Қазыбек Би

ҚАЗЫБЕК БИ ТУРАЛЫ АҢЫЗДАР

(«Бабалар сөзі» 100-томдық жинағының 86-томынан алынған)

Қазыбек би елшілігі

(І нұсқа)

Абылай хан қазаққа хан болып тұрған күнде Қалдан Шерінге елші жіберген екен. Сонда Қалдан Шерін ханымы Қарабас ханымға айтқан екен:

– Қазақтан елшілікке келгендерді аралап көр. Бітім алуға жарарлық  кісісі  бар ма екен. Тұрарлық кісісі бар болса, сынап алып кел, – деді, – бітім алып қайтарлық кісісі жоқ болса, мені көрсетпей, қайырып жіберіңдер! Түзу сөз білерлік біреуін жіберсін, – деп деген соң, Қарабас ханым аралап, таңдап, төрт кісіні алып, Қалдан Шеріннің алдына келді дейді.

Біреуі – қаз дауысты Қазыбек, біреуі – Айдабол баласы Тайкелтір би, бірі – Балтакерей Тұрсынбай, бірі –  Шақшақұлы Жәнібек.

Сонда Қалдан Шерін ханымынан сұрапты:

– Бұларды не сынмен алып келдің? – деп.

Сонда Қарабас ханым айтты дейді:

– Мынау отырған қаз дауысты Қазыбек. Ұйықтағанда екі қолын  екі жаққа, екі аяғын екі [жаққа] жіберіп, керген төстіктей жатады екен. Оның мәнісі: «дүниенің [төрт] бұрышын қарап туған ұлмын» дегені. Қара бақайына шейін құт екен, – дейді, – өлгенде арулаған жерін басып өткен ел бай болар, – дейді.

– Мынау отырған Тайкелтір. Кішкене қолының ұшы екі иір біткен екен. Өнері қара саннан келеді екен, – дейді.

– Мынау отырған – Балтакерей Тұрсынбай.  Құлағы жоқ шұнақ, құйрығы жоқ шолақ екен. Ерлігінен де міні жоқ, еңбегінде кінә, тілегінде міні жоқ. Жалғыз-ақ айыбы, жауы желкесінде екен, онан басқа қорқар нәрсесі болмаса керек, – дейді.

– Мынау отырған – Жәнібек. Екі аяқты, бір бастының сырттаны екен, – дейді, – өзінің оққағары бар екен. Күнінде ыңыршағыңды отқа жағып, бақайшағыңның майын шағатұғын осы екен, – дейді.

Сонда Қалдан Шерін:

– Осыны өлтіріп тастасам қайтеді? – дейді.

Сонда ханымы айтты дейді:

– «Ханның ақылы баланың шөметейімен бір бәс» дейді екен деп. Ханымы айтты: – «Қазақ, қалмақтың тыйышлығы болсын деп елші жіберсін» десіп. «Келген елшіні өлтірсек қайтеді?» дейсің. Сонау тұрған төртеуі дүниенің төрт тіреуіндей кісілер емес пе?! «Атса мылтық, шапса  қылыш өтпейтұғын, отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын» деп осындай жандарды айтады депті, – дейді.

Қалдан Шерін сонда бұл төртеуіне, ер басына тоқсан жесірді [долгсыз] берген екен дейді. Бұрын қазақ, қалмақ арасында атыс-шабындылықта түскендерді мал беріп, сатып алады екен. Бұл жолы бұлар сатусыз алып қайтты дейді. Сонда бір келіншек қатын:

– Би ағалар-ау, – деп Қазыбекке, – мен қалып барамын, – дегенде, ханнан сұрап алған екен депті.

Ғылыми түсініктеме: аңыз Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары жинағынан (9 том. Павлодар, 2006.14-15 бб.) алынды. Кітапқа мәтін әулеттік мұрағаттан (11-бума, 56-58 бб.) әзірленген. Жинақта бұл нұсқа екінші нұсқа ретімен берілген. Құрастырушылардың мәліметі бойынша шығарманың 11 нұсқасы бар.

[Қазыбектің қаз дауысты атануы]

(ІІ нұсқа)

Кентазы деген қалмақ ханы болыпты. Орта жүздің Абылай деген ханы болыпты. Сол Кентазы сол тұста қазақ жеріне екі рет шабуыл жасапты. Елін, малын айдап кетіпті. Енді үшінші рет шабады дегенді естіп: «Бұған не жасаймыз, жауласуға күшіміз жетпейді. Елші жіберіп, теңдік сұрайық», – деген тоқтамға келіпті. Ханның сөз білетін он уәзірі бар екен. Әр уәзір өзін қосқанда он-оннан жүз кісі жинап, жүз кісі елші жібермек болады.

Сол күндері Келдібек деген байдың жылқышысы айтады екен:

– Осы биенің ішінде не тас бар, не тұлпар бар. Еркек туса, бір сүтті биенің құлынын өзің бауыздап же де, соған телі, – дейді.

Келдібек бір күні үйіне келсе баласы ойында болады. Баласын шақырып алып:

– Абылай хан Кентазыға кісі жібергелі жатыр. Тоқсан тоғыз кісі болды, бір кісі жетпей тұр. Соған баруға қалайсың? – деп сұрайды.

– Балалармен ойнап жүрген бұл да бір қызық дәурен еді. Дегенмен, үлкендердің қасына еріп, жол жүріп, жөн білейін, – деп баласы келісім береді.

Тел емген құлын бұл күнде Телқоңыр тай аталыпты. Баласы тайды мініп ханға келеді. Хан елшілерін шығарып келе жатқанда баланың астындағы тай ақ көбік шашып ойнайды.

Хан баланы шақырып алып:

– Сен осы топқа басшы боласың ба, жоқ әлде қосшы боласың ба? – дейді.

Бала: – Мен атқосшы боламын, – дейді.

Абылай хан елшілерге:

– Мына бала сендерге еріп барады, жинақ болған жерде бала деп алмай, тастап кетіп жүрмеңдер, – деп тапсырады.

Жүз кісі Кентазы еліне келеді. Ханның еліне келген соң, хабар беру керек болады. Сонда бала тұрып:

– Мен барайын, – дейді. Бала барып ханға хабар береді.

Хан уәзірлеріне:

– Елшілерді он, жиырмадан бөліп, әр жерге түсіріңдер, – дейді.

Бала:

 – Менің адамыма бір жерден орын бермедің. Мен ат бағамын, аттарыма бір жерден орын бер, – дейді. Аттарға бір сарай беріледі.

Хан:

– Бұлардың тай мінгізіп жіберген баласы несі? Келемеж қылғаны ма? Адамдарын өлтіріп, аттарын жылқыға қосып жіберсе қайтеді, – дейді.

Сонда ханым:

– Тай дегенің тұлпар болмасын, бала дегенің сұңқар болмасын. Хандығыңды сақта, – дейді.

Сыншы тоқсан тоғыз кісіні сынап, ештеңе таба алмайды. «Енді аттарын сынап көрейінші» деп сарайға келеді. Сарайға келсе, бала шалқасынан ұйықтап жатыр екен. Екі қолы, екі аяғы екі жақта. Демалғанда аузынан бір сарыбас жылан бір кіріп, бір шығып жатыр екен. Сыншы шошып кетіп, көрген-білгенің ханға баяндайды:

– Сарайда бір бала жатыр. «Аузым барғанша сөйлеймін, қолым барғанша сермеймін, аяғым барғанша жүремін» деп жатыр, – дейді. Хан бұған мән бермейді.

Хан бір күні елшілерін жинап, қызметін сұрайды. Елшілер абдырып қорқып, жауап бере алмайды. Сонда бала босағада тұрып: 

– Неге айтпайсыңдар,

Ханнан ханның несі артық,

Қарсы болғандығы артық.

Елден елдің несі артық,

Еркіндігі артық, – дейді.

 Сонда хан:

– Әй, мынау сырнайдай сарнаған, бұлбұлдай сайраған қай бала? – дейді.

Бала сонда тұрып:

– Өзімнің атым – Қазыбек, 

Әкем аты – Келдібек.

Руым – қаракесек.

Абылай ханның елшісімін.

Бір шаптың, екі шаптың,

Енді теңдік сұрай келдім,

Берсең қолыңнан,

Бермесең жолыңнан ала келдім, – дейді.

Сол кезде хан дірілдеп қоя береді. Баланың қолтығынан ұстап:

 – Төрге шық, – дейді.

Бала:

– Үлкеніміз тұрғанда, кішіміз төрге шықпаймыз, – дейді.

Хан уәзірлеріне:

– Мен өмірімде сыйлық та, олжа да беріп көрмеп едім. Бұлардың бас-басына сыйлық беремін. Бұрынғы жаулап алғанымның тірісін тірідей, малын малдай беремін, – дейді.

– Баладан мұнша қорыққаның не? – деп сұраған уәзірлеріне:

– Баланың екі иығыңда екі аю маған қарап: «тырп етпе!» дейді. Балаға қаз дауысты Қазыбек деген атақ беремін, даусы қаздың даусыңдай сұңқылдап шығады екен, – дейді.

Хан елшілерді шығарып салып келе жатқанда, амандасар жерге келгенде, шабыннан келген бір жігіт ханға келіп:

– Мен келгенімде жақсы ат, жақсы киіммен келдім. Атымды, киімімді тартып алғанымен қоймай отыз тісімді сындырды, – депті.

Хан:

– Ат дегенің – бір жылқының баласы ғой, киім дегенің – бір тоқтының терісі ғой. Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде, – дейді.

Сонда Қазыбек тұрып:

 – Тіс – адамның болаты емес пе, ат – адамның қанаты емес пе, тон – адамның киімі емес пе, бер мынаның теңдігін! – дейді.

Хан астындағы атын, үстіндегі тонын, қолындағы семсерін беріпті.

Ғылыми түсініктеме: Бұл нұсқаның басқа мәтіндерден өзгешеліктері айтарлықтай. Мысалы:  Қоңтажы – Кентазы деп берілген. Және мәтіннің басында Қазыбектің әкесінің аты Қалдыбек деп көрсетіледі де, соңынан Келдібек деп өзгертілген. Мәтінде «Қалдыбек» тарихи деректерге сәйкес «Келдібек» деп өзгертілді. Сонымен қатар Абылай ханның елшілікке тоқсан тоғыз кісі жинауы, қаз дауысты Қазыбек әкесінің ақылымен жүзінші адам болып қосылуы, елшілерді сынауға ханның ханымы емес, сыншының келуі, оның атшы баланы көріп шошуы басқа нұсқаларда кездеспейді. Және қаз дауысты Қазыбектің Қоңтажыға айтқан  «Мен темір де, сен көмір...» деп басталатын дуалы сөздері алынып тасталған.

Томға енген аңыз ӘӨИ-дің Қолжазба қорында сақтаулы (Ш.910/4. Батыс Қазақстанның ауыз әдебиеті) қолжазбадан дайындалды. 1954–1984 жылдары жинап, қолжазбаға тапсырған – филология ғылымдарының докторы, профессор  М.М.Тілеужанов. 

Қолжазба кирилл әрпімен жазылып, машинкаға терілген және түптелген.

Қазыбектің қаз дауысты атануы

(ІІІ нұсқа)

Бұрынғы қазақ пен қалмақ жауынгер кезде, Абылай хан бірнеше батырларды ертіп Сырдария жақтағы халқын аралап кеткенде, Шынбай деген дұшпан астыртын келіп, Абылайдың елін шабуға қолайлы екенін, қалмақтың белгілі көсемі, шешен Қонташы ханға келіп айтқан. Сонан кейін Қонташы хан екі жүз жортушы жіберіп, Абылайдың елін шапқан.  Абылай хан еліне қайтып келіп, қол астындағы халқын жинап, кеңес қылады.

Кеңесте Абылай көпке қарап:

–  Қалмақтың атышулы көсемі, шешені Қонташы ханмен арбасуға, қайымдасу, қарсыласуға кімде-кім «мен» деп көп ішінде батыршылық етіп, қол көтерсе, сол барсын, – дейді.

Бірақ та бұл сөзге ешкім белсене шыға қоймайды. «Мен барамын» деп ешкім шықпаған соң, хан Абылай ашуланып:

– Қалмақ қазақтың басын кесе ме, неге үндемейсіздер? – дейді.

Сол уақытта Айдабол бидің баласы Тайкелтір мен Малайсары батыр:

– Біз барамыз, – дейді.

Хан Абылай:

– Алдарынан ай, арттарынан күн туып, жолдарың болсын! – дейді.

Ат-тұрман, қару-жарақтарын даярлап, жақсы-жақсы батырларын жүз елу кісі қосып, жөнелткелі жатқанын жетпіс бестегі қаракесек Келдібек би естіп, он алты жастағы асық ойнап жүрген баласы жас Қазыбекті шақыртып алып:

– Балам, кімнің ұлысың? – дейді.

Қазыбек жұлып алғандай:

– Атым – Қазыбек, әкем – Келдібек, руым – қаракесек, – дейді.

Келдібек би баласына сүйсініп:

– Олай болса, балам, атақ алғың келе ме?

Қазыбек:

 – Ата, жақсының атын ерттеп, жатқа жақын болайын деп едім, – дейді.

Келдібек би баласына көңілі толып, азық-түлік, ат-тұрманын даярлатып, елу ақбоз атқа мінгізіп, елу жортуылшымен баласына:

– Жолың болсын, балам! Абылайдың алдына атыңның басын бұрмастан бар, – дейді.

Қазыбек атының басын бұрмастан Абылайға барады. Хан Абылай танымай:

 – Қай ұлсың? – дейді.

Қазыбек:

– Тай бәйгесін қанағат қылмай, ірі ат бәйгесін іздеп жүрген Келдібек бидың ұлымын, – дейді.

Хан Абылай баланың жауабына сүйсініп:

 – Балам, жолың болып, жолдасың Қыдыр болсын! – деп бетін сипайды.

Бастығы Тайкелтір болып үш жүз адам, осының ішінде бұғанасы қатпаған он алты жастағы жас Қазыбек болып үш жүз жортушы Қонташы ханның ордасына келіп, сыртынан сөз алады. Қонташы хан екі-үш күннен соң өзінің ордасына алғызып:

– Айтатын датын, шағатын мұңың не? – деп сұрайды.

Сол уақытта Тайкелтір батыр орнынан түрегеп:

– Өгізді өлеңге байладық,

Өзімізді төменге байладық.

Ақ қылсаң да, қара қылсаң да ерік өзіңде,

Өзіңізге қарадық, ұнамаса тарадық, –  дейді.

Бұл сөзге қарсылық болмаған соң Қонташы хан:

 – Бүрсүгіні шалшы түске дейін хабар жауап болар, егер хабар жауап болмаса, бастарың аманында елдеріңді тап! – дейді.

Сол уақытта аяқ жақта отырған жас Қазыбек:

 –  Дат, тақсыр, – дейді.

Қонташы хан: –  Сөйле, –  дейді.

Қазыбек:

– Мен – көмір,

Сен – темір,

Еріткелі келгенмін,

Екі елдің арасын,

Теліткелі келгенмін,

Сөз бермейтін шешенді,

Кеміткелі келгенмін.

Қуатты сары жалынмын,

Жабысқалы келгенмін.

Жаңа үйреткен жас тұлпар,

Шабысқалы келгенмін.

Танымайтын жаттарға,

Танысқалы келгенмін.

Танысуға келмесен,

Сен тұратын жеріңді айт.

Сен – қабылан, мен – арыстан,

Алысуға келгенмін, – дейді.

