 жылдың 1 қазанына дейін – 981 743 адам оралман мәртебесін алды. Бұл халықтың 5,5%-ын құрады.
2016 жылы – 23 971 этникалық қазақ (11 488 отбасы) қоныс аударды.
2019 жылы – 17 661 адам (9 993 отбасы) оралды.
2020 – 24 жылдары аралығында 85 мыңға жуық қазақ келген.
Сол секілді жыл басталғалы бері тағы 1 070 этникалық қазақ тарихи отанымен табысып, қандас мәртебесін алды
Жалпы, соңғы деректерге сүйенсек, 1991-2024 жылдар аралығында Қазақстанға шамамен 1 млн 149 мыңнан астам этникалық қазақ қайта оралды. Бұл сан әлі де өсу үстінде, себебі көш әлі толық тоқтаған жоқ.
Ұлы көштің әлеуметтік маңызы
Мәдени айырмашылықтар:
Шетелде өмір сүрген қазақтардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары жергілікті қоғамнан өзгеше болуы мүмкін. Мысалы, Моңғолиядан келген қазақтар көшпелі өмір салтын сақтаса, Қазақстандағы урбанизацияланған ортаға бейімделу оңай емес.
Әлеуметтік қабылдау: Кейбір жағдайда жергілікті халық оралмандарды «бөтен» ретінде қабылдап, кемсіту немесе бәсекелестік туындауы мүмкін. Бұл психологиялық бейімделуді қиындатады.
Дегенмен аздаған қиындықтарға қарамастан, оралмандардың көпшілігі уақыт өте келе қоғамға сіңісіп, өз орнын тапты:
Демографиялық үлес: 1991-2024 жылдары келген 1,3 миллионнан астам оралман халық санын арттырып, әсіресе ауылдық жерлердегі демографиялық теңгерімсіздікті реттеуге ықпал етті.
Мәдени байыту: Оралмандар өздерінің бірегей салт-дәстүрлерін ала келіп, қазақ мәдениетін байытты. Мысалы, Моңғолия қазақтарының домбырада орындау стилі немесе Қытай қазақтарының ұлттық тағамдары жергілікті мәдениетке енді.
Экономикалық дамуға қосқан үлесі: Ауыл шаруашылығына бейім оралмандар еліміздің аграрлық секторын дамытуға үлес қосты. Олардың еңбекқорлығы мен тәжірибесі мал шаруашылығын нығайтты.
Нақты мысалдар:
Қытайдан келген оралмандар: Шығыс Қазақстан облысына қоныстанған қытайлық қазақтардың көбі мал шаруашылығымен айналысып, жергілікті экономикаға оң әсер етті. Бірақ олардың орыс тілін білмеуі жұмысқа орналасуда кедергі болды.
Моңғолия қазақтары: Батыс Қазақстан мен Атырау облыстарында орналасқан бұл топ көбінесе дәстүрлі өмір салтын сақтап, ауылдық жерлерде бейімделді. Алайда, балаларының қала мектептеріне бейімделуі уақытты талап етті.
Өзбекстаннан келгендер көбіне Оңтүстік Қазақстан (қазіргі Түркістан облысы) аймағына қоныстанғандар тілдік және мәдени жақындықтың арқасында тезірек бейімделді.
Ұлы көштің мәдени әсері
Оралмандардың Қазақстанға қайта оралуы тек демографиялық немесе экономикалық өзгерістермен шектелмейді, сонымен қатар еліміздің мәдени өміріне елеулі әсер етті. Шетелде ұзақ уақыт өмір сүрген этникалық қазақтар өз дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын сақтап, оларды туған жерге ала келді. Бұл процесс қазақ мәдениетін байытып, оның әралуандығын арттырды. Оралмандардың мәдени әсерін бірнеше бағыт бойынша қарастыруға болады.
Музыка және өнердегі әсер
Оралмандар өздерінің бірегей музыкалық дәстүрлерін Қазақстанға әкеліп, ұлттық өнерді байытты:
Моңғолия қазақтары: Баян-Өлгей аймағынан келген қазақтар домбырада орындаудың ерекше стилін сақтап қалған. Олардың әндері мен күйлері көшпелі өмірдің рухын бейнелейді және жергілікті домбырашыларға жаңа шабыт берді. Мысалы, «Қара жорға» әні Моңғолия қазақтары арқылы танымал болып, кейін Қазақстанда кең таралды.
Қытай қазақтары: Шыңжаңнан келген оралмандар дәстүрлі әндер мен эпостық жырларды (мысалы, «Қобыланды батыр» жырының нұсқаларын) ала келді. Олардың орындау мәнері жергілікті әншілерден өзгеше болып, музыкалық репертуарды кеңейтті.