Сол уақытта Қонташы хан отырған орнынан түрегеліп, қол құсырып:

– Сен кімсің? – дейді.

Қазыбек:

– Танымасаң,  қаракесек Келдібек бидің баласымын, –  дейді.

– Ендеше, балам, сенің дауысың қаз даусындай екен. Атың – қаз дауысты Қазыбек болсын, – дейді.

Сүйтіп Қазыбек жауға түскен малдары мен адамдарын алып қайтып, осы сапардан қаз дауысты Қазыбек атанып қайтқан екен.

Ғылыми түсініктеме: Аңыз кеңсе қағазына латын әрпімен жазылған. Қолжазбаның қағазы ескеріп, жазулары өше бастаған. Қолжазбаны қорға тапсырған – белгілі халық әдебиеті үлгілерін жинаушы Шайхы Кәрібаев.

Мәтінде кездесетін Абылай ханның бірнеше батырларды ертіп Сырдария жақтағы халқын аралап кеткенде, Шынбай деген дұшпан астыртын келіп, Абылайдың елін шабуға қолайлы екенін, қалмақтың белгілі көсемі, шешен Қонташы ханға келіп айтуы, сонан кейін қалмақ ханы екі жүз жортушы жіберіп, Абылайдың елін шабуы, Абылай хан еліне қайтып келіп, қол астындағы халқын жинап, кеңес қылуы алдыңғы нұсқаларда кездеспейді.

Томға ұсынылып отырған нұсқа қолжазба бойынша (ӘӨИ.ҚҚ.Ш.879/9. 185-дәп.) әзірленді.

Келдібекұлы Қазыбектің қаз дауысты атануы

(ІVнұсқа)

Абылай XVIII ғасырдағы атағы жер жарған хан болыпты. 1700 жылдар шамасында дүниеге келіп, кейін Түркістанда Әбілмәмбет төреге қызмет істеп, оған тағы қорланып, Төле бидің түйесін бағады. Мұнда да тұрақтай алмай, Сарыарқаға келіп, атығай Дәулеткелді байдың жылқысын бағады. Кейін қазақ-қалмақтар арасындағы қатты ұрыстарда ерекше көзге түсіп, Сабалақ атынан құтылып, Атығай қарауылдан алты қатын алады. Кейін әйелінің саны он жетіге жетіп, отыз ұлды болады. Көкшетауда тұрып, қазақ хылқына қырық сегіз жыл хан болып, алпыс жеті жасында қайтыс болыпты. Сүйегі Түркістанға қойылыпты.

Абылай хан жауынгер батырларымен Сыр бойындағы елді аралап жүргенде қалмақтың атышулы, әрі шешені, әрі батыры Шырын: «Абылай елін шабуға қолайлы уақыт осы» деп Қоңтажы ханға айтқан соң, Қоңтажы Абылайдың еліне екі жүздей жортуыл қалмақ жіберіп, қазақ елін шаптырады. Абылай Сырдан қайтып келіп, мұны естіген соң, шапқыншылыққа ұшыраған халқын көріп, бөгелместен жұрттың басшы-билерін, жауынгер батырларын жиып алып ақылдасады:

– Қайтсек те қалмақтың шабуылында кеткен малымызды қайтарып алуымыз керек, ол үшін қалмақтан сөз алуымыз керек, – дейді.

Сол кезде қалмақтың ханы Қаңтажы сөйлесе, сөз бермейтін, егессе, жол бермейтін батыр, көсем, қайратты, қажырлы, ақылы мол, айлалы адам екен.

– Мен сіздердің ешқайсыңа «сен бар» деп атап айтпаймын. Бірақ Қоңтажымен айтысуға, арбасуға жараймын деп, бойыңа сенгендерің өздерің айтыңдар, – депті.

Сонда «мен барамын» деп ешкім жауап бере алмапты. Көптің қайғырып, қамалып отырғанын біліп Абылай:

– Қазақ қалмақтың басыбайлысы ма еді, неге үндемейсіңдер? – дегенде, Сүйіндік Айдабол бидің Тайкелтірі, Қаракерей Қабанбай, Сырым Малайсары “біз барамыз” депті.

– Ендеше, жарайды, – деп, өзінің батырларынан жүз кісі қосып, басшысы Қабанбай, Сырым Малайсары болып, Қоңтажыға жөнелтпек болып жатқанда, Болатқожа /Қаракесек – Бошан/ Келдібек би есітіп, он алты жастағы баласы Қазыбекті шақырып алып:

– Балам кім боласың? – депті.

Сонда Қазыбек айтыпты:

– Әкем – Келдібек, атым – Қазыбек, руым – қаракесек, – депті.

– Олай болса, адам болғың келе ме?

– Әуелі жақсылардың атын ерттеп беріп, жатқа атағымды шығарғым келеді, – депті.

Сонда Келдібек баласына [көңілі толған] соң, ат-тұрманын, азық-түлігін, қару-жарағын сайлап беріп, Абылайға жіберіпті. Келдібек жүрерде баласына айтады:

– Шырағым, барған бетіңмен ешкімге, ешқайда бұрылмастан Абылайға барып сәлем бергейсің.

Қазыбек әкесі айтқандай Абылайдың алдына барып, сәлем беріпті. Абылай амандасып, жөн сұрайды, Қазыбек:

– Тай бәйгесін місе ғып қанағаттанбай, ат бәйгесін іздеп жүрген қаракесек Келдібек бидің баласымын. Атым – Қазыбек деген сіргелі таймын, – дейді.

Сонда Абылай хан:

– Бәрекелді, балам, туысыңа, – деп баланың бетін сипайды.

Ішінде жас Қазыбек, бастығы Тайкелтір, Қабанбай, Малайсары болып жүзден аса кісі қалмақтың еліне қарай шеру тартып шығады.

Бірнеше күн жүріп қалмақтың еліне келеді. Қоңтажы ханның ордасының сыртына келіп тоқтап, хабар айтқызып, рұқсат сұрайды. Қалмақтың ханы бұларды қабыл алып, ауылдың сырт жағындағы, жарты шақырымдай жердегі тігілген үйлерге түсіреді. Келушілер екі-үш күн нақты тыныққан соң, Қоңтажы хан ордасына шақыртып:

– Келген жұмыстарыңды айтыңдар! – деп сұрайды.

Сонда Тайкелтір:

– Уа, тақсыр, хан!

Алдыңа келдік,

Айтқаныңа көндік,

Өгізді өрге байладық,

Ерлікті төменге байладық.

Аузыңа қарадық,

Ұнамаса тарадық.

Ақ десең де,

Қара десең де,

Ерік өзіңде,  – деген екен.

Бұл сөзде пәлендей қарсылық-қажырлылық бол[ма]ған соң, хан:

– Бүрсігүні түске шейін бір жауап қайтарайын. Сонда жауап қайырмасам, бас аман, хан бейбітте елдеріңді табыңдар! – депті. Бұған қазақтың басты би, батырлары ешнәрсе айта алмапты.

Сонда босағада отырған бала Қазыбек ұшып тұра келіп:

–  Дат! – депті.

Қоңтажы:

–  Датың болса айт! – депті. Сонда Қазыбек:

– Сен – темір де, мен – көмір,

Еріткелі келгенмін,

Екі еліктің баласын

Теліткелі келгенмін.

Сөз бермейтін шешенді

Кеміткелі келгенмін.

Ерегіскен ер шықса,

Еңкейткелі келгенмін.

Тұтқыр сары желіммен

Жабысқалы келгенмін.

Жаңа үйреткен жас тұлпар

Жарысқалы келгенмін.

Қазақ, қалмақ баласы

Табысқалы келгенмін.

Табысуға келмесең,

Тұрысатын жерінді айт,

Сен – айдаһар болсаң,

Мен – жолбарыс,

Шабысқалы келгенмін! –

депті. Сонда Қоңтажы:

 –  Сен кімсің? – деп сұрайды.

– Қаракесек Келдібек бидің баласымын, атым – Қазыбек, – дейді бала.

– Ендеше сенің атың қаз дауысты Қазыбек болсын және барлық жылқыңды, адамдарыңды бердім, – депті.

Сонымен қалмақтар алып кеткен қазақтың ұлы-қызы, мал-мүлкін тегіс түгендеп қайырып, елшілер енді қайтамыз дегенде бір қазақ жігіті келіп Қоңтажы ханға арыз айтыпты:

– Уа, хан мен билер, қалмақ елді шапқан түнде мен жылқыда едім. Тұтқын ғып мені де алып кетті. Келген соң ханның бір уәзірі астымдағы атымды, үстімдегі тонымды тартып алды. Еркіммен бермеген соң, ұрып тісімді сыңдырды. Жаныма балаған жалғыз атым еді. Мына қайтып бара жатқан жылқының ішінде көрінбейді. Күрек тісімнен айрылып, күлкім бұзылды, тонымнан айрылып, көркім бұзылды. Атымнан айрылып, ұйқым бұзылды. Осыған не айтасыздар, халайық! – депті.

Бұған елшілер ештеңе айта алмай аңтарып тұрып қалады. Қоңтажы былай дейді:

– Уа, ат деген іші боқты, сырты түкті бір қара ғой, тон дегені тоқтының терісі шығар. Оның несі сөз бопты, қол сынса, жең ішінде, тіс сынса, ауыз ішіңде, бітіскеннен кейін кете бермес пе! – депті. Елшілерге ханның сөзі дұрыс сықылданып, ешбір сөз айта алмапты.

Сонда Қазыбек астындағы атын тебініп, ілгерілеп келіп былай депті:

– Қалайша қол сынса жең ішінде, тіс сынса ауыз ішіңде кете бермек? Біз жаманымызды жасырмайтын елміз, жақсымызды асырмайтын елміз.

Астыңдағы мінген

Қанат емей немене?

Тоқтышықтың терісі

Жанат емей немене?

Аузындағы отыз тіс

Болат емей немене?

Қанатынан айырылу,

Болатынан айырылу,

Жанатынан айырылу,

Оғат емей немене?!

Ол жалаңаш, жаяу жүретін сенің құлың емес, қазақтың ерікті ұлы көрікті болуға тиіс, – депті.

Сонда Қоңтажы хан сөзге жығылып, «жанатыңа жанатым» деп үстіндегі жанат ішігін, «қанатыңа қанатым» деп астындағы қара қасқа тұлпарын, «болатыңа болатым» деп беліндегі семсерін шешіп беріпті.

Сүйтіп, Қазыбек шешеннің қазақ халқының намысымен шыңдалған жігерлі сөз қылышынан қан тамған қалмақтың қаһарлы ханы Қоңтажыны қорғасындай балқытқан екен.

Ғылыми түсініктеме: Нұсқа томға Б.Адамбаевтың фольклорлық қорынан алынды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. Аңыздың Абылай ханның өмірдерегімен басталуы басқа нұсқаларда кездеспейді. Мәтінде кейбір түсіп қалған сөздер тік жақшамен берілді.

Қаз дауысты Қазыбек би

(V нұсқа)

Қоңтожы деген қалмақтың ханы қазақтардың малын тонап кетеді. Бірер жыл арада өткен соң, қазақтар бас қосып, небір шешен, билерді сыннан өткізіп, іріктеп жіберіп Қоңтожылардан малды дауламақ болады. Мұны естіп он үш жасар Қазыбек деген бала әкесіне келіп сынға түсуге рұқсат сұрайды.

– Әлі өте жассың ғой, балам!

– Жас та болсам, барамын әке, тек сіздің ризашылығыңыз керек.

– Олай болса сыншылардың алдыңда не айтар едің, балам? Айтшы, өзім бір сынап көрейін.

– Сыншылар «е, бұл қай баласың?» дер. «Руым – қаракесек, әкем – Келдібек, өзім – Қазыбек» деймін. «Жол болсын!» дегенде, «құнан бәйгесінен озып жүрмін, ат бәйгесіне қосылайын деп едім» деймін, әке, – деді баласы.

– Рұқсат балам, жорытқанда жолың болсын, жолдасың – Қыдыр ата болсын! Бірақ жалғыз барма, қасыңа жолдастарыңды ертіп, өзің олардың алдында, жарыққа шыққан адамдарша екпіндетіп жүріп отыр. Қастарынан өте бергенде, сыншылар «бұлар неғып жүрген адамдар екен» деп шақырып алып сұрастырар, айтарыңды іркілмей айт! – деді әкесі.

Бұл солай болды. Сыншылар мен билердің біразы:

– Бұл бала барып не бітіреді, өзіміз де жетпейміз бе? – десті.

– Барам десе, барсын. Қайтер дейсің, бізге ауыртпалығы жоқ қой. Онда-мұнда жұмсауға да бір адам керек емес пе? – десті кейбіреулері.

Сонымен Қазыбек те іріктеліп шыққан билермен бірге кете барды. Бұлар Қоңтожының төңірегіне жақындап келіп, бір биді таңдап елшілікке жібереді де, өздері қос тігіп жата береді.

Ал Қоңтожы:

– Келген екенсіңдер, асықпай жата тұрыңдар. Хабар өзімнен болады, – деп қайтарады биді. Қоңтожыдан хабар кешікті, билер іріктеліп, бірінен соң бірі бара берді. Жауап – сол.

– Біз сізден жауап күтіп әлі жатырмыз. Не болдық, тақсыр? – деп тағы бір би келеді.

– Ендеше, солай жата тұрыңдар. Айттым ғой, хабар өзімнен болады. Неге мазалап келе бересіңдер? – деп Қоңтожы бұл биді де қайтарады. Билер абыржыды, «біткен іс жоқ, енді қайтеміз, не істейміз?» десіп отығанда, Қазыбек рұқсат сұрайды.

Оған көпшілігі:

– Сенен зорлар да түк бітіре алмай отыр, әуре болма, – десті.

– Барам десе барсын, көңілі қалмасын, Қоңтожының алдын ол да көріп қайтсын, – деушілер де болды.

– Маған рұқсат бергендеріңізге рахмет айтамын. Бірақ жалғыз бармаймын. Менің Қоңтожыға айтқан сөзімді, оның не дегенін мүдірмей жеткізетін бір адам қосыңдар! – дейді Қазыбек. Тілек орындалды.

– Ассалаумағаләйкум! – деп Қазыбек кіріп келгенде, Қоңтожы орнынан қозғалып кетсе керек. Әдетте ол былқ етпей, ешкімнен де айылын жыймайды екен. Баланың, сірә, пысы басты ма, Қоңтожы сәлем алуды ұмытып кетіп:

– Е, бала, сөйле! – дейді.

Сонда Қазыбек:

– Сен – темір, мен – көмір,

Еріткелі келіппін,

Екі елдің арасын,

Теліткелі келіппін.

Айтысатын жау болсаң,

Айтысқалы келіппін.

Жарысатын жау болсаң,

Жарысқалы келіппін,

Атысатын, шабысатын жау болсаң,

Атысқалы, шабысқалы келіппін, –

деп шұбыртып ала жөнеледі. Бала тоқтағаннан кейін Қоңтожы оның руын, аты-жөнін сұрайды.

Бала:

 – Атым – Қазыбек, – дейді.

Қоңтожы:

– Ендеше, сенің есімің қаз дауысты Қазыбек болсын. Себебі қаздың үніңдей әсем созылып, қалықтап шығады екен, – депті.

Қоңтожы жедел уәзірлерін шақырып алып:

 – Мына бала би мал даулай келіпті. Менімен айтысып, не шабысып қиратады деп отырғаным жоқ, қорықпаймын да. Әйтсе де бағыты, бақыты қайтпасын. Өте жас екен, бағыты дұрыс. Не сұраса да беріп, шаруасын бітіріңдер! – деп бұйырады, – Бұдан бұрын бірнеше билер келді. Мен оларды би емес, надан, бейшаралар дер едім. Оларды мазақтап, келемеждеп жібердім. Оны олардың бірі де түсінбеді. Өздері дау даулайды, менің алдыма келіп, бүгіжектеп, менен қайырым сұрап жалтақтайды. Дау даулаған екенсің, қолыңнан келсін, келмесін қырқыса сөйлесу керек, – депті.

Қазыбек малды алдына салып айдап келеді. Болған әңгіме түгел жеткізіледі. Билер Қазыбекті күңдейді, тіпті кейбіреулері оны жоғалтуды да ойлайды. Билер «малды өзіміз алдық» деуге, тіс жарып басқа әңгіме айтпауға келіседі.

Дегенмен Қазыбек елге аман-есен келеді. Ел құлағы елу, отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылады. Ақыры шындық жатпайды, «қаз дауысты Қазыбек» атанады. 

Ғылыми түсініктеме: Томға мәтін ӘӨИ-дің Қолжазба қорында сақтаулы (Ш.910/2. Батыс Қазақстанның ауыз әдебиеті) қолжазба бойынша дайындалды. 1954-1984 жылдары жинап, қолжазбаға тапсырған – профессор М.М.Тілеужанов. 

Аталған мәтіндегі Қазыбектің қалмаққа елшілікке аттануға әкесінен рұқсат сұрауы, сыннан өтуі, қалмақ ханына билердің сөзі жүрмегенде, рұқсат алып өзі баруы және еріп барғандардың көреалмаушылықтан оны күндеуі басқа нұсқаларда кездеспейді.

Қазыбек және қалмақ ханы

( VІ нұсқа)

Абылай ханның заманында калмақтың Қоңтажы деген ханы қалың қолмен келіп, бейбіт жатқан қазақ елінің бір шетін шауып алып кетіпті. Қоралы қой, үйірлі, қосты жылқы, «кұл» қылам деп ұл, «күң» қылам деп қыз әкетеді. Сол уақытта қазақ жиылып, Абылай ханға келіп ақылдасыпты. Абылай хан айтты:

– Шабыспақ оңай, табыспақ қиын. Елші жіберіп, алдынан өтейік. Бітімге келсе, оны көрейік. Ант өзіне ауар. «Ант аумай, ат жүгірмейді» деген, еліміздің ісі әділ екеніне басқа халықтардың көзі жетсін. Ісі әділ елдің туы жығылып, сағы сынбайды. Жолы өлсе де, сөз бермейтін шешенімізбен, жол бермейтін көсемімізбен «қол бастаған батырмын, мың кісіге татырмын» деген, айтқаныма көнбегенді, күшпен жөнге салып жатырмын» деп кеудесін қағатын қоңтажы емес пе?!

Ол Қоңтажымен жауласқан елдің адамдары алдына барса, теп-тегіс өлтіреді де, аттарын жылқысына қостыра салады екен. Сол қоңтажыға «мен барамын!» деген адамдардан білегі жуан батырлар мен сөз білетін шешендерден бір жүз кісі елші жиналып барғалы жатады екен.

Ол кезде Қазыбек тайға мініп жүретін он бес жасар бала екен. Тайын «тай бәйгесіне қосып болдым ғой, енді ат бәйгесіне де бір қосып көрейін деп едім, – деп, – Абылайға айтайын, – деп, тайына мініп келген екен. Сонда Қазыбек бала айтқан екен Абылай ханға:

– Хан тақсыр, мына тайыммен тай бәйгесіне болдым, енді ат бәйгесіне де бір қосылып, көргім келіп тұр, – деп, – осы елшілермен бірге мен де [ба-райыншы!] – депті.

Абылай хан балаға назарын салып, біраз қарап, тоқтап тұрды да:

–Талабың да жақсы екен, тайың да жақсы екен! Меселің қайтпасын, барсаң, бар, балам, жолың болсын! – депті.

Бозқырау түскен күзгі мезгіл екен. Сонау Тарбағатай тауының таң жағы да, Алтай тауының оң жағы қоңтажының еліне қазақтан тайға мінген елші болып баруға бала да жүз кісінің бірі болып жүріп кетіп барады. Көп аттың дүбіріне де делебесі қозған Телқоңыр тай ортекедей ойнап, әлсін-әлсін дамылсыз аспанға қарғып шаптығады. Абылай хан көңіл көзін аударып, балаға қарап, тайға мінген баланы қызық көрді ме, әлде баланың шалымын байқайын деді ме, Абылай хан баланы өз қатарына шақырып алып:

– Бала, атшы болғың келе ме, басшы болғың келе ме? – деп сұрапты. Сонда бала көп ойланбай-ақ:

– Жол көрген ағаларым тұрғанда, қайдан басшы боламын? Атшы болсам да, жарайды ғой! – деп, қысқартып тоқтады.

Сонда Абылай хан күліп:

– Дұрыс, балам, дұрыс-ақ! – деген, – Алғашқы жүрісің атшылықтан басталсын! –деген екен.

Бір күндік жерге дейін елшілерді шығарып салып, бір дөңнің басына келгенде, Абылай хан жұрттың бәрін тоқтатып, аттан түсіп отырып былай депті:

– Мен бір-екі ауыз сөз айтайын. Естеріңде болсын, батыр болып қол бастау, көсем болып ел бастау оңай жұмыс емес. Осының бәрінен ел тағдырын шешетін сөз қиынырақ. «Жауластырмақжаушыдан, елдестірмек елшіден»деген. «Ел тағдырын қылыштың жүзімен де, шешеннің сөзімен де шешетін кез болады» деген. «Айтылған сөз атылған оқпен тең» деген. Оны қайтып ала алмайтын уақыттар болады, байқап сөйлеңдер, –деп айтып, – Жауды өлтіруге деболады. Қоңтажыға құлақ кесті құл емес екенімізді естен де шығармаңдар. Жау алдында жасық елдің адамына ұқсамаңдар. «Таудағы түлкіні табындағы тазы алар, тозғындаған аққуды шалғындаған қаз алар». Бірліктерің берік болсын, үлкендеріңді сыйлаңдар, орынды жерде кішінің де сөзін тындаңдар.Басшыларың Тайкелтір би болсын, атшыларың мына тайлы бала бол­сын! –депті. –Атшыдан бастап басшыңа дейін ел намысы есте болсын. Намыс үшін бара жатқан елші екендіктерің естеріңде болсын.Қоңтажы икемге келетін болса, асықпаңдар. Егер де икемге келмесе, қар суы кеппей, келетін болындар. Ал, жолдарың болсын, барыңдар! –деп Абылай хан дөң басында тұрып қалыпты.

Елшілер «қоңтажының елі,қайдасың?» деп жүріп кете барды. Жолаушылар бірнеше күн жол жүріп, боранды күндерді бастарынан өткізіп, аязды күндерде аттарына қар тепкізіп, асу белдерден, суы ащы көлдерден өтіп, бір күндерде қалмақтың елінің шетіне де жетті. «Сұрай-сұрай Меккеге барады»дегендей қалмақтың [еліне] келіпті.

Келген елшілерді қонақ үйіне түсірмей, қойшыларының үйлеріне бөліп-бөліп қондыра салады. Тайлы бала тайынан түспей, аттарды күзетіп, далада қонады.Оны ханның ханымы көріп тұрыпты. Қоңтажы хан түнде өзінің уәзірлерін жиып алып ақылдасады:

– Тайына мінгізіп бала жібергені, Абылайдың мені мазақ еткені ғой! – деп, – Осылармен көп сөйлеспей, әуре болғанша, түгел қырып тастап, тыйыш отырсам қайтеді? – депті.

Уәзірлері:

– Мақұл, мақұл, – депті. Сонда ханның ханымы отырып:

– Тақсыр хан, бір ауыз сөз берсеңші, – депті.

– Айтыңыз, – дегенде, ханымның айтқаны:

– Тай дегеніңіз тұлпар болып жүрмесін, бала дегеніңіз сұңқар болып жүрмесін! Қазақ деген қабырғалы, қалың ел, жүз кісіні өлтіріп, жайлана алмассыз, жүз атты жылқыға пайдалана алмассыз. Алдыңызға бір елдің елшісі келіп отырғанда, хандық қалпыңызды сақтаңыз. Елшіні бұрынғы-соңғы заманнан өлтіруге жол жоқ, – деген.

Хан біраз ойланып:

– Олай болса, осы жүз кісінің ішінде өзіме өзі, сөзіме сөзі лайық келетін адам болса сөйлесермін. Болмаса аман-есен еліне қайтарып жіберермін, – депті, – ертең елшілерді алдыма келтіріңдер, бет-аузын көрейін, көріп отырып, сыбағаларын берейін, – депті.

Ертеңінде елшілер ханның ордасына келді. Елшілер отырар-отырмастан хан көлбеп жатқан аяғын жимастан: 

– Уа, неге келдіңдер? – деп сұрапты.

Тайкелтір би майдалап сөйлейтін бақпа адам екен. «Е дегеннен ақтарылмай, ханның көмейін байқайын»  деп мынаны айтқан екен:

– Өгізді өлеңге байлап, өрлікті төменге байлап, алдыңызға келіп отырмыз, алдияр хан! – деп, сөзді ханға тастайды.

Тайкелтірдің кішірейе сөйлеуі: «Ханның мерейін өсіре сөйлейін, әйтпесе хан шамдана түсуіне де жол ашар» [деген ойдан туған].

Өзінен әлсізді аузына қалып салып жаман үйренген әдетпен тәкаппар шіркін жантайып жатқан қалпында мынаны айтқан:

– Кешке дейін бір жауабын берермін. Жауап бермесем, ат-көліктерің аманында елдеріңе қайта беріңдер! – деп қолын есікке қарай бір сілтеді де, сөзді келтесінен қиып тастады.

Кесіліп қалған сөзді іле жалғай алмай, Тайкелтір би сәл едірейіп қалғандай болады. Сол кезде босағада отырған бала орнынан атып түрегеліп мынаны айтқан:

– Ел ебелек емес, ер көбелек емес, дат! – депті. Хан көзінің астымен сүзе қарап:

– Кім едің? – дегенде, бала кідірместен:

– Мен өзім халқым – қазақ, руым – қаракесек, әкем аты – Келдібек, өзім атым – Қазыбек. Елде жүргенде балалардың басшысы едім, қазір ағаларымның атшысымын. Тай бәйгесінен шығып, ат бәйгесіне бірінші рет қосылып тұрмын, – депті.

– Уа, датыңды айт! – депті, хан сұқ қолымен өзінің алдына нұсқапты.  Бала адымдап басып ханның алдына барады да, ханның көзінен көзін айырмай мынаны айтқан екен:

– Қазақ деген мал баққан, Сарыарқада қаздай қалқып, үйректей жүзіп, теңіздей көлдерді, ұзын, ұзақ өзенді, көк майса көкорай шалғында, сахара салқынында ел жайлап, шалқып жатқан елміз. Елімізден қашпасын деп, жерімізді жау шаппасын деп найзамызға үкі таққан елміз. Жау аяғына басылмаған ел боламыз. Досымызды сақтай білген, дәм-тұзын ақтай білген ел боламыз. Ұл туса, атадан құл болам деп тумайды. Анадан қыз туса, күң болам деп тумайды. Ұл менен қыз сенің тұтқыныңда отырса, оларды азат етпей тынбайды.

Қатты болсаң, темір шығарсың.

Сен темір болсаң, мен – көмір,

Еріткелі келгенмін.

Екі елдің арасын

Теліткелі келгенмін!

Сен көктегі құс болсаң,

Мен іліп тастар сұңқармын.

Сен жердегі аңның жүйрігі құлан болсаң,

Мен қуып жетіп соғар тұлпармын!

Бала сөйлеген сайын ханның көзі бажырайып, қарай береді.

– Сен қабылан болсаң, мен жолбарыс,

Алысқалы келгенмін!

«Жау тілегенге жасыл туса еді» деген,

Ел болып шабысқалы келгенмін!

Елімнің шетіне ойран салған өзің

Бітім беретін болсаң,

Айыбынды мойындап, бітім бер!

Болмаса, тұрысатын жеріңді айт,

Шабысқалы келгенмін! – депті.

Хан бажырайған бойымен отырыпты да қалыпты. Баланың сөзі біткеннен есін жиғандай болып, тамсанып:

– Япыр-ай, дауысың қаздың дауысындай екен! Қазақ деген елдің дауысы қаз дауысты екен, – деп, –сенің атың «қаз дауысты Қазыбек» болсын, менің қасыма келіп отыршы, –деп хан қағыла түсіп, орын беріпті.

Сонда Қазыбек:

– Біздің елімізде кіші үлкенін сыйлайды. Ағаларым төрде отырса, менікінің уақасы жоқ! – деп жалт бұрылып, орнына қайта келіп отырыпты.

Әбжыланмен арбасып отырғандай, елшілердің көңілі бір сонда ғана көтеріліп, дұшпан алдында мерейі үстем бола беріпті. Әлгіде ғана айбат шегіп отырған ызбарлы хан қалбаң қағып, орнынан ұшып тұрыпты да, уәзірлеріне:

 – Мына елшілерді қонақ үйге апарыңдаршы! Жол жүріп, ат соғып, шаршап келді ғой, тынықсын! – депті.

Сөйтіп ісі әділ елдің елшілерінің қадірлі сөздері қылышынан қан тамған ханды қалбаң қақтырыпты. Қоңтажы хан қанша бойлауық, керауыз болғанмен, лажсыз көніпті. Тұтқындағыларды босатып, тартып әкеткен мал-мүліктерін айып-анжысымен қайтармақ болып, жегенін қайта құсып, ханға оңай болып па, шауып алып кеткен мал-мүліктерді түгелдеп, жиып болғанша, көктем де келіп қалыпты. Елшілерді еліне қайтарысуға ыңғайланады. Елшілерді құрметтеп аттандырып салуға көп халық жиналады. Екі елдің адамдары қош айтысып, айрылайын деп тұрғанда, қазақтың тұтқынға [түскен] бір жас жігіті келіп, көпке арыз айтады:

 – Мен елдің жылқышысымын. Жылқы бағып жүргенімде қоңтажының қолы келіп, басып алды да, мені тұтқын етіп алып кетті. Осында келген соң бір уәзірі үстімдегі тонымды тартып алды. Еркіммен бермеп едім, ұрып тісімді сындырды. Жаныма балаған атымды тартып алды. Мына қайтып бара жатқан жылқының ішінде көрінбейді. Күрек тісім сынып, көңілім бұзылды. Киімнен айрылып, көркім бұзылды. Атымнан айрылып, ұйқым бұзылды. Мінеки, жиылған хан, қара, көпшілік, осыған не айтасыздар? – дегенде, хан мен елшілер бетпе-бет қарсы тұр екен.

«Бұған не айтар екен?» деп жиылған көп халық қоршады. Ойда жоқта айтылған сөз хан мен елшілерді таразыға тағы бір тартыпты. Сонда Қоңтажы хан алтын сапты болат семсерін беліне байлап, жанат ішігін үстіне киіп, қара қасқа тұлпарын мінгелі тұр екен. Хан айтады:

– Ат деген сырты – түк, іші – боқ бір тай шығар. Тон дегенің бір қойдың терісі шығар. Оны несін сөз қылып айтып тұрсың? [Іс] біткеннен кейін «қол сынса, жең ішінде, тіс сынса, ауыз ішінде» кете бермек. Қайта сөз қозғаудың не орны бар? – деп хан теріс айналыпты.