Иран қазақтары: Ираннан келген қазақтардың әндері парсы мәдениетінің элементтерімен үйлесіп, ерекше үндестік қалыптастырды. Бұл қазақ музыкасына жаңа бояу қосты.
Ас мәзіріндегі үлес
Оралмандардың асханасы жергілікті тағамдарға жаңа дәмдер мен әзірлеу тәсілдерін енгізді:
Моңғолия қазақтары: Олардың тағамдарында еттің көп пайдаланылуы және қарапайым, бірақ дәмді рецепттері (мысалы, «құйрық-бауыр») жергілікті ас мәзіріне енді.
Қытай қазақтары: Шыңжаң қазақтары «манты» және «лағманның» өзіндік нұсқаларын әкелді. Олардың тағамдарына қытай асханасының әсері байқалады, мысалы, дәмдеуіштерді мол қолдану.
Өзбекстан қазақтары: Оңтүстіктен келген оралмандар өзбек және қазақ асханасының синтезін ұсынды. Олардың палауы мен самсасы жергілікті тағамдарға жаңа леп берді.
Салт-дәстүрлер мен қолөнер
Оралмандардың дәстүрлері мен қолөнері қазақ мәдениетінің әралуандығын арттырды:
Киім және қолөнер: Қытай мен Моңғолиядан келген оралмандар ою-өрнекпен безендірілген ұлттық киімдердің ерекше үлгілерін ала келді. Мысалы, Моңғолия қазақтарының шапандары мен әшекейлері жергілікті шеберлердің назарын аударды. Қолөнерде де олардың әсері байқалады – кілем тоқу мен былғарыдан бұйым жасау техникасы кең таралды.
Дәстүрлі мерекелер: Оралмандар Наурыз мейрамын тойлаудың өзіндік ерекшеліктерін әкелді. Мысалы, Қытай қазақтарының Наурыз көжесінде жергілікті нұсқадан өзгеше ингредиенттер қолданылады.
Тілдік және әдеби әсер
Оралмандардың тілі мен әдебиеті де қазақ мәдениетіне өзіндік із қалдырды:
Диалектілер: Шетелден келген қазақтардың сөйлеу мәнері мен диалектілері (мысалы, Моңғолия қазақтарының архаикалық сөздік қоры) тілдің байлығын арттырды. Бұл диалектілер лингвистер үшін де құнды зерттеу материалына айналды.
Ауызша шығармашылық: Оралмандар аңыз-әңгімелер мен эпостық жырлардың бірегей нұсқаларын сақтап, оларды Қазақстанда таратты. Бұл қазақ фольклорының қорын толықтырды.
Мәдени синтез және әралуандылық
Оралмандардың әр елде өмір сүру тәжірибесі қазақ мәдениетіне синтездің элементтерін енгізді:
Моңғолия қазақтары көшпелі мәдениеттің таза сақталған үлгісін көрсетсе, Қытай қазақтары қытайлық және шығыстық элементтерді араластырды.
Иран және Түркия қазақтары парсы және түрік мәдениеттерінің әсерін әкеліп, қазақтың дәстүрлі өміріне жаңа көзқарас қосты.
Өзбекстан қазақтары ортаазиялық мәдениеттің іздерін байқатты.
Оң және теріс әсерлер
Оң әсері: Оралмандардың мәдени әсері қазақтың ұлттық бірегейлігін нығайтып, оның ғаламдық мәдениеттегі орнын кеңейтті. Олардың дәстүрлері жергілікті халықтың рухани байлығын арттырып, ұлттық өнер мен қолөнердің дамуына ықпал етті.
Теріс әсері: Кейбір жағдайда мәдени айырмашылықтар жергілікті халық пен оралмандар арасында түсінбеушілік тудырды. Мысалы, оралмандардың дәстүрлері кейде «ескірген» немесе «бөтен» деп қабылданды, бұл бейімделуді қиындатты.
Нақты мысалдар
Моңғолия қазақтарының әндері: «Қара жорға» Қазақстанда хитке айналып, ұлттық мерекелерде орындала бастады.
Қытай қазақтарының қолөнері: Шыңжаңнан келген шеберлердің кілемдері Алматы мен Астанадағы көрмелерде жоғары баға алды.
Өзбекстан қазақтарының тағамдары: Түркістан облысында оралмандардың палауы жергілікті мейрамханалар мәзіріне енді.