– Ханның сөзі жөн ғой,– дейді өз халқы. Елшілер тағы бір тұйыққа тірелгенде[й] болып, аңырая қалыпты. Сонда тайына мініп тұрған Қазыбек бала тайын тебініп, ілгері шығып айтыпты:

– Қалайша «тіс сынса, ауыз ішінде, қол сынса, жең ішінде» кете бермек? Біз жаманымызды жасырмайтын, жақсымызды асырмайтын елміз! Астындағы мінген аты қанат емей немене, қой терісі күн өтпейтін жанат емей неме­не, ауыздағы отыз тіс болат емей немене? Қанатынан қайрылуы, болатынан майрылуы, жанатынан айрылуы оңай емес. Хан, табысқаның рас болса, еліміздің адамын қанатынан қайырмай табыс, болатынан майырмай табыс, жанатынан айырмай табыс! Жаяу, жалаңаш жүре беретін ол сенің құлың емес. Еліміздің ерікті ұлы көрікті болуға тиіс! – дегенде, олақ ойлы, шолақ тілді хан көп алдында Қазыбектен оңбастай болып тағы да бір жығылды.

Хан енді:

– Жанатыңа жанатым, – деп үстіндегі жанат ішігін шешеді де тастайды, – қанатыңа қанатым, – деп мінейін деп тұрған қара тұлпарын жігіттің алдына көлденең тартады, – болатыңа болатым, – деп беліндегі семсерін береді.

Жабырқап [қалған] жігіт жанатын үстіне киіп, болатын асынып, қара тұлпарға қарғып мініп, елшілерге:

– Шу! – деп жүріп кеткенде, хан тұрған орнында сілейіп қатып, тұрып қалыпты.

Сөйтіп, Қазыбектің халық намысымен, қадірлі сөздерімен қылышынан қан тамған қоңтажы ханды дегеніне көндіріпті. «Сөз тапқанға қолқа жоқ» деген, «қадірлі сөз қамал бұзар» деген қадірлі қариялардан қалған сөз» деседі.

Ғылыми түсініктеме: Бұл – Қазыбектің қалмақ ханына елшілікке барып, «қаз дауысты Қазыбек» атануы туралы аңыздардың көлемді нұсқасы. Томға мәтін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары жинағынан (9 том. Павлодар, 2006. 15-20 бб.) алынды. Аталған кітапқа Мәшһүр Жүсіптің жиені Жолмұрат Жүсіпұлы көшірмесінен (3-бума, 71–78 бб.) ұсынылған.

Келісімге келтірілген қаһарлы сөз

(VІІ нұсқа)

Абылай ханның заманында қалмақтың қонтажы деген ханы қалың қолмен келіп, қазақтың бейбіт жатқан елін бір шетінен шауып кетеді. Қоралы қой, үйірлі жылқы әкетеді. Құл етемін деп ұл әкетеді. Күң етемін деп қыз әкетеді. Елдің ақсақалдары, игілікті азаматтары: «бұл қорлық-зорлыққа қалай шыдаймыз» деп Абылай ханға келеді. Абылай хан кең пішіп, терең ойлайтын адам екен.

– Олай болса, елші жіберіп алдынан өтейік. Ісіміздің әділ екеніне бүкіл халқымыздың көзі жетіп отыр ғой, – депті.

Сол Қонтажы ханның еліне қазақ ішінен көп кісі жиналып, жүргелі жатады. Елшілерді шығарып салу үшін көп халық жиналды. Елшілердің басшысы болып Тайкелтір би де жүргелі жатады.

Ол кезде Қазыбек тойға мініп жүрген бала екен. «Ағаларға еріп, атшы болып мен де барайын» деп бала Қазыбек хан Абылайға арыз етеді.

Абылай сонда тұрып:

– Меселің қайтпасын, балам, бара ғой, – дейді. Сонда көп аттардың дүбірінен делбесі қозған Қазыбектің өзі мінген Телқоңыр тайды ортекедей ойнатып, шап-шап аспанға шапшытқаны Абылайдың назарын балаға тағы бір аударғандай болады. Тайға мінген баламен сөйлесуді қызық көрді ме, әлде баланың шалымын тағы бір байқайын деп ұйғарды ма, Абылай оны өз қатарына шақырып алып:

– Балам, атшы болғың келе ме, басшы болғың келе ме? – деп сұрайды. Сонда тайшы бал көп кідірместен:

– Жол көрген ағаларым тұрғанда, қайдан басшы болайын. Атшы болсам да жарайды, – депті.

Абылай қарқ-қарқ күліп:

– Дұрыс-ақ, балам, дұрыс-ақ. Алғашқы жолың атшылықпен басталсын, – деген екен. Көз көрім жерге дейін елшілерді шығарып бір дөңнің басына келгенде Абылай ататнып бара жатқандардың бәрін тоқтатып тұрып, былай депті:

– Жау алдында жасық елдің адамына ұқсамаңдар. Көсем болып ел бастау, шешен болып сөз бастау, бәрінен де тағдырын шешетін сөз бастау оңай емес, – дейді. Абылай хан елшілерді шығарып салып тұрып:

– «Жауластырмақ – жаушыдан, елдестірмек – елшіден» деген ел тағдырын қылыштың жүзімен де, шешеннің тілімен де шешетін кез болады. Қайткенде де Қонтажыға құлақ кесті құл емес екендеріңді естен шығармаңдар! «Тауындағы түлкіні бабындағы тазы алар, тозғындаған аққуды топтанған қарға алар» деген, үлкендеріңді кішілерің сыйлаңдар. Орынды жерде кішілеріңді де тыңдаңдар. Басшыларың Тайкелтір би болсын. Атшыларың мына тайлы бала болсын. Атшыдан бастап басшыға дейін ел намысы үшін бара жатқандарыңды еш уақытта естен шығармаңдар. Қоңтажы икемге келетін болса, асықпаңдар. Егер икемге келмесе қар суы кетпей келетін болыңдар. Ал, жолдарың болсын, барыңдар!

Елшілер «Қоңтажының елі, қайдасың?» деп жүріп кетіпті. Жолаушылар күні-түні жол жүріп, боранды күндерді бастан өткізіп, аязды күндерді аттарына қар тепкізіп, асулы белдерден, айдынды көлдерден өтіп, бір күндері қалмақ елінің шетіне жетіпті. Сұрай-сұрай ханның ордасына келіпті. Қоңтажы ақпанның сақылдаған сары аязында келіп жеткен елшілерді қонақ үйге түсірмей, қоңсыларының үйіне бөліп-бөліп түсіре салады. Ал тайлы бала тайынан түспей, аттарды күзетіп тұрып қалыпты. Оны ханның ханымы көріп тұрыпты. Қоңтажы өзінің уәзірлерін жиып алып ақылдасады.

– Анау тайға мінген баланы жібергені – мазақ еткені ғой. Осылармен сөйлесіп әуре болғанша түп-түгел қырып тастап, тыныш болсам қайтады, – депті. Мұны уәзірлері де мақұл көріпті. Сонда ханның ханымы айтқан екен:

– Тай дегенің – тұлпар болмасын,

Бала дегенің – сұңқар болмасын!

Қазақ дегеніңіз қабырғалы ел,

Жүз жігітті өлтіріп, жай таба алмассың,

Жүз атты жылқыға қосып, бай бола алмассың!

Алдыңызға бір елден елші келіп отырғанда, хандық қалпыңызды сақтаңыз. Елшіні өлтіру бір елді қорлау болады, – дейді. Хан аз ойланып отырып:

– Олай болса, осы жүздің ішінде өзіме – өзі, сөзіме – сөзі сай адам болса, сөйлесермін. Болмаса, аман-сау еліне қайтарармын. Ертең елшілерді ордама келтіріңдер! Бет-аузын көрейін, көріп тұрып сыбағасын берейін, – депті. 

Ертеңінде елшілер ханның ордасына келеді. Олар отырар-отырмастан-ақ  буғарланған хан көлбеп жатқан аяғын жимастан:

– Неге келдіңдер? – деп сұрапты.

Тайкелтір би шамалап сөйлейтін, жіптің артын бағатын адам екен. Ә дегенше ақтарылмай, ханның көкейін байқайын деген оймен:

– Әзізді өлеңге, ерлікті төменге балап алдыңызға келіп отырмыз, – депті сөзді ханға тастапты. Тайкелтір бидің кішірейе сөйлегені ханның мерейін өсіре, сабасына түсуіне жол ашады. Өзіне өзгені оп-оңай аузынан қағып, иіуіне көндіріп жаман үйренген тәкаппар хан:

– Кешке дейін бір жауап бермесем, ат-көліктерің аманында елдеріңе қайта беріңдер! – деп қолын есікке қарай сілтейді де, сөзді келтесінен бір-ақ қайырады. Кесімді сөзді не жалғай алмай, Тайкелтір би аз-кем кідіріп қалғандай болады. Сол кезде босағада отырған бала орнынан ұшып тұрып:

– Ел ебелек емес, ер көбелек емес, дат, тақсыр, – депті. Сол кезде хан көзінің асымен сүзе қарап:

– Сен кім едің? – дегенде, бала кідірместен:

– Халқым – қазақ, руым – қаракесек, әкем – Келдібек. Атым – Қазыбек, – деп суырылып жауап береді. – Ллде жүргенде балалардың басшысы едім, қазір ағалардың атшысымын. Тай бәйгесіне бірінші рет қосылып тұрмын.

«Айта түс» дегендей хан балаға өзінің алдын нұсқапты. Бала адымдай басып, ханның алдына барыпты да, оның көзінен айырмастан қарап тұрып, мынаны айтқан екен:

– Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз,

Елімізден құт қашпасын деп

Найзамызға үкі таққан елміз.

Басымыздан намыс асырмаған елміз,

Атаның өсиетін балаға

Баланың айтатыны анаға.

Ерлердің анты осындай,

Арымнан жаным садаға!

Досымызды сақтай білген елміз,

Дәм-тұзымызды ақтай білген елміз.

Еңкейді деп тақсыр хан шалқая берме,

Асқақтаған хандардың

Ордасын таптай білген елміз.

Анадан ұл туса, құл боламын деп тумайды,

Енеден қыз туса, күң боламын деп тумайды.

Ұл мен қыз сенің тұтқыныңда отырса,

Оларды азат етпей еліміз тынбайды,

Сен қатты болсаң, темір шығарсың,

Мен  көмір еріткелі келгенмін.

Сен қанатты ұшқан құс болсаң,

Мен қуып жетер сұңқармын.

Сен қабылан болсаң,

Мен – жолбарыспын,

Алысқалы келгенмін.

Жау тілегенге жасын түседі,

Табысқалы келгенмін, – депті.

Хан бажырайған қалпында тұрып қалып, сәлден соң есін жиғанда таңғалдыра:

– Батыр-ай, даусың қаздың даусындай қаңқылдап тұр екен. Сенің атың қаз дауысты Қазыбек болсын. Мына қасыма келіп отыршы, – деп хан балаға бір жағынан орын беріпті.

Сонда Қазыбек:

– Біздің елде үлкенді кіші сыйлайды. Ағаларым төрде отырса, елімнің төрде, ағаларымның төрде отырғаны. Менің төмен отырғанымның оқасы жоқ, – деп жалт бұрылып, орнынан қайта барып отырыпты. Аждаһамен алысқандай болып отырған елшілердің сонда ғана көңілі тыншып, дұшпан алдында мерейі үстем бола беріпті. Әлгінде ғана айбат шегіп отырған айбарлы хан қалбаң қағып, орнына ұшып тұрыпты да:

– Елшілерді қонақ үйге апарыңдаршы, жол жүріп келді ғой, тынықсын, – депті.

Сөйтіп ісі әділ елдің елшілері санатындағы бала Қазыбектің қиып түсер алмас қылыштай қаһарлы сөзі өрекпіген ханды қалбаң қақтырыпты.  Қонтажы лажсыздан тұтқындарды босатып, тартып әкелген мал-мүлікті айып-шапанымен қайтарып береді. Жегенін қайта құсу ханға оңай болмапты. Шауып алып келген мал-мүліктерді түгелдей жинап болғанша көктем де келіп жеткен екен. Елшілер де аттарына қонуға айналады. Елшілерді құрметпен аттандырып салуға көп халық жиналады. Екі елдің адамы енді айырылайын деп тұрғанда бір жас жігіт келіп ханға арыз етеді:

 – Мен жылқышы едім. Жылқы бағып жүргенде қонтажының қолы бас салды, – дейді жылқышы, – тұтқын етіп осында әкелді. Келген соң бір уәзір үстімдегі тонымды тартып алды. Еркіммен бармап едім, ұрып тісімді сындырды. Астымда жалғыз атым бар еді. Мына қйтып бара жатқн жылқы ішінде көрінбейді. Күрек тісімнен айырылып, көркім бұзылды. Атымнан айырылып, ұйқым бұзылды. Халық, осыған не айтасыңдар?

Әлгі жігіт ханмен бетпе-бет тұр екен. «Хан енді қайтер екен, не айтар екен?» дегендей халық оларды қаумалай қоршап, ентелей түседі. Ойда жоқа айтылған арыз хан мен елшілерді  тағы бір тығырыққа тірегендей еді. Алтын семсерін беліне байлап, жанат ішігі үстінде, қара қасқа арғымаққа мінгелі тұрған хан:

 – Ат дегенің – сырты – түк, іші боқ бір тай шығар.  Тон дегенің –тоқтышақтың терісі шығар. Оны несіне сөз етіп тұрсың?  Бітіскеннен кейін қол сынса, жең ішінде, тіс сынса, ауыз ішінде кете бермес пе еді? Қайта сөз қозғаудың не орны бар? – деп теріс айналыпты. Ханның сөзі жөн сияқты. Елшілер тағы да ойланысып, аңырап қалысты. Сонда тайға мініп тұрған Қазыбек тебініп ілгері шығып:

– Қалайша тіс сынса, ауыз ішінде, қол сынса, жең ішінде кете бермек?

Астындағы мінген ат – қанат емей немене,

Тоқтышақтың терісі – жанат емей немене,

Ауыздағы отыз тіс тіс – болат емей немене.

Қанатынан қайрылу, болатынан мойрылу,

Жанатынан айрылу оңай емес қой.

Табысқаның рас болса, еліміздің адамын қанатынан қайырмай табыс, болатымен мойырмай табыс,  жаяу-жалаңаш жүре беретін ол сенің құлақ кесті құлың емес. Еліміздің ерікті ұлы көрікті болуға тиіс, – деген екен.

Хан көп алдында Қазыбектен оңбастай болып осылайша тағы бір сүрінді. «Жанатыңа жанатым» деп ол үстіндегі жанатын шешеді. «Қанатыңа қанатым» деп тұлпарын жігіт алдына көлденең тартады. «Болатыңа болатым» деп беліндегі семсерін шешіп береді. Жәбір көрген жігіт ханның бергендерін қабыл алып, қара қасқа тұлпарға қарғып мінеді. Міне, осылайша қаз дауысты Қазыбектің халық намысымен қаһарлы сөзі қылышынан қан тамған қаһарлы ханды да дегеніне көндіріпті. 

Ғылыми түсініктеме: Мәтін томға филология ғылымдарының докторы, профессор А.Сейдімбековтың жеке мұрағатынан алынды. Айтушысы – Қазиев Ишан. Қайдан, қай жылы жазылып алынғаны белгісіз. Оқушы дәптерінің парағына жазылған. Алдыңғы нұсқалармен біраз ұқсастықтары болғанмен, өзіндік ерекшеліктері де аз емес.