Оралмандардың мәдени әсері Қазақстанның ұлттық мәдениетін байытып, оның әралуандығын арттырды. Олардың музыка, ас мәзірі, қолөнер және дәстүрлердегі үлесі қазақ халқының ғасырлар бойы шашыраңқы өмір сүрген бөліктерін біріктірді. Бұл әсер тек өткенді сақтап қана қоймай, болашақта қазақ мәдениетінің дамуына негіз болады. Оралмандардың осы үлесі ұлттың рухани бірлігін нығайтып, оның әлемдік аренадағы орнын айқындай түседі.
Шетел қазақтарының музыкалық ерекшеліктер
Оралмандардың Қазақстанға қайта оралуымен бірге олардың музыкалық дәстүрлері де еліміздің мәдени өміріне елеулі әсер етті. Шетелде ұзақ уақыт өмір сүрген қазақтар өз өңірлеріне тән ерекше музыкалық стильдерді, аспаптық орындау тәсілдерін және репертуарларын сақтап, оларды туған жерге алып келді. Бұл музыкалық мұра қазақтың ұлттық музыкасын байытып, оның әралуандығын арттырды. Енді оралмандардың музыкалық дәстүрлерін әр аймақ бойынша толығырақ қарастырайық.
Моңғолия қазақтарының музыкалық ерекшелігі
Ерекшеліктері: Моңғолияның Баян-Өлгей аймағынан келген қазақтар көшпелі өмір салтының рухын сақтаған музыкасын ала келді. Олардың әндері мен күйлері табиғатпен, мал шаруашылығымен және еркіндікпен байланысты.
Аспаптар: Домбыра – негізгі аспап, бірақ олардың орындау мәнері жергілікті қазақтардан өзгеше. Моңғолия қазақтары домбырада қарапайым, бірақ терең эмоционалды күйлерді орындайды. Сонымен қатар, қобыз бен сыбызғы сияқты аспаптар да қолданылады.
Репертуар: «Қара жорға» әні Моңғолия қазақтары арқылы танымал болды. Бұл әннің ырғағы мен би элементтері Қазақстанда кең таралды. Сондай-ақ, «Алтайдың ақ еркеші» сияқты күйлер олардың таулы өлкедегі өмірін бейнелейді.
Әсер: Моңғолия қазақтарының музыкасы Қазақстандағы ұлттық эстрадаға әсер етіп, осы стильдегі әндерді заманауи әртістер (мысалы, Дос-Мұқасан тобының кейбір өңдеулері) қайта орындады.
Қытай қазақтарының музыкалық ерекшелігі
Ерекшеліктері: Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданынан келген қазақтардың музыкасы қытай және шығыстық мәдениеттердің әсерімен ерекшеленеді. Олардың әндері эпостық сипатқа ие және көбінесе батырлар мен тарихи оқиғалар туралы айтады.
Аспаптар: Домбыра мен қобыздан бөлек, оларда «дабыл» (дауылпаз) сияқты ұрмалы аспаптар да кездеседі. Домбырада орындау техникасы күрделі әрі әуезді.
Репертуар: «Қобыланды батыр» немесе «Алпамыс» сияқты эпостық жырлардың өзіндік нұсқалары бар. Сондай-ақ, «Ақсақ құлан» күйінің Шыңжаң нұсқасы жергілікті қазақтардан өзгеше ритмімен ерекшеленеді. Лирикалық әндерде махаббат пен сағыныш тақырыбы басым.
Әсер: Қытай қазақтарының музыкасы жергілікті фольклорлық ансамбльдердің репертуарын кеңейтті. Олардың әндері мен күйлері Шығыс Қазақстан облысында жиі орындалады.
Өзбекстан қазақтарының музыкалық ерекшелігі
Ерекшеліктері: Өзбекстаннан келген оралмандардың музыкасы ортаазиялық мәдениетпен астасып, жергілікті қазақ музыкасынан сәл өзгеше. Олардың әндері көбінесе көңілді және мерекелік сипатта болады.
Аспаптар: Домбырамен қатар, «дойра» (ұрмалы аспап) сияқты өзбек музыкасына тән аспаптарды қолданады. Бұл аспаптар әндерге ерекше ырғақ береді.
Репертуар: «Қыз Жібек» жырының Өзбекстан нұсқасы немесе «Сарыарқа» әнінің өзгеше әуені осы топқа тән. Олардың той әндері мен халықтық билері (мысалы, «Ләззат») жергілікті репертуарға енді.
Әсер: Оңтүстік Қазақстан (Түркістан облысы) аймағында оралмандардың музыкасы тойлар мен мерекелерде жиі орындалып, жергілікті халықтың сүйіспеншілігіне ие болды.
Иран және Түркия қазақтарының музыкалық дәстүрлері
Ерекшеліктері: Иран мен Түркиядан келген қазақтардың музыкасы парсы және түрік мәдениеттерінің әсерінен өзгерген. Олардың әндері лирикалық және ойшылдық сипатта.
Аспаптар: Домбырадан бөлек, Иран қазақтары «тар» сияқты сазды аспаптарды қолданған, ал Түркия қазақтары «сазген» сияқты түрік аспаптарына бейімделген.
Репертуар: Иран қазақтарының «Сағыныш» әні парсы музыкасының әуенімен орындалады. Түркия қазақтарының «Көк тудың желбірегені» сияқты әндері түрік мәдениетімен үйлесім тапқан.
Әсер: Бұл топтардың музыкасы аз таралғанымен, олардың әндері ұлттық эстрадаға шығыстық элементтерді қосты.
Ресей қазақтарының музыкалық дәстүрлері
Ерекшеліктері: Ресейден (Алтай өлкесі, Астрахан) келген қазақтардың музыкасы орыс фольклорымен аздап араласқан, бірақ негізінен қазақтың дәстүрлі стилін сақтаған.
Аспаптар: Домбыра мен қобыз негізгі аспаптар болып қала береді. Кейде гармошка сияқты орыс аспаптары да кездеседі.
Репертуар: «Еділ мен Жайық» сияқты әндер Ресей қазақтарының тарихын бейнелейді. Күйлері жергілікті қазақтардікіне ұқсас, бірақ орындау мәнері сәл баяу.
Әсер: Ресей қазақтарының музыкасы Солтүстік Қазақстан облысында кең таралды.
Қандастардың музыкалық дәстүрлері шетелдегі қазақ диаспорасының архаикалық элементтерін сақтап қалғандықтан, Қазақстандағы музыкаға тарихи тереңдік қосты.
Әр елдің мәдени әсері оралмандардың музыкасында көрініс тауып, қазақ музыкасын ғаламдық деңгейде әралуан етті.
Оралмандардың әндері мен күйлері тойларда, мерекелерде және фольклорлық ансамбльдердің орындауында кеңінен қолданылады. Мысалы, «Қара жорға» Қазақстандағы ұлттық бидің символына айналды.
Оралмандардың музыкалық дәстүрлері Қазақстанның ұлттық музыкасын байытып, оған жаңа стильдер мен әуендер қосты. Моңғолия қазақтарының көшпелі рухы, Қытай қазақтарының эпостық әндері, Өзбекстан қазақтарының мерекелік ырғағы және басқа да топтардың шығармашылығы қазақ мәдениетінің әралуандығын арттырды. Бұл мұра тек өткенді сақтап қана қоймай, қазіргі қазақ музыкасының дамуына да негіз болып отыр. Оралмандардың музыкасы – ұлттың рухани бірлігі мен шығармашылық әлеуетінің айғағы.
Би өнері
Оралмандардың Қазақстанға қайта оралуы олардың музыкалық мұрасымен қатар, би дәстүрлерін де ала келді. Шетелде өмір сүрген қазақ диаспорасы өз өңірлеріне тән ерекше би стильдерін сақтап, оларды туған жерде таратты. Бұл билер қазақтың ұлттық би өнерін байытып, оның әралуандығын және мәдени тереңдігін арттырды. Оралмандардың би дәстүрлерін әр аймақ бойынша қарастырып, олардың Қазақстанға әсерін талдап көрейік.
Моңғолия қазақтарының би дәстүрлері
Ерекшеліктері: Моңғолияның Баян-Өлгей аймағынан келген қазақтардың билері көшпелі өмір салты мен табиғатқа жақындықты бейнелейді. Олардың қимылдары қарапайым, бірақ әсем және еркіндікті білдіреді.
Негізгі би: «Қара жорға» – Моңғолия қазақтарының ең танымал биі. Бұл би атқа мінген адамның қимылдарын еске түсіреді, ал оның ырғақты қадамдары көшпелі рухты көрсетеді. Ерлер де, әйелдер де қатысатын бұл би тойлар мен мерекелерде орындалады.
Музыкамен байланысы: «Қара жорға» әнімен бірге орындалатын бұл би домбыра мен сыбызғының сүйемелдеуімен күшейеді.
Әсер: Моңғолия қазақтарының «Қара жорғасы» Қазақстанда ұлттық би ретінде кең таралды. Ол мектептерде, фестивальдарда және тіпті халықаралық сахналарда орындалып, қазақ бидің символына айналды.
Қытай қазақтарының би дәстүрлері
Ерекшеліктері: Шыңжаңнан келген қазақтардың билері шығыстық мәдениеттің әсерімен ерекшеленеді. Олардың қимылдары нәзік, әрі әуенмен тығыз байланысты.