Қаз дауысты Қазыбектің тоғыз жастағы билігі

Қоңыр күздің жаймашуақ күндерінің бірінде ауыл ақсақалдары Келдібек биді ортаға алып, төбе басында отырады. Алыстан арнайы келген бес-алты жолаушы ат басын бидің алты қанат ақ үйіне тіреді де, көп кідірмей мәжіліс төбеге қарай қайта бұрылды. Жапырласа аттан түсіп Келдібек биге, алқақотан отырған ақсақалдарға сәлем беріп, амандық-саулық сұрасып болған соң, жолаушылардың ішіндегі жасы алпыстар шамасындағы ажарлы адам сөз бастады.

– Арғы атамыз – найман, оның ішінде сыбан боламыз. Ныспым – Қадырбай, – деп өздерін қысқаша таныстырып өтті де, алыстан ат арытып, әдейілеп келген шаруаларына ойысты, – малым көп емес, екі айғыр үйір жылқым бар. Оны жазы, қысы атан жілікті екі жігіт бағады. Бір күні жаяу борандатып, жайлауда жатқан жылқыма келдім. Жаураған жылқышыларды қос басына жіберіп, өзім сонда қалдым. Сол күні керіала байтал тұмса құлындады. Менің қатты таңғалғаным: жаңа туған жас құлын атып тұрып, шаранасын сілкініп-сілкініп жіберді де, жылқыны айнала шаба жөнелді. Қайта айналып келіп, енесін емген соң әлгі әрекетін қайталады. «Мына құлын бәйгенің алдын бермейтін тұлпар болғалы тұр екен» деген қуанышпен үйге қайттым. Жылқышылар да тамақтанып болып, атқа қонғалы жатыр екен. Оларға көргенімді айтып, жас құлынға сақ болуларын қатты тапсырдым. Амал не, қызыл іңірде жылқышыларымның бірі келіп, құлынның ұшты-күйлі жоғалғанын хабарлады. Қасқыр жеді, қолды болды дейін десек, ешбір белгі жоқ.

Туған күні жоғалған сол құлынды бесті ат болғанда танып отырмын. Уақ Өгізбай деген кісінің асында кербесті бірінші, менің атым екінші болып келді. «Кері ат – менікі, қайтар» десем, мына кісі: «Өзімнің көк биемнен туған құлын. Сенбесең, жанымдағы куәгерлерден сұра», –деп маңайлатпайды. Куә түгіл жанын берсе де сенбеймін, ат – менікі. Сізді әділ би деп естуші едім, төрелігін өзіңіз айтыңыз.

Келдібек би ұзақ ойланып, отырып-отырып:

– Мұны мен шеше алмаймын, қиын билік екен, –  депті.

Сонда тас атып ойнап жүрген тоғыз жасар Қазыбек:

– Әке, осы билікті маған беріңізші, мен шешейін, – дейді.

– Мен шеше алмаған даудың түйінін сен қайдан шешесің, – деп баласына зекіп тастап, үнсіз отырған жолаушыларға қарады, – мұның билігін шеше алмаймын дедім ғой. Босқа уақыт өткізбеңдер. Қонамын десеңдер, үй – мінеки!

– Әке, маған беріңіз, мен шешемін, – бала тағы да сұрады. Келдібектің билік айтпайтынына көздері жеткен соң:

– Айтсын. Осы баланың билігіне ризамыз, – деп дауға түскен екі жақ та келісімін береді. Билік өзіне тиген бала даугерлердің алдына түсіп, өрістегі саулық қойларға алып келеді.

– Мына малдың ішінен екеуіңіз екі қой ұстап, мойындарына белбеулеріңізді байлап жіберіңіздер. Сонан соң ауылдағы көгеннен осылардың қозысын танып әкеліңіздер!

Қадырбай ақсақал көгеннен бір қозыны ағытып алып, алдына өңгеріп, ауылдан шыға бере: «мен белбеу байлаған қойдың егіз қозысы болуы керек» деген ойға келіп, кері бұрылады да тағы да бір төлді алады. Ол екеуін бағанағы қойға апарғанда енесі мен қозылары маңырасып табысады. Ал қарсы жақ апарған қозы белбеу тағылған қойға жоламай, өз бетімен кетеді. Сонда Қазыбек тұрып:

– Ат – мына кісінікі, өзіне қайтарыңыз, – дейді оған. Екі жақ әділ билікке бітіскеннен кейін, жиналған халық мәнісін айтып беруін сұрайды. Сонда кербестіні құлын кезінде ұрлаған жігіт:

– Ат  шынында Қадырбай ақсақалдікі. Мен оны құлын күнінде алып кетіп едім. Аякөз маңында тұратын нағашыма барып, қайтып келе жатсам, үстіндегі шаранасы әлі түгел кеуіп үлгермеген құла құлын жылқыны айнала шауып жүр екен. Менің бәйге көк биемнің барлық кемшілігі туа салысымен құлынын тарпып өлтіріп тастайтын. өлген құлынын іздеп арқырап тұрған биеге құла құлынды жібергенімде мекіреніп, емізе бастады. Сөйтіп, құлынды иемденіп кеттім.

– Менің ұлым жоқ болғанмен, барлық дәулетім – екі айғыр үйір жылқымның ішінен бір бәйге ат кеткен емес, – деді Қадірбек ақсақал сөз кезегі келгенде. – Менің кер атым ылғи бәйгенің алдын бермейтін, бұл жолы бірінші болып кербесті келді. Анық зер салып қарасаңыздар, кер ат пен кербестінің бір биеден туғанын білесіздер, өйткені екеуінің түр-түсінде еш айырмашылық жоқ.

Жиналған халық Қазыбектің қазылығына риза болып тарасады.

Ғылыми түсініктеме: Қаз дауысты Қазыбек туралы бұл аңыз ӘӨИ-дің Қолжазба қорының Қ.1122-бумасының 17-дәптерінен алынды. Мәтінді жинап, тапсырған – халық әдебиеті үлгілерін жинаушы Еркін Құлпейісов. Аталған аңыз 1985 жылы «Семей таңы» газетінде жарияланған.

Ақ тілек 

Қазыбектің он бір, он екі жастардағы кезі болса керек. Жас та болса оның жүріс-тұрысынан, сөйлеген сөзінен сол кездегі ел жақсылары үміткер бола бастапты. Сондықтан олар сапарға керуен шықса, «ел көріп есейіп, жер көріп көзі қанықсын» деген есепппен Қазыбекті сапарға бірге алып жүруге бәтуа байласыпты.

Күндерде Қазыбек сондай бір сапарға шығады. Ауылдан 3-4 қонаға ұзап шыққанда керуен соңындағы түйеге артылған қазан ошақтың арқыны үзіліп, қазан тақыр жерге ұшып түседі де қақ айырылады. Сөйтіп, қос қазансыз қалады. Елсіз-күнсіз дегендей, сары дала. Тағы да екі-үші күн өтіп кетеді. Жолаушылар ыстық іше алмай әбден абыржиды.

Сөйтіп келе жатып тағы да бір жерге қонақтайды. Ертеңіне таң еркін атқан мезгілде көшбасшы қария қосынды оятып:

– Ал, балар, анау тұрған белдің арғы астында бір ақ боз үй көрдім. Сонан барып қазан сұрап алмасақ, жағдайымыз мұнан да қиындағалы тұр. Кәне, соған кім барып келе қояды? – дейді.

– Жапандағы жалғыз үй көлденеңді көк аттыға қазан беруші ме еді? – деп жігіттер қария сөзін ұнатпай, теріс айнала береді. Сол кезде ағаларының сыңайын таныған Қазыбек қарияға келіп:

–  Ата, рұқсат етсеңіз, қазан әкелуге мен барайын, – дейді.

– Өркеннің өссін! Рұқсат, балам, жолың болсын, – дейді қария, – бар!

Сөйтіп, «қазанды Қазыбек сұрайды, сендер көтеріп әкеліңдер» деп Қазыбектің қасына екі жігіт қосып, оларды қария әлгі үйге жібереді:

– Ассалаумағалайкүм! – деп Қазыбек үйге кіріп келгенде, күміс сақалы кеудесін жапқан бір қария жайнамаз үстінде тұр екен. Ол намазын аяқтай бере:

– Әликүмм ассалам, ау, жолың болсын, балам, – деп Қазыбекке қарайды. Сол сәтте Қазыбек:

– Намазымыз бар да, азанымыз жоқ,

Ошағымыз бар да, қазанымыз жоқ.

Ақмешіт артымызда қалды,

Түркістан алдымызда.

Сатып ала қояйық десек,

Базарымыз жоқ, –

дейді даусы шырылдап. Ақ сақалды қария бала сөзіне кеңк-кеңк күліп алып:

– Уа, балам, себепсіз пенде көрмек жоқ,

Қазаннан басқа ермек жоқ.

Жалғызды Құдай алады,

Ал, одан басқаға бермек жоқ, –

дейді. Қария сөзін аяқтар-аяқтамастан Қазыбек тағы да:

– Иә, ата!

Қазаныңды берерсің, барлық қылсаң,

Бермей алып қаларсың, тарлық қылсаң.

Өз жұртыңның отырсың ортасында,

Олар әкеп бермей ме жарлық қылсаң, – дейді. 

– Жақсы, жақсы, балам, қазан – сенікі. Әй, – дейді қария оң жақта ұйықтап жатқан баласын оятып, – мына балаға ана қазанды шығарып бер!

Қазыбек алғысын айтып, сыртқа шыға жөнеледі. Сол кезде қария  баласы арқылы Қазыбекті қайта шақырып, аты-жөнін сұрады.

– Атым – Қазыбек, – дейді бұл.

– Дұрыс, дұрыс. Даусың қаздың жауысындай қоңырлап тұр екен. Түбінде қаз дауысты Қазыбек шешен сен боларсың, – деп бата берген екен. Осы бата болашақ шешеннің тұсаукесері болса керек. 

Ғылыми түсініктеме:  Халық туындысы ӘӨИ-дің Қолжазба қорының Қ.1122-бумасының 17-дәптерінен алынды. Мәтінді жинап, тапсырған – Еркін Құлпейісов. Аталған мәтін 1985 жылы «Ленин жолы» газетінде жарияланған.

Қаз дауысты Қазыбек шешен жайында

Ертеде Қазыбек би нөкерлерін ертіп Әнет бабаның үйіне келіп түседі. Қарт бұрынғыдан ежептәуір қартайып қалса да, сыр білдірмейді. Қазыбектің жора-жолдастарын, өзін жақсы қарсы алып, мал сойғызып, қазан көтереді. Сол ауыл маңындағы қариялар, жайсаңадар жиналып әңгіме-дүкен құрады.

Қазыбек Әнет бабаға бір ауыз өсиет айтып беруін өтініпті. Бірақ Әнет баба:

– Қазыбекжан-ай, жасы келіп қартайған, қасынан жар тайған, басынан мал тайған адамнан не кеңес, не өсиет сұрайсың? – деп ештеңе айтқысы келмепті. Бірақ бірбеткей Қазыбек шешен Әнет бабаның бір ауыз ақылын тыңдамай еш жаққа кетпейтінін білдіріпті. Сонда Әнет баба Қазыбек шешеннің бұл қылығына күле қарап:

– Болмадың ғой, айтайын, – деп сәл ойланып, –  «әкім» деген сөзді жадыңда сақта, – дейді. Қазыбек Әнет бабаға ризашылығын білдіріп, жора-жолдасымен еліне қайтыпты.

Ол жол-жөнекей өзімен бірге келе жатқан нөкерлерінен:

– Әнет бабаның қандай өсиет айтқанын ұқтыңыздар ма? – дейді. Бірақ бұл сұрағына ешкім үндемейді. Сонда қаз дауысты Қазыбек Әнет бабаның айтқан өсиетін былай деп шешіпті:

– «Ә» дегені әділ бол, «к» дегені күншіл болма, көпшіл бол, «і» дегені ілтипатты бол, «м» дегені менмен болма, мейірман бол дегені, – депті.

Әнет бабаның сол өсиеті ел арасына кең тарап, ұрпаққа үлгі болып қалған екен.

* * *

Қазыбектің әкесі Келдібек би қыз таңдап, үйленбей жүрсе керек. Ойламаған жерден бір қиырдан бір аяғы ақсақ, бір көзі қыли жас қызға көңілі ауып, құда түсіп, айттырып алады. Әке-шешесі баласының айтқанына келіскенімен, аса қолдай қоймайды.

Әкесі: – «Таңдаған тазға жолығадының» кебі келді, сөз байласқан бұрынғы құдалардың бетіне қалай қараймыз, – дейді. Әкесіне Келдібек былай дейді:

– Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып,

Аяғы ақсақ болғанмен, ақылы артық.

Қыли көз, сөзі менен ісі түзу,

Сөйлескеннен өн бойым кетер балқып, –

деп жауап қайырады. Келдібектің замандастары әзідескенде осыны алдына тартып, қағытып жүріпті. Бірде олар Келдібектің өз үйінде отырып соқтыға берген екен. Сонда жас келіншек отырғанда сыпайылап былай депті:

– Көзім қыли, жасырмаймын, ақсақпын,

Келдекеңмен сондай тату, жақсы-ақпын.

Татулықтың белгісіндей тамаша,

Төрт божаңды билейтін ұл таппақпын, –

деген екен. Айтқанындай қаз дауысты Қазыбек дүниеге келіпті. Үш жүзге әйгілі аты шыққан би атаныпты.

Ғылыми түсініктеме: Аңызды Т.Ерменбаев 1990 жылы «Молшылық үшін» газетінде жариялаған. Томға ұсынылған мәтін ӘӨИ-дің Қолжазба қорының Қ.1125 бумасының 131-дәптерінен алынды. Мәтінді жинап, тапсырған – Еркін Құлпейісов. 

Қаз дауысты Қазыбек туралы

Атақты Мөңке бидің қартайған кезі екен. Жанында екі атқосшысы бар, жасы он алтыдан жаңа асқан тұрымдай мүсінді, қырғи тілді қара бала үйге рұқсатпен кіріпті.

– Ассалаумағалайкум!

– Уағалайкусассалам. Балам, қай ұлсың?

– Арғын Келдібектің баласымын. Атым – Қазыбек.

Тапқыр да, аңғарғыш Мөңке жасөспірім Қазыбекке аса бір ілтипатпен қарап, ақбураның шұғасындай салалы сақал-мұртын тұтамдап ұстапты да сөзді өзі бастапты.

– Ымм... қаракесек екенсің ғой. Әкең Келдібек пен шешең Тоқмейіл түгіл, ұлы атаң Шаншар абызды білуші едім. Шешең сылтима болса да, күн батысымен екі иығында шырақ маздап тұратындықтан «Ақсақ бике» атанып еді.  Шырағым, атадан үш түрлі бала туады. Бір бала әкесінен асып туатын, бір бала әке өкшесін басып туатын, енді бір бала бар, ол әкеден кері қашып туатын. Сен соның қайсысы боласың?

– Ата, – дейді Қазыбек мүдірмей, – менің атадан асып туған бала болар, болмасымды алдағы өмірім, өнерім біледі ғой. Ал кері қашып тудым деу өзіңе де, өзгеге де өкініш, реніш болар еді. Әзірше өз ойым өкшесін басып тудым ба деймін.

Мөңке би сөзін қайта сабақтап, тағы бір сұрақ береді:

– Уа, балам! Өтірік  пен шынның арасын өлшедің бе?