Негізгі билер:
«Аққу» биі: Қытай қазақтары арасында кең таралған бұл би әйелдердің нәзіктігін және табиғатпен үндестігін білдіреді. Қолдың толқын тәріздес қимылдары аққудың ұшуын еске түсіреді.
Ерлердің батырлық билері: Эпостық жырлармен бірге орындалатын бұл билер қылышпен немесе найзамен қаруланған батырдың қимылдарын бейнелейді.
Музыкамен байланысы: Домбыра мен дабылдың (ұрмалы аспап) сүйемелдеуімен орындалады. Кейде қытайлық дәстүрлі аспаптардың әсері де байқалады.
Әсер: «Аққу» биі Шығыс Қазақстан облысында танымал болып, жергілікті би ансамбльдерінің репертуарына енді. Батырлық билер фольклорлық қойылымдарда қолданылады.
Өзбекстан қазақтарының би дәстүрлері
Ерекшеліктері: Өзбекстаннан келген оралмандардың билері ортаазиялық мәдениеттің әсерінен көңілді және сергек сипатқа ие. Бұл билер көбінесе топпен орындалады.
Негізгі би: «Ләззат» – тойларда орындалатын халықтық би. Бұл бидің ырғақты қадамдары мен қол қимылдары өзбек билеріне ұқсас, бірақ қазақтың ұлттық элементтері сақталған.
Музыкамен байланысы: Дойра мен домбыраның сүйемелдеуімен орындалады. Әуені көңілді әрі қарқынды.
Әсер: «Ләззат» биі Түркістан облысында тойларда жиі орындалып, жергілікті халықтың сүйікті биіне айналды. Ол қазақ билерінің мерекелік репертуарын кеңейтті.
Иран және Түркия қазақтарының би дәстүрлері
Ерекшеліктері: Иран мен Түркиядан келген қазақтардың билері шығыстық және түрік мәдениеттерінің әсерімен ерекшеленеді. Олардың қимылдары баяу әрі ойлы.
Негізгі билер:
Иран қазақтары: «Сағыныш» әнімен бірге орындалатын лирикалық би. Бұл бидің қол қимылдары парсы билеріне ұқсас, бірақ қазақтың әсемдігі сақталған.
Түркия қазақтары: Түрік халық билерінің элементтерін қамтитын сергек билер. Мысалы, «Қош келдің» биі қонақжайлылықты білдіреді.
Музыкамен байланысы: Иран қазақтары тар мен домбыраны, ал Түркия қазақтары сазгенді қолданады.
Әсер: Бұл билер аз таралғанымен, олар қазақ биіне шығыстық нәзіктік пен түрік ырғағын қосты.
Ресей қазақтарының би дәстүрлері
Ерекшеліктері: Ресейден келген қазақтардың билері қазақтың дәстүрлі стилін сақтаған, бірақ орыс фольклорының жеңіл әсері байқалады.
Негізгі би: «Еділ мен Жайық» әнімен орындалатын топтық би. Бұл би екі өзеннің арасындағы өмірді бейнелейді, қимылдары баяу әрі салмақты.
Музыкамен байланысы: Домбыра мен қобызбен сүйемелденеді, кейде гармошка қосылады.
Әсер: Солтүстік Қазақстанда бұл би жергілікті мерекелерде орындалып, қазақ биіне тарихи тереңдік қосты.
Жалпы сипаттамалар және әсер
Сақталуы: Оралмандардың би дәстүрлері шетелдегі қазақтардың ежелгі хореографиялық мұрасын сақтап, оны Қазақстанға қайтарды. Мысалы, Моңғолия қазақтарының «Қара жорғасы» көшпелі дәуірдің ізін көрсетеді.
Синтез: Әр аймақтың мәдени әсері (ортаазиялық, шығыстық, түрік) қазақ биіне жаңа элементтер қосты. Бұл синтез ұлттық бидің әралуандығын арттырды.
Таралуы: Оралмандардың билері тойларда, фестивальдарда және халықаралық сахналарда орындалып, қазақ биін танымал етті. «Қара жорға» мен «Аққу» билерінің заманауи нұсқалары жастар арасында да кең таралды.
Оралмандардың би дәстүрлері Қазақстанның хореографиялық өнерін байытып, оған әр түрлі стильдер мен мәдени элементтерді енгізді. Моңғолия қазақтарының «Қара жорғасы» еркіндікті, Қытай қазақтарының «Аққу» биі әсемдікті, Өзбекстан қазақтарының «Ләззаты» қуанышты білдірсе, Иран мен Ресей қазақтары тарихи тереңдікті қосты. Бұл билер қазақтың ұлттық биін жаңа деңгейге көтеріп, оның ғаламдық мәдениеттегі орнын нығайтты. Оралмандардың би мұрасы – ұлттың шығармашылық әлеуеті мен бірлігінің жарқын көрінісі.
Қолөнерге қосқан үлесі
Оралмандардың Қазақстанға қайта оралуы олардың қолөнер дәстүрлерін де ала келді. Шетелде өмір сүрген қазақ диаспорасы ғасырлар бойы сақталған қолөнер шеберлігін туған жерге қайтарып, ұлттық қолөнерді байытып, оның әралуандығын арттырды. Бұл дәстүрлер оралмандардың тұрмыс-тіршілігімен, мәдени мұрасымен және өмір сүрген ортасының ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Олардың қолөнердегі үлесін әр аймақ бойынша қарастырып, Қазақстанға әсерін талдап көрейік.
Моңғолия қазақтарының қолөнер ерекшелігі
Ерекшеліктері: Моңғолияның Баян-Өлгей аймағынан келген қазақтар көшпелі өмір салтына бейімделген қолөнер түрлерін сақтаған. Олардың бұйымдары практикалық әрі әсем.
Негізгі қолөнер түрлері:
Кілем тоқу: Түкті кілемдер (текемет) және ою-өрнекті сырмақтар Моңғолия қазақтарының шеберлігін көрсетеді. Олардың өрнектерінде табиғат элементтері (тау, өзен) жиі кездеседі.
Былғары қолөнері: Ат әбзелдері (ер-тұрман), құмыралар мен аяқ киімдерді былғарыдан әшекейлеп жасайды. Бұл бұйымдар берік әрі әдемі.
Киіз үй жабдықтары: Киізден жасалған төсеніштер мен қоржындар олардың көшпелі мәдениетін бейнелейді.
Материалдар: Жүн, киіз, былғары және табиғи бояулар қолданылады.
Әсер: Моңғолия қазақтарының сырмақтары мен былғары бұйымдары Батыс Қазақстанда танымал болып, жергілікті шеберлердің техникасын байытты. Олардың кілемдері туристік нарықта да сұранысқа ие.
Қытай қазақтарының қолөнері
Ерекшеліктері: Шыңжаңнан келген қазақтардың қолөнері шығыстық стильмен үйлескен. Олардың бұйымдары күрделі өрнектермен және нәзік шеберлікпен ерекшеленеді.
Негізгі қолөнер түрлері:
Кесте тігу: Ұлттық киімдерге (шапан, камзол) және үй жабдықтарына салынатын кестелер өте әсем. Ою-өрнектерде қытай мәдениетінің ізі (гүл мотивтері) байқалады.
Кілем тоқу: Қытай қазақтарының кілемдері жіңішке жіптерден тоқылып, түстері ашық болады. Олардың өрнектері симметриялы әрі күрделі.
Ағаштан ойып жасау: Ағаштан жасалған ыдыстар мен жиһаздар (мысалы, бесік) олардың шеберлігін көрсетеді.
Материалдар: Жібек, жүн, ағаш және табиғи бояғыштар.
Әсер: Қытай қазақтарының кестелері мен кілемдері Шығыс Қазақстанда танымал болып, Алматы мен Астанадағы көрмелерде жоғары баға алды. Олардың ағаш қолөнері жергілікті шеберлерге шабыт берді.
Өзбекстан қазақтарының қолөнер дәстүрлері
Ерекшеліктері: Өзбекстаннан келген оралмандардың қолөнері ортаазиялық мәдениетпен байланысты. Олардың бұйымдары түрлі-түсті әрі сәндік сипатта.
Негізгі қолөнер түрлері:
Тоқыма: Көрпеше, дастархан және перделерге салынатын ою-өрнектер өзбек стилімен үйлеседі. Түстері ашық әрі контрасты.
Зергерлік: Күміс пен жартылай бағалы тастардан жасалған сырға, алқа және білезіктер. Бұл бұйымдарда қазақ және өзбек мотивтері араласады.
Керамика: Көзелер мен ыдыстарды күйдіріп, оюмен безендіреді.
Материалдар: Мақта, жүн, күміс және саз.
Әсер: Өзбекстан қазақтарының тоқымалары Түркістан облысында кең таралды. Олардың зергерлік бұйымдары жергілікті базарларда сұранысқа ие болды.
Иран және Түркия қазақтарының қолөнері
Ерекшеліктері: Иран мен Түркиядан келген қазақтардың қолөнері шығыстық және түрік әсерлерімен ерекшеленеді. Олардың бұйымдары сәнді әрі күрделі.
Негізгі қолөнер түрлері:
Иран қазақтары: Кілем тоқу және кесте тігу басым. Олардың кілемдерінде парсы стиліндегі гүлді өрнектер кездеседі.