Қаршадайынан ойын қумай, ой қуып өскен құймақұлақ Қазыбек бұған қайдан сүрінсін:

– Өлшедім, ата. Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі, – деп оң қолының төрт саусағымен көз бен құлақтың аралығын баса қойыпты.

Мөңке би іштей тәнті болып, тағы бір қырына алады:

– Уай, Қазыбек, нағашың Сүлеймен ұябөріктеу болса да, баспа еді. Жиен екенсің. Ақыл кімнен шығады, асыл неден шығады, қанат неден шығады, жанат неден шығады, санат неден шығады, ағат неден шығады, оны білдің бе? – дейді қырандай шүйіліп.

Қазыбек іле сөйлеп:

– Менімше, ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады. Тату болса ағайын бірі – құйрық, бірі – жал-қанат содан шығады. Қой терісін қорлама, жанат содан шығады. Халқы үшін қарттар қам жесе, санат содан шығады. Өнерсіз болса бозбала, ағат содан шығады, – дейді.

Осы тұста Мөңке бидің ақбоз үйіне ауыл ақсақалдарына келіп, бәйбіше қымыз құяды. Әңгіме қызбай тұрып Қазыбек енді Мөңкенің өзің дөңгелетеді. Қымыз үстінде әуелі:

– Нағашы, екеуіңіз қалай? – депті.

Мөңке қария бөгелмей:

– Екеуім үшеу болды, жиен, – дейді.

– Алысыңызбен қалайсыз? Жақыныңызбен қалайсыз?

– Жақыныммен жауша жағаласып, жамандарша найзаласамын. Алысым араздасты.

– Тәттіңізбен қалайсыз? 

– Жиен-ай, тәттінің дәмі азая бастады ғой, – дейді Мөңке.

– Несиеңіз тие ме, нағашы? – депті Қазыбек.

Сонда Мөңке би:

– Жасымда берген несием, қартайғандағы несібем екен, үй тігіп, қымыз сапырып отырғаным – соның арқасы, – дейді қуанышты үнмен.

Қазыбек Мөңке бидікінен түстік жеп, бата алып аттанады. Былай шыққан соң екі жолдасы: – Би екеуіңнің жаңағы жұмбақтап сөйлескеніңе біз түсінбедік. Шешуін айтшы, ұғып алайық, – деп қиыла өтініпті.

Сонда оның мәні былай дейді Қазыбек: – Екеуің қалай дегенім – «екі аяғың қалай, өздігіңізден жүре аласыз ба?»  дегенім еді. Мөкең:  «екі аяққа бір таяқ қосылып үшеу болды» деді. «Алысыңызбен қалайсыз» дегенім – «алыстағыны көре аласыз ба» дегенім еді. Қария: «алысты көрмейтін болдым» деді. «Жақыныңызбен қалайсыз» дегенім – «тамақ ішіп-жеуіңіз қалай» дегенім еді. Қария: «әр жерде қадау-қадау ғана тісім қалды, сонымен арпалысып күнелтем» деді. «Менің тәттіңізбен қалайсыз» дегенім – «ұйқыңыз қалай дегенім» еді. Қария: «ұйқым азайды» деп жауап берді. «Несиең тие ме» дегенім – «балаларың күте ме, жасында сіз оларды бағып-қағып өсіріпсіз, енді олар сол еңбегіңізді өтеді ме?» дегенім еді. Қария: «дұрыс тәрбиелеп, жақсы өсірген бала адамға қартайғанда бақыт екен. Балаларымның қызығын көріп отырмын» деді қуанып.

Қазыбектің екі жолдасы бұл сөздерге қайран қалып:

– Сен өзің бәрімізден кішісің, Пайғамбар жасына келмей, ата сақал аузыңа бітпей жатып, тақтағы хан, таптағы биді аузына қаратқан Мөңке биден қалай шешендік асырдың? – десе керек.

Қазыбек миығынан күліп:

– Естіге ел тоқтайды емес пе. Мен өзім жас болсам да, атам Шаншар абыз көп жасады ғой, – деген екен.

Ғылыми түсініктеме: Шығарма томға ӘӨИ-дің Қолжазба қорының 717-бумасының 9-дәптерінен алынды. Қолжазбада «Қаз дауысты Қазыбек туралы жарияланбаған деректер» деген атпен берілген. Жинаушысы – Ғалымжан Мұқатов. Қолжазбаның мұқабасында «1969 жылы Б.Адамбаевтың адресіне жіберген» деген мәлімет бар. 

[Қазыбектің бір ер туралы  айтқан билігі]

(І нұсқа)

Со бір заманда ұлы жүзде дүйім ел бас қосқан бір байдың асы болыпты. Қазықұрт тауын мекендейтін үйсін Төле бидің басқаруымен екі ай бұрын сауын айтылған осы асқа Арқадағы арғындардың да небір игі жақсылары күндей күркіреп, артынып, тартынып, зор салтанатпен барған екен. Думан тойдан аты шауып, балуаны жығып, жамбысы атылып, асы ішіліп, енді тартқар кезде ақбоз үйлер сыртында шартпа-шұрт қырғын төбелес болып қалады.

Оқиға былай: Үйсіннің сиқым, жаныс дейтін екі руының беделді бір мырзасы асқа келген арғын жігітінің жаппай ақкүміс ер-тұрманына қызығып, көптің көзінше аттан аударып, тартып алады. «Жаптым бәле, жақтым күйе» деп дау сауған іргелі ел сөз тыңдар, теңдік берер емес.

Ерге таласып жанжалдасқан екі елдің даугерлері ақырында Төле биге жүгініске келеді. Би қағыстырып сұрағанда сиқым-жаныс мырзасы:

– Бұрнағы жылы осы ер-тұрманым тұлпар атыммен ұрланып еді. Міне, ұрыны айғақты затпен ұстадым, – деп сүйреңдейді.

– Жоқ, би, нанбаңыз. Бұл менің өз ер-тұрманым. Қызыққан соң жала ғып тұр, – деп безектейді арғын жігіті.

Төле би екі жақтың сөзін тыңдап болған соң, даугер мырзасына:

– Көзі жоқ тұлпар атын сауғалар, көрініп қалған мына еріңді өзің ал, – деп билік айтады. Арғын жігіт ойда жоқта ұры атанып, ерден айрылуға айналған осы қысалаң мезетте Төленің әділетсіз билігіне наразы болып тұрған көптің ішінен жасөспірім Қазыбек сурылып шығып:

– Бере тұршы, мен де көрейін, – деп ерді қолына алады.

Сонда он жеті жасар Қазыбек ерді бірден танып:

– Қапталың қайың, қасың тал,

Қалмамбет қосқан бір ерсің.

Сиқым-жаныс екі тап,

Бір ерге қалай мінерсің.

Ұлы жүзге ие Төле би,

Бұған қайтып тиерсің?

Өзің Үйсін Төлесің,

Әділдікті қайда көмесің?

Жорта жала жаппасаң,

Арғыннан қалай көресің?

Барғаның бүкір би болып,

Бермесе, қисық төресің,

Мынау арам пиғылмен,

Түбінде сен өлесің!

Қапталы қайың, қасы тал,

Қалмамбет қосқан ер екен,

Қайтсеңде иесіне бересің! –

деп бидің параға ауытқып, қулық жасап тұрғанын батыл ашып салады. Төле бидің сасқаны сонша, маңдайынан ащы тер білініп, ерді арғын жігітке қайтартыпты.

Ғылыми түсініктеме: Шығарма томға ӘӨИ-дің Қолжазба қорының 717-бумасының 9-дәптерінен алынды. Қолжазбада «Қаз дауысты Қазыбек туралы жарияланбаған деректер» деген атпен берілген. Жинаушысы – Ғалымжан Мұқатов. Қолжазбаның мұқабасында «1969 жылы Б.Адамбаевтың адресіне жіберген» деген мәлімет бар. 

Қазыбектің бір ер туралы  айтқан билігі

(ІІ нұсқа)

Ұлы жүз үйсіннің бір адамы  Төле биге келіп:

– Мұндай ерді үш жүздің баласында ешкім мінген жоқ. Мен олар ерге сонша қызыққаныммен, ер иесінің байлығымен мырзалығы менен кем емес, дүние пұлға қызықпайды. Сұрағаныма бермейді. Сіздің тіршілігіңіз де осы ерді алып атқа бір ерттетіп мінсем деген ойым бар, биеке, – депті.

Төле би оған:

– Мен тірі тұрғаңда ол тілегіңе де жетерсің. Кіші жүз өзінің асына шақырып отыр. Осы асқа сол мырзаң да келіп қалар. Соңда ретін тап та жүгініске түсер, қамыңды қарастыр! Оған билікті мен айтпайған да кім айтар дейсің, – депті.

Үш жүздің баласы асқа бас қосқанда ерге құмартқан бай үш-төрт жылпың жігіттерін дайындап алып өзі білетін ерді іздетіпті. Асқа ер иесі де келген екен, атынан түсіп байлап қойғанда әлгі жылпың жігіттер:

– Мынау көк арғымақтың иесі кім? Үстіңдегі ерін танып тұрмыз, бұл ер жесірге бергісіз атымызбен бірге жоғалған еді, – деп айт-ұйт жоқ атты ерімен алып кетіпті.

Мұндай нақақ қорлыққа жаны күйген ат иесі Төле биге келіп жайын айтса, ол өзінің Ұлы жүзінің адамдарына қарап:

– Таныған еріңді ал да, атын өзіне қайырыңдар. Екі арыс елдің арасыңда бір тай әрі де, бері де жүрмей ме? Жоғалған атыңды қумай-ақ қой! – депті. Бұған өте ызаланған Кіші жүз төбелес шығарайын десе, ас, өзінің елі бүлінеді, шығармаймын десе, көрінеу жасалған қиянат күйдіріп барады. Соңда астың аяғында Мәме би:

– Ара ағайын Келдібектің сарысы бұған [не] айтады екен? – деп Қазыбекке кісі жіберіпті. Қазыбек тарауға бет алған елді тоқтатып, ұлы жүз бен кіші жүзді екі жаққа отырғызып, ерді ортаға қойғызыпты. Содан кейін екі жақтың ешкіміне ештеме деместен, ерге келіп сабаумен нұқып қойып:

– Қапталың қайың,  қасың бөз,

Қалмамбет шапқан бір ерсің.

Ұлы жүз бен Кіші жүз

Бір ерге қайтып мінерсің.

Бүйте берсең,  әй, Төле,

Сендер бір күн өлерсің.

Теріс билік айтсаңыз

Тәңір алдыңда не дерсің?

Осы ер орнына қайтады,

Осы ер орнына қайтпаса,

Қалменіңнен күйерсің, –

депті. Ұлы жүз жағы ол тұспалға жөнді түсінбей:

– Қазыбек не деп кетті? – деп Төле биден сұрапты. Сонда Төле би:

– Не деп кетуші еді? Келдібектің Сарысы айтпайды, айтса, сол айтысқаннан қайтпайды. Орта жүз бен Кіші жүз жабылып кетсе, бізден не қалады, ерді орнына апарып тастаңдар, – депті.

Ғылыми түсініктеме:  Нұсқа томға Б.Адамбаевтың фольклорлық қорынан алынды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. Аңыздың мазмұны алдыңғы нұсқаға ұқсас болғанмен, бірқатар ерекшеліктер, айырмашылықтар кездеседі. Мәтінде түсіп қалған кейбір сөздер тік жақшамен берілді.

[Қазыбектің қалмақ еліне екінші сапары]

Тарихта “құба қалмақ заманы” деп атанған шақта қалмақ пен қазақтың ел шабысқан дәулерін бітістіруде Қазыбек үш рет билік айтқан екен.

Оның бірі – он төрт жастағы Қазыбек Телқоңыр дейтін тайға мініп, өзге билерге атқосшы боп барғанда айтқан билігі. Бұл билік жалпыға белгілі.

Екінші билігінің тарихи мынадай: Қазыбек аты әйгілі би боп тұрған шағында өзіне қараған елін қалмақтың тіке шабуылынан аулағырақ қонысқа ірге тептіру үшін Сарыарқаның жерін шолып қайтуға кетеді. Соны сырттан естіген қалмақтың Қоңтәжі дейтін ханы дереу қалың қол аттандырып Қазыбекке қараған елді шаптырып алады. Ханның қолы малмен қоса жүзге тарта ер балаларды да байлап әкетеді. Оның ішінде Қазыбектің өз баласы Қазымбет те кетеді. Өйткені Қазыбектің тұқымынан біреуді қайтсе байлап әкету жөнінде ханның тікелей тапсырмасы болған деседі. Сарыарқаны қоныстыққа ұнатып, елге қайтқан Қазыбек өзі басшы болып қалмаққа екінші рет жол тартыпты.

Он төрт жасар бала күннің өзінде нелер тапқыр сөздер айтып бетін қайтарып тастаған Қазыбектен жасқанып, Қоңтәжі хан бітім жасауға көнеді. Бірақ ер балалардың ішінен өзіне керегін алып қалу мақсатымен әртүрлі қулыққа салады. Сонда ханның көздегені Қазымбетті қайтармау екен. “Тірі емес” балаларға құн төлеу ниетін білдіреді.

Сонда Қазыбек тұрып Қоңтәжіге:

– Жұмыр басты екі аяқты адамымның өзі қайыр. Төрт аяқты айдынды бөзімнің көзін үшін құн алмаймын. Өлсе, мен бөзімнің көзі жоқ болса, екі есе қып төлеуіңе келісемін. Тал түсте тапап аламын, – дегенде, Қоңтәжі:

– Қазыбек би, «ерің үшін құн алмай, өлісемін!» дегеніңді жөн делік. Ал «бөзіңнің төлеуін екі есе қып аламын!” дегеніңе жол болсын, – депті.

Сонда Қазыбек:

– Бөзімнің төлеуін екі есе болатын себебі: (белеңнен шыға келген қалың топтың ішінде оның жарық еткен айдыны Қоңтәжідей ханды да сескендіреді). Төлеуі толық болса – ендігіәрі есте жүреді, – дейді.

Сонымен Қазыбек бұл жолда шапқыншылыққа түскен балалармен қоса малдың көзі барының көзін, көзі жоғының толық төлеуін алып қайтады. Сол шабыншылыққа түсіп, қайта келген Қазымбеттің ұрпағына Шаншардан өрбіген өзге рулардың адамдары:

– Сендер қалмақсыңдар. Қоңтәжі Қазыбек бабамнан қаймығып айыпқа берген, – деп қалжындайды. Ал Қазымбеттің ұрпағы атасының шабыншылыққа түсіп кетіп, қайта келгенін өздері де растайды.

Ғылыми түсініктеме: Аңыз томға Б.Адамбаевтың фольклорлық қорының негізінде дайындалды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – А.Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. Машинака басылған қолжазбаға көк түсті қаламмен көп өзгерістер енгізген.

[Қазыбектің қалмақ еліне үшінші сапары]

Осы бітімнен қайтып келе сала Қазыбек елін Сарыарқаға көшіріп бұл жерді атамекендік қоныс етеді. Бірақ әлі де ол қонысқа көшіп болмаған елдің соңғы бөлегін, соңдай-ақ Қазыбекке ниеттес Кіші жүздің бір бөлегін Қоңтәжі тағы шаптырып алады. Қазыбекке шабылған елден хабаршы келеді. Сонымен Қазыбек тағы да қалмаққа тартады. Би бұл жолы Қоңтәжінің алдына кісескен серт қойып, мұндай шабыншылық ендігіәрі қайталамайтындай етуге, немесе біржола бітіспесктен кетуге беттеп, аттанады.