Түркия қазақтары: Ағаштан ойылған сәндік бұйымдар (сандық, табақ) және жібектен тоқылған шәлілер. Түрік мәдениетінің әсері байқалады.
Материалдар: Жібек, жүн, ағаш және табиғи бояулар.
Әсер: Бұл топтардың қолөнері аз таралғанымен, олардың кілемдері мен ағаш бұйымдары қазақ қолөнеріне шығыстық сән қосты.
Ресей қазақтарының қолөнер ерекшеліктері
Ерекшеліктері: Ресейден келген қазақтардың қолөнері қазақтың дәстүрлі стилін сақтаған, бірақ орыс мәдениетінің жеңіл әсері бар.
Негізгі қолөнер түрлері:
Киіз қолөнері: Текемет пен сырмақтар олардың негізгі бұйымдары. Ою-өрнектері қарапайым, бірақ берік.
Ағаш қолөнері: Ағаштан жасалған ыдыстар мен жиһаздар (мысалы, кебеже) орыс стилімен үйлеседі.
Материалдар: Киіз, ағаш және жүн.
Әсер: Ресей қазақтарының қолөнері Солтүстік Қазақстанда танымал болып, жергілікті киіз және ағаш шеберлігін нығайтты.
Жалпы сипаттамалар және әсер
Сақталуы: Оралмандардың қолөнері ежелгі қазақ шеберлігін сақтап, оны Қазақстанға қайтарды. Мысалы, Моңғолия қазақтарының сырмақтары көшпелі дәуірдің ізін көрсетеді.
Синтез: Әр аймақтың мәдениеті (ортаазиялық, шығыстық, түрік) қазақ қолөнеріне жаңа техника мен дизайн қосты. Бұл синтез қолөнердің әралуандығын арттырды.
Таралуы: Оралмандардың қолөнер бұйымдары базарларда, көрмелерде және туристік дүкендерде сатылып, қазақ қолөнерін халықаралық деңгейде танытты. Мысалы, Қытай қазақтарының кілемдері шетелдік туристердің қызығушылығын тудырды.
Оралмандардың қолөнер дәстүрлері Қазақстанның ұлттық қолөнерін байытып, оған жаңа стильдер мен шеберлікті енгізді. Моңғолия қазақтарының практикалық сырмақтары, Қытай қазақтарының әсем кестелері, Өзбекстан қазақтарының түрлі-түсті тоқымалары және басқа топтардың үлесі қазақ қолөнерінің әлеуетін арттырды. Бұл мұра тек өткенді сақтап қана қоймай, қазіргі қолөнердің дамуына және оның әлемдік нарықтағы орнын нығайтуға негіз болды. Оралмандардың қолөнері – ұлттың шығармашылық рухы мен мәдени бірлігінің айғағы.
Бизнес пен экономикаға әсері
Оралмандардың Қазақстанға қайта оралуы еліміздің бизнесі мен экономикасына елеулі әсер етті. 1991 жылдан бастап 1,1 миллионнан астам этникалық қазақтың қоныс аударуы тек демографиялық өзгерістермен шектелмей, экономикалық дамуға да ықпал етті. Олардың бизнес пен экономикаға әсері бірнеше аспектіде көрініс тапты.
Бизнес пен экономика ғана емес демографиялық және еңбек ресурстарына әсер етті.
Оралмандардың келуі халық санын арттырып, әсіресе ауылдық жерлерде еңбек ресурстарын толықтырды. 1991-2024 жылдар аралығында 1 миллионнан астам адамның қоныс аударуы елдің демографиялық әлеуетін нығайтты. Бұл, әсіресе, ауыл шаруашылығы секторында еңбек күшінің тапшылығын азайтуға көмектесті.
Ауыл шаруашылығына қосқан үлесі
Оралмандардың көпшілігі (мысалы, Моңғолия мен Қытайдан келгендер) мал шаруашылығы мен дәстүрлі ауыл шаруашылығында тәжірибелі болды. Олардың білімі мен еңбекқорлығы мал шаруашылығын дамытуға, ет және сүт өнімдерінің өндірісін арттыруға ықпал етті. Мысалы, Шығыс Қазақстан мен Атырау облыстарында оралмандардың қатысуымен мал басының өсуі байқалды.
Шағын және орта бизнестің дамуы
Оралмандардың көбі шағын кәсіпкерлікпен айналысып, сауда, қолөнер және қызмет көрсету салаларында белсенділік танытты. Олар базарларда сауда нүктелерін ашып, қолөнер бұйымдарын (кілем, былғары өнімдері) сату арқылы жергілікті экономиканы жандандырды. Мысалы, Өзбекстаннан келген оралмандар Түркістан облысында сауда және тамақ өндірісі саласында белсенді болды.
Экономикалық бейімделу және инвестиция
Мемлекет оралмандарды қолдау үшін «Нұрлы көш» сияқты бағдарламалар арқылы субсидиялар мен жеңілдіктер берді. Бұл қаражаттың бір бөлігі шағын бизнеске бағытталып, экономикалық белсенділікті арттырды. Дегенмен, олардың бейімделуіне кедергі болған факторлар (тілдік кедергі, жұмысқа орналасу қиындықтары) кейбір жағдайда экономикалық әсерді шектегені де рас.
Салық базасының кеңеюі
Оралмандардың экономикаға қосылуы салық базасын кеңейтіп, мемлекеттік бюджетке қосымша түсімдер әкелді. Жұмысқа орналасқан немесе кәсіп ашқан оралмандар салық төлеушілер санын арттырды, бұл әсіресе шағын және орта бизнес саласында байқалды.
Мәдени әсер арқылы экономикаға да жанама түрде ықпал етті.
Оралмандардың қолөнері (кілем тоқу, зергерлік) мен тағамдары (мысалы, Моңғолия қазақтарының құйрық-бауыры) туристік бизнеске және экспортқа бағытталған өнімдердің дамуына ықпал етті. Бұл саладағы шағын кәсіпорындар экономикаға қосымша кіріс әкелді.
Белгілі деңгейде қиындықтар да болғанын атап өту керек.
Жұмыссыздық және бейімделу: Көптеген оралмандардың қаладағы бәсекеге қабілетті еңбек нарығына бейімделуі қиын болды. Орыс тілін білмеу және заманауи дағдылардың жетіспеушілігі олардың экономикалық белсенділігін шектеді.
Инфрақұрылымдық шектеулер: Оралмандар қоныстанған аймақтарда (мысалы, ауылдық жерлерде) инфрақұрылымның дамымауы кәсіпкерліктің өсуіне кедергі болды.
Белгілі кәсіпкерлер
Оралмандар арасынан шыққан белгілі кәсіпкерлер туралы нақты деректер көпшілікке қолжетімді емес болғанымен, кейбір мысалдарды және олардың ықтимал әсерін атап өтуге болады:
Қайрат Қайроллаұлы (Моңғолия қазағы)
Моңғолиядан келген оралмандардың бірі ретінде Қайрат мал шаруашылығы мен былғары өңдеу саласында кәсіп ашып, Атырау облысында шағын кәсіпорын құрды. Оның кәсібі жергілікті нарықта былғарыдан жасалған бұйымдардың (ер-тұрман, аяқ киім) сұранысын өтеуге бағытталған. Ол ондаған адамды жұмыспен қамтып, ауыл экономикасына үлес қосты.
Гүлнұр Айтмағанбетова (Қытай қазағы)
Шыңжаңнан келген Гүлнұр Алматы облысында кілем тоқу және кесте тігу бойынша шағын шеберхана ашты. Оның қолөнер бұйымдары туристер арасында танымал болып, экспортқа да шығарылды. Бұл кәсіп жергілікті әйелдерді жұмыспен қамтып, қолөнер саласын дамытты.
Бақытжан Сарыбаев (Өзбекстан қазағы)
Түркістан облысында сауда және тамақ өндірісімен айналысатын кәсіпкер. Ол Өзбекстандағы тәжірибесін пайдаланып, нан өнімдері мен кондитерлік өнімдер шығаратын цех ашты. Оның кәсібі ондаған жұмыс орнын құрып, жергілікті экономикаға серпін берді.
Бұл кәсіпкерлердің есімдері нақты мысал ретінде шартты түрде келтірілгенімен, олар оралмандардың бизнес саласындағы әлеуетін көрсетеді. Олардың көбі шағын және орта бизнеспен шектелгенімен, жергілікті деңгейде маңызды рөл атқарады.
Оралмандардың бизнес пен экономикаға әсері негізінен шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, ауыл шаруашылығын нығайту және демографиялық өсім арқылы еңбек нарығын толықтыру арқылы байқалады. Олардың экономикаға қосқан үлесі миллиардтаған теңгемен өлшенбесе де, жергілікті және өңірлік деңгейде маңызды. Белгілі кәсіпкерлер арасында оралмандардан шыққан ірі тұлғалар әзірге сирек кездеседі, бірақ олардың шағын бизнес саласындағы жетістіктері болашақта үлкен әлеуетке ие екенін көрсетеді. Мемлекеттің қолдауы мен инфрақұрылымдық даму бұл әсерді одан әрі күшейте алады.
Ескерту: материал жасанды интеллектің көмегімен дайындалды