“Көрген жерде көке бар” дегендей Қоңтәжінің ордасына таяп келгенде, өткелде тұрған бір жастау қыз Қазыбектің қайда бара жатқан жөнін сұрапты. Қазыбек қызға Қоңтәжі ханға елшілікпен бара жатқанын айтыпты. Қыз оған:

– Елші болсаң, қазақтың Қазыбегі боларсың, есебің бітсе, мені де еске аларсың, – депті.

Қазыбек Қоңтәжінің ордасына түсіп: 

– О, хан, сен ел шабуды қоймадың, мен елшілікке келуден танбадым.

Қоңтәжі бұған:

– Қазыбек би, дұрыс айтасың. Сенің қаршадай он төрт жасар күнінде тайсалмай тұрып айтқан сөздеріңді есітіп: «шіркін-ай, мынадан бір тұқым алар ма еді?» деп ойладым. Содан барып Қазымбеттей ұлыңды алдырдым. Бірақ сен келіп: «ерімнің өзі қайтпай тұрып, бітім етпеймін!» дедің. Не, бізге тіліңді кесіп тастап кетпедің. Содан кейін менен іргеңді аулақ салып, әрі көштің. Сені қайта бір келтіру үшін мен артта қалған еліңді шаптырып алдым. Ендігі сөздің турасы – сенімен достасуға құмармын.

– «Даудың артын қыз бітейді, судың артын шымыр бітейді» деуші еді. Сондықтан не қыз ал, не қыз бер. Қыз берсең алайын, – дейді.

Хан Қазыбектен:

– Ұлың нешеу еді? – деп сұрайды.

Қазыбек:

– Бір жарым ұлым бар, – деп жауап береді.

Хан бұған таңданып:

– Бір жарымы қалай? Сендер дығырдай бес ұл бар деп еститін едім, – дейді.

Би:

– Менің елге ие болатын ұлым біреу-ақ, аты – Бекболат. Жауға қарсы қоятын бір ұлым бар, аты – Сырымбет. Оны жартыға есептедім. Ал мал мен қатынға ғана ие болатын үшеуін есепке алып жүргенім жоқ, – деп Қоңтәжіге қарапты.

Қоңтәжі өз қызын Бекболатқа қосуды өтініпті. Сонымен шабыншылық тоқтамаған екен деседі. Қазыбек осы сапарында хан ордасына бара жатқан [да] жолыққан жас қызды ала келіп: «осыны тәрбиеле» деп оны да Бекболаттың қолына тапсырыпты.

Ғылыми түсініктеме: Аңыз томға Б.Адамбаевтың фольклорлық қорының негізінде дайындалды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. 

[Әйелдің күрек тісі – көркі]

Жантай деген бір бай малшымен төбелесіп, сол төбелесте бір күрек тісі сынады.

Жалшы: 

– Сенен шығамын, – деп ақысын сұрайды.

Бай:

– Тісімді сыңдырдың, соның төлеуі үшін алдым, – деп ақысын бермейді. Екеуі Қазыбек келеді.

Жантай тұрып:

– Мынау менің жалшым еді. Өзіммен төбелесіп бір күрек тісімді сындырды. Бұның құнын сұрасам, бермейді. Жалға жүрген ақымды бер деп жүр, – дейді.

Сонда жалшы тұрып:

– Мен жалға жүрдім Жантайға,

Бір тай алмақ болып алты айға.

Бұл асына жарытпады,

Мен күшіме жарытпадым,

Содан барып төбелес туды.

Жазым болып күрек тісі сынды

Байдың аты бай емес пе?

Ақымды бермейді, үйінен қуады. Би ата, әділдігіңізге жүгінгелі келдім, – деп сөзін аяқтапты. Бұл дауға Қазыбек мынадай билік айтыпты:

– «Ас – адамның арқауы» еді. Жантай асқа жарытпаған соң, жалшыға күш қайдан дарысын. «Аш кісі – ұрысқақ» деген, төбелестің шығуына өзің себепті болғансың. Сондықтан мынаның ақысын бер. Күрек тісің – құнсыз, еркектің ет жейтін азуы аман болса, бір күрек тістен келер кемшілік жоқ. Ал әйелдің күрек тісі – әрі көркі, әрі жіп қиятын қаруы, – депті.

Ғылыми түсініктеме: Шығарма Б.Адамбаевтың фольклорлық қоры бойынша әзірленді (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – А.Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. 

[Қазыбектің бала дауын шешуі]

Қазыбек бері ел биі болған кезде бір балаға дауласып екі әйел Қазыбекке жүгінеді.

Әйелдердің бірі:

– Мынау баламды мен есін білмейтін жас күнінде жоғалттым. Соны мынау әйел тауып алды ма, әлде ұрлап алды ма оны білмеймін. Әйтеуір асырап алыпты. Бүгін танып сұрасам, «жоқ өз балам» деп бермейді, – дейді.

Екінші әйел:

– Бала өзімдікі. Өзім таптым,  мынау бос жармасып тұр, – дейді.

Қазыбек екі әйелдің сөздерін тыңдап болып, біраз ойланып отырып қалады. Содан кейін:

– Біріңнің балаңды жоғалтқаныңды, енді бірің тапқаныңды растап шығарлық мұнда басқа куә жоқ. Сондықтан мынадай билік еткім келеді,– дейді де, баланың екі қолынан екі әйелге ұстатып қойып, қара балтаны ұстап көтеріп тұрып:

– Екеуіңе қара құладан қақ жарып бөліп беремін. Осыған ризасыңдар ма? – дегенде, балаға ие болып жүрген әйел:

– Біреуге кеткенінен жартысы болса да өзімде қалсын, бөлсең, бөл, – деп безерленді. Баланы таныған әйел:

– Ойбай, биеке-ай, қайда жүрсе де тірі болсын. Бөле көрмеңіздер! – деп безек қағады.

Содан барып Қазыбек:

– Бала – мына жоғалтқан әйелдікі. Үйткені ол баланың тірлігін тілеп тұр, баласын өзіне бер, – деп билік айтады.

Көпшілік мұндай данышпандық билікке өте разы болады.

Ғылыми түсініктеме: Көпшілікке кеңінен таралған бұл аңыздар томға Б.Адамбаевтың фольклорлық қорынан алынды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – А.Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. 

Қазыбектің үш атасы Бұлбұл

Бұлбұлдың екі қатыны болыпты. Үлкен бәйбішесі – Қаракемпір. Қаракемпірден бес бала. Екінші қатыны – Құбакемпір. Құбакемпірден бес бала, үлкені – Күшік, Алдияр, Шаншар, Үсен Құдайберлі, екеуінің балалары күндес болыпты. Қаракемпірдің балалары марқа туып, Құбакемпірдің балаларына күн көрсетпепті. Сонда Қаракемпір бәйбіше балаларын шақырып алып:

– Сендерден бір тілек сұрайын, бересіндер ме? – депті.

Сонда балалары:

– Не сұрайсыз? – депті.

– Сұрайтыным сол, мына Құбакемпірдің балаларына тимендер, – депті. Сонда балалары:

– Оның несі бар?

– Құбакемпірдің балалары сендерден нәсіпті болады, әрі қасиетті болады.

«Тоқалдан туған баланы қасиетті болады» деп айтты деп, онан сайын ұра береді. Сонда бір күні өз балаларын жинап алып:

–  Сендерден енді бір тілек сұрайын бересіндер ме?».

Балалары:

– Соңда не сұрайсың, – депті.

– Осы Құбакемпірдің баласының ішінде шаншарына тимеңдер!

– Оның несі бар? Сонда Қаракемпір бәйбішенің айтқаны:

– Басқасынан көрі өзінің нәсібі ағып тұр, басыңда бағы жанып тұр, ғаделеттің бейнесін үш жүздің баласы танып тұр. «Абыз» деген атағы өз бойына қонып тұр, – деді. Сонда «тоқалдан туған Шаншарды бізден артық болады деп» айттың деп, онан сайын ұра береді.  Сонан кейін Шаншарды оңаша шығарып алып ұратын болыпты. Сонан кейін Қаракемпір бәйбіше күйеуі Бұлбұлға келіпті:

– Менен туған балаларды қараңыз, бұларың не істеп жүр!

Сонда Қаракемпір бәйбіше Құбакемпірдің балаларына күн көрсетпейді.

– Осының ішіндегі бір шаншарын сұрап ала алмадым. Шаншардың түбінде Абыз атағын алатынын өзіңіз де білерсіз. Сонда күйеуі:

Бұлбұлдың айтқаны:

– Мен қарғасам, ол шіркіннің тұқымы құрып кетер, атқан оқ қайтып келмей қояр. Өзіңнен туған ұлға өзің де барарсын. Мен ұлықсат берейін. Сонда Қаракемпір бәйбіше ұлдарын жинап алып:

Қолдарынды көтерші, – депті. Сонда ұлдары үлес алатындай қолдарын көтеріпті. Сонда Қаракемпір бәйбіше:

– Сендердің тұқымың құрымасын, тұқымың Шаншардың жамауыңда кетсін! –депті. Осы Шаншар үш қатын алыпты. Бірінші әйелі – Қыздамбике, екінші әйелі – Айбике, үшінші әйелі – Нұрбике.

Бірінші Қыздамбикеден – Алысай, екінші Айбикеден төрт ұл туған: Келдібек, Тыныбек, Жәнібек, Есіркеп туыпты. Үшінші Нұрбикеден: Төлеу, Бертіс, Нұрлыбек туыпты.

Осының ішіндегі Айбике бәйбішенің төрт бегі болып, атанған, ең үлкен Келдібегі отыз жасқа келгенше қатын алып, бала сүймепті. Басқалары қатын алып, бала сүйіп, бет-бетімен ауыл болып кетіпті. Келдібектің бұл уақытқа шейін әйел алмау себебі, үшінші атасы болыпты деген кісі Келдібектің түсіне аян беріпті. Сонда былай депті: «Сен қатын алмайсын, ешбір әйелге көзіңді салмайсың. Алатын әйелің мынадай болады: ұзын бойлы сары қыз, оң жақ аяғының азырақ ақсағы болады. Оң жақ бетінің құлағының түбінде танадай меңі болады, екі емшектің арасында алақандай қалы болады. “Ә” деп көзіңе түскенде самалдан жел соққандай көзің мен көңілің үйіріле түседі. Осы кездескенше шаһуатынды ешқайда шанышпайсын!» Сонымен Келдібек бір талай жүріп калады.

Бір күні қазақтың көшпелі заманыңда Шаншардың көші келе жатса, бір шағын көш келіп, көшке қосылып, араласып кетіпті. Сол кезде Келдібек көштің алдына шығып, алдын басқарып, көштің артына қарай серпіліп келе жатса, бір шағын көш жеті-сегіз түйесі бар, сол түйенің жаныңда бір қыз келе жатыр. Ұшып бара жатып сол қызға көзі түсіп, көзі үйірілгендей болады. Қыз да бұған қарап, көз тастап, тесірейіп қарай қалады. Қарсы келе жатқан, тілге келе алмай, сөйлесуге сылтау таба алмай, өтіп кетіпті. Кетіп бара жатып артына қараса, қыз да қарап бара жатыр екен. Былай шығып ойына түсті. Көштің соңына бармай, ойға түсті. Қызды қайта көруге, тілге қайта келуге, көш келіп бір өзеннен өтуге кездесті. Сол кезде сол қыздың түйесі оралып, жүгіп ауды, қыз аттан қарғып түсіп, түйенің жүгін басып түзетіп, атына қайта барып еді. Бақылап тұрған Келдібек қыздың сілтей басқан аяғына көзі түсті. Көш жөнеле бергенде, жанасып келіп қызға амандыққа келді:

– Бұл көш кімдікі, сіздер кім боласыздар?

Бұл:

–  Кіші жүздің елі боламыз.

–  Қайдан көшіп келесіздер, қайда барасыздар?

Қыз айтты:

–  Біз «Абыз» деген кісінің ауылын іздеп келеміз.

Сонда Келдібек:

– Бұл жақта «Абыз» деген кісі бар ма? Абыз деген кісі жоқ қой.

Қыз айтты:

– «Абыз» деген ат ардақтап қойған аты болуы керек. Шын атын мен атай алмай келе жатырмын. Ауыл басшылары білу керек.

Сол бес-алты ауыз сөздің ішінде көзін айырмай бейнесіне қарап, бетіңдегі танадай меңге көзі түсті. «Тағы да бір белгісі табылды»  дегендей, көңілі жүйткіп, қуана түсті. Қыздың да қас-қабағы жабыса түсіп, жауап бергендей болды. Көш сол өзеннен ұзамай келіп, жағалай қона қалды. Қыздың ауылы ұзамай қатарласып қона қалды. Келдібектің бағанағы қызының сөзі есінен кетпей, қалған белгісін іздемек болды. Соған сылтау іздеп бір қойды әкеп сойдырып етін пісіртіп, бір қыз, бір келіншекті шақыртып алып, сол ауылға ерулік беріп жібермек болды. Қызға мынадай тапсырма берді:

– Осы ауылдың ұзын бойлы сары қызы бар, оң жақ аяғының ақсағы бар. Оң жақ құлағының алдында танадай меңі бар. Көрнекті белгісі – сол. Қыздың сен қойнына жат, екі емшектің арасында неңдей белгі бар екен, – деп қызға қатты тапсырма берді. Сонымен кешке жақын қыз бен келіншек ерулік алып жетіп барды. Соныменен сол күні сол ауылға қонып, қыз бала сол қыздың қойнына жатты. Қыз баланың екі көзі төсінде болып, жас баланың алақанындай қалды байқады. Ертеңінде қыз бен келіншек тазадан екі көйлек киіп үйге қайтты. Барған қызды оңаша шығарып алып сұрай бастады. Келдібекке қыз екі емшегіңнің арасында жас баланың алақаннындай қалы бар екенін айтты. Сонда Келдібек көңілі жүйткіп, бірталай өмір қырағын өткізіп алған Келдібек қанша шыдамды болса да, асығыс түрде әкесіне кісі салыпты. Атам Бұлбұлдың түсімде айтқан арнаулы белгілері табылды. Осы көршілес келген орта жүздің ауылында бір қыз айнымай ұсап болды. Ал енді соған сөйлесуге болады. Содан Шаншар Абыз қонаққа шақырып, ерулігін бере бастады. Жөн сұрап, жұмыстарын біле бастайды.

Сонда келген ауылдың сөздері:

– Біз Кіші жүздің еліміз, өз елімізден ғаделетсіздік, зорлық-зомбылық көрген соң, «Шаншар Абыз» деген кісі бар деп, бауырында қоныс бар деп, қай жағынан соқса да көмегі бар деп, Орал таудың аймағындай көлемі бар деп іздеп,  бір жолата көшіп келдік. Бізді іздейтін еліміз жоқ, мал жаятын жеріміз жоқ, – деді.

Шаншар айтқан:

– Ер туған жігіттің өз кәсібі өзіме, малдын өз нәсібі өзімен, «Елден ел кетсе, жұт» деген. «Елге ел қосылса құт» деген, дарияны ешкім жалап арам қылмайды, Тәңір жаққан шырағыңды ешкім үрлеп өшірмейді. Бұл айтқан сөздерің дұрыс, қарсы отырып қабыл алдық. Төскейді мал қосылған, төсекте басымыз қосылса қайтеді, – деді. Сонда қыз әкесі Сүлейменнің берген жауабы:

– Атыңыз бен аулыңызды іздеп келдік, төрелігін өзің айта бер, ауырмайтын жерден кесе бер, өзің ұнатып шеше бер, – деді. Сонымен, сол қызды алып беріпті, Қыздың аты Тоқмейіл екен. Келдібек алып болып, жайғасқан соң қызға:

– Сенің атыңды «Тоқмейіл» деп қалай қойған?»

 Сонда қыз айтыпты:

– Соғымды сойып жатқанда туыппын. Сол күні қорада ерте қашқан он екі қой туып, егіз болыпты. Сонда шешеміз айтыпты: «Соғым сойып жатқан тоқшылықта туды, он екі қой егіз болды, Иншалла, бұның арты сегіз болар, – деп, Тоқмейіл қойыпты. Сонда қыз тұрып:

– Сіздің атыңызды Келдібек деп қалай қойған?

– О жақ, бұ жақтан келгендер болса, келімсектерді ала бересіңдер деп Келдібек қойған.

Сүйтіп біраз әзілдескен осы Тоқмейіл деген анадан алты ұл туыпты, мұны халық «Ақсақтың алтауы» дейді екен. 

Қазыбек туғанда анасы айтыпты:

– Осы шіркін нәсіпті болады, білем, – деп. Екі емшегі сүйретпедей үлкен екен, шаруашылықты істегенде, емшекті иығынан асырып тастайды екен. Бала арт жағынан еміп, өзі алдыңғы жағынан жұмыс істеп отырады екен.

Қазыбекті алдына алып құшқаңда, шешесі былай дейді екен:

– Айналып, толғап өсірсем,

Ақ сүтімді беріп кешірсем,

Адалдан болар нәсібің,

Тіліңнен болар кәсібің,

Әлди, әлди-ай, –

дейді екен. Екінші ұлы Сәдімбек туғанда, айтыпты: «Осы шіркін ызақор болар, бір емшегімді еміп отырып, көңіліне бір нәрсе ұнамаса, екінші емшегімді тырнап тастайды», – деп. Осы айтқаны айнымай келіп, кейінде қуандық, қаракесек болып Нұраның өзеніне таласыпты. Сонда Қуандық еді Нұраға «жолатпайым» деп қара кесекті лақтырған. Омбыдан жандарал келіпті. Сонда дау «бейітіне бар» деп дауға сүйеп, сол бейітті жандарал келіп көрмек болады.

Сонда Садыбектің бір ауылы сол бейіттің басында қонып отыр екен. Сол ауыл сол бейітті бұзып, кірпішін бір сайға тасып тастап, орнын тегістеп, қой түнетіп жіберіпті. Сондықтан Нұраның суына ортақ қылып , өзенді бөлек қылып, жандарал қайтып кетіпті. Кейінгіде ұрпақтарын «мола бұзған Садыбек» деп күлкіге айналдырды. Ел адамдары: «Анасының айтқаны айнымай келді» деп жүреді.

Үшінші баласы Асан туғанда: «Осы шіркін даңғой болады. Олай-бұлай жүгіріп отқа да түседі, суға да түседі» депті. Асан деген ел болды. Бір күні түсте қымыз ішіп отырғанда Татырау жерден бір құйын келіпті. Сонда «қымыз ішіп, қызып отырған жігіттері Асан ауылының аттан салып жау  қаптап кетті» деп жабыла шауып, қырылып қала жаздапты. Кейінде мұның ұрпақтарын ел «құйынға шапқан Асан» деп, «Анасының айтқаны айнымай келді» деп күлкіге айналдырып жүреді.

Төртінші баласы – Балапан. «Осы шіркін шешен болады» дейді екен. Жылағанда тандайынан мөр көрінеді екен. Шешендікпен он сегіз жаста би болыпы. Мұның да анасының айтқаны келіпті.

Бесінші баласы – Үсен. «Осы шіркін кербез болар» депті. Қолына күйе жұқса, қолын шошайтып денесіне жуытпай кешке шейін жылайды. Мұның кейінгі ұрпақтары кірпігіне кір жуытпайтын шытырайған сәнқой болды. Бұған да анасының айтқанындай келді деседі.

Алтыншы баласы – Бөдене. Бұған қойған сыны: «Осы шіркін батыр болар, білем» дейді. Емшегімді сорғанда сүйек-сүйегімді солқылдатады, қолбау шыдамай, бір жастан асқан соң өңірдің жүн терісінен істеген кеудешесін бұлқынып жылағанда созып-созып тастайды», – депті. Кейінде Қажыбек жан шақ келтірмейтін батыр болыпты. Тарлықта қалғандай талай ерлік істепті.

Ғылыми түсініктеме: Көпшілікке кеңінен таралған бұл аңыздар томға Б.Адамбаевтың фольклорлық қорынан алынды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – А.Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. 

Бөдене мен Жарылғап

Қалмақ ханы Қоңтажыға барып, теңдік алып қайтқаннан кейін Қазыбектің абыройы хан Бертістен артып кетеді. Қаракесек ішінде бұрын хан  Бертістің алдына келетін ел енді Қазыбектің алдынан тарайтын болады. Сондықтан Бертіс Қазыбекпен өштесе бастайды. Бертіс Қоңтажының алдында айтқан Қазыбектің:

– Уай! Ерден ердің несі артық –

Ептестірген сөзі артық.

Малдан малдың несі артық –

Бір-ақ адым жері артық.

Міндетіне алған сөзден шегінген, 

Жігіттен аштан өлген адамның өзі артық! –

деген сөзін де көңіліне кек алып жүреді екен. Сондықтан Бертіс: «Қазыбектің көзін жоймай маған ел де, билік те жоқ екен, қалайда оны құртайын», – деп ойлайды.

Сөйтіп айналасындағы адамдарды Қазыбекке қарсы ұйымдастырады. Бертісті жақтаушылардың басында Бертістің інісі Тілеукенің баласы Жарлығап батыр бар екен. Жарлығап бастаған топ алдын ала өлтіруге сөз байласып, Қазыбекті қонаққа шақырады. Сол күні Қазыбектің батыр інісі Бөдене мал қарап кеткен екен. Қазыбектің ақылды қызы Маңқан мен Бөдененің қызы Нәуетек Қазыбекке:

– Сіз осыған бармай-ақ қойыңыз. Осылар сізге өшігіп жүр еді, үйде Бөдене жоқта жазым ғып жүрер! – дейді.

– Өлімнен қорқып үйден шықпай отырамын ба? – деп Қазыбек қыздарының айтқанына көнбей, шақырған жерге бармақшы болады.

Сонда қыздары:

– О тілімізді алмасаңыз, мына тілімізді алыңыз! – деп, ішінен сауыт кигізіп жібереді.

Шақырған үйге келген соң Қазыбек елді әдетінше аузына қаратып, үйіріп әкетеді. Қазыбекті өлтіруге уәде байласқан адамдардың өздері де Қазыбектің сөздерін ұйып тыңдап, өлімге қимай ірік-жарма болады. Көп уақыт өтеді. Сол уақыттарда Қаракемпір Қосымжорға дейтін кісі:

– Оны айттық, мұны айттық, бағанағыны қайттік?! – деп қибыжықтай береді. Сол уақытта Жарылғап бастаған бір топ қамсыз отырған Қазыбекті бас салып пышақтай бастайды, бірақ ішінен қалың сауыт киген Қазыбектің денесіне пышақ дари қоймайды.

Бұл кезде мал қарап кеткен Бөдене батыр үйіне келеді. Келісімен алдынан екі қыз жүгіріп шығып:

– Ағаңды дұшпандары қонаққа шақырып, кетті. «Бармаңыз!» деп едік көнбеді, жазым ғып жүрмесін. Тезірек жете көр! – дейді.

Қылышы қолында, айғыры астында Бөдене батыр аттан түспестен жұрт жиналған жерге жетіп келсе, Жарлығап бастаған бір топ адам Қазыбекке жабылып жатыр екен. Біреуі есіктен, біреуі тесіктен тым-тырақай қаша-қаша жөнеледі.

Солардың ішінде Жарлығап батыр да сыртта дайын тұрған Ақбоз атына міне қашады. Сонда Қазыбек:

– Үстім жеңілдеп кетті, япырмай, жалғызым келген болар ма? – деп, тысқа шығып, қашқандардың артынан қараса, Бөдене Жарлығапты атуға садағын кезей қалған екен.

– Жалғызым, сол шіркінді атпай-ақ қойсайшы! Атын атып ашуыңды бассаң жетер. О шіркінінің арты зүриятты болса керек еді. Тұқымы құрып кетеді ғой! – дейді.

Бөдене садақты тартып қалғанда, Жарлығаптың астындағы Ақбоз аты қалпақтай ұшады, өзі жаяу қашып құтылады. Қашып келе жатып, түйе қайырып келе жатқан Қазыбектің әкесі Келдібекке кездесіп қалады да, астындағы атын аударып мініп кетеді. Және атқа таласқан қарттың бір аяғын мертіктіріп кетеді, сонда Бөдене ашуланып:

– Бәлем, Жарлығап, тұра тұр! Осы қылышты сенен басқаға суырмаспын! – деп серт қып қылышын қынабына салады.

Осыны естіп Жарлығап елден қашып кетеді. Бұл кезде ел Сырдың бойында екен. Жарлығап өзі секілді Кіші жүзден қашып жүрген бір батырмен жолдас болып, Қаратауды паналайды. Елден мал ұрлап, тамақ асырайды.

Сол төңіректегі бір байдың ту биесі жоғалады, жерге алғашқы қар түскен кез екен. Бай айнала із кезсе, жылқы жатқан жерге келіп қайтқан бір жаяудың ізін көреді. Ізге түсіп келсе бір сайда жылқы сойып, қара бақырға ет асып жатқан екі батырға кез болады. Екі батыр байдың алдынан шығып, құрметтеп қарсы алады.

– Ет жеңіз! – деп жаңа піскен жылқының жас етін алдына тартады. Ет жеп болғаннан соң бай:

– Шырақтарым, айтып та болмайды, айтпай да болмайды. Бүгін жылқы аралай шығып едім, ішінен бір ту бием жоқ екен. Айнала із кезсем, бір жаяудың ізін көрдім. Сол ізге түсіп сендерге келдім. Осының мәнісін айтшы! – дейді.

Сонда олар:

– Алалдан жиған малыңыз екен, мінеки, өзіңізге бұйырып, тісіңізге тиді! – дейді.

– Мен жаяудан басқаның ізін көрмедім, қалай әкеліп сойдыңдар, соны айтшы.

– Алыс жерден келіп едік, атымыз суып тұр еді. Таяу жерде жылқының дауысы шығып жатқан соң біреуіміз барып, жусап жатқан бір биені бас салып, арқалай алып келдік.

– Дұрыс, олай болса, балам! Өздерің екеу екенсіңдер. Бұл біреуіңнің қонақасың болар. Таяуда шөпке қойған қу мүйіз он екі өгізім бар еді, соның да біреуін алып кетіп жеңдерші! 

– Жарайды! – деп екеуі атына мініп, байға еріп шықты.

Бай өгіздерін қорадан айдап шыққанда, Жарлығап батыр он екі өгіздің біреуіне тап беріп, бір қолымен мүйізінен, бір қолымен қолтықтап алып аттың жалына бір-ақ салыпты. Бай: “өгізді жерден көтеріп алғанмен алысқа кете алмас” деген оймен артынан ілесе жүреді.

Екі батыр бірінің қолынан бірі алып тау арасындағы жұртына келді. Сонда бай:

– Жарайды, екеуіңе екі қонақасы бердім. Құлақпен естігеннен гөрі көзбен көрейін деп едім, көрдім, сендім,– деп қайтып кетіпті.

Сол кезде Қазыбектің қызы Маққанды Қаракерей Қабанбай аулына ұзатқан екен. Бұлардың арасы араз болғанмен туыстары жақын болғандықтан, Жарлығап батыр Маңқанды іздеп барыпты.

– Мен осы аң болып, тау арасында өтемін бе? Болмаса елді көрер күн болар ма екен? – дейді Маңқанға Жарылғап. Сонда Маңқан айтыпты:

– Менің үйге баратын мезгілім болған жоқ еді. Төркіндеп қайтайын. Ел арасынан көп ұзамай, құлағыңды сала жүр.

Сөйтіп Маңқан төркініне келеді. Әкесі Қазыбектің үйіне түседі.

– Мезгілім болмай мен келіп қалып едім, сұрағанымды алар ма екем? – дейді. 

– Менің саған бермейтім болар деймісің? Менен сұрағанша, Бөденеден сұрасайшы! – депті Қазыбек.

Содан Маңқан Бөдененің үйіне келіпті. Бөдене ұйықтап жатыр екен, басына келіп жылап отырыпты. Бір уақытта Бөдене оянып кетіп:

– Опырмай, қарағым, неге жылап отырсың? – депті. Сонда Маңқан:

– Мезгілім болмай келіп қалып едім, сұрағанымды алсам, жер үстімен жарқырап қайтамын ғой. «Әгерде ала алмасам, жерді астымен кетемін бе, үстімен кетем бе?» – деп, жол таба алмай отырмын! – депті.

– Жарлығаптан басқаның бәрін ал! – депті Бөдене.

Сонда Маңқан аяғын көсіліп* жіберіп жылаған екен.

– Берсең, атын атамай берсең етті, атын атап бергенің неғылғаның? – депті.

Сонда Бөдене батыр қыздың бетіне қарап отырып-отырып:

– Пай-пай! Қыз жау деген осы-а! Дұшпанымды сұрадың-ау! Сені ренжітпеспін деуші едім, сен жылаған соң жатырым аяғымның басына түсті ғой. Еркектің де жатыры болады екен-ау! Жарайды, алшы-алшы! – депті.

Маңқан қуанып көзінің жасын тыйып, Жарылғапқа кісі жібертіпті. Жарылғап қасына бес-алты кісісін ертіп Қазыбектікіне келіпті. Қазыбек қан тілемейтін кешірімді адам, Қазыбектің кешіретінін біліп, Қазыбекті ертіп Бөдененікіне келіпті. Аттан түсе қалып, Бөдененің аяғына бас киімін салып, жүресінен отырып қолын алады. 

Сонда Бөдене көзін алартып, Жарылғаптың қолын қысып қалады, Жарылғаптың түсі бұзылып кетеді, қолын босатқан соң орнынан зорға тұрып барып, бір бұрышқа отырады.

Бөдене қылышын қынынан бір алып, бір салып Жарылғапқа қарай береді. Жұрт “мынау бүлдірейін деп отыр ма деп” Қазыбекке жалтақ-жалтақ қарайды.

– Не істер дейсіңдер, қауіптенбеңдер, сертін орындап отырғаны шығар! – депті Қазыбек.

Сонымен табысып тарапты. Сол кезде Жарлығап өз үйіне келіп жатқан екен. Сонда әйелі:

– Япырмай, сен осы жолы Бөденемен табысып келдің, білем! – деп айтпай білген екен. Өйткені Бөденемен араздасқалы бері Жарлығап үйіне жасырынып келіп тұрғанмен, төсектеп қалған екен.

* * *

Қазыбекті тоқсан төрт жасында Кіші жүз сауын айтып асқа шақырыпты.

– Қазыбек осы асқа қатыссын, әгарда қатыспаса, халқымыз түгелдей өкпелейді, – депті.

Сонда Қазыбек осы асқа барарын да, бармасын да білмей сол түні төңбекшіп, кейіп шығыпты. Қазыбек Сырымбет деген кіші баласының қолында екен. Сырымбет мұны біліп, Бекболатты шақыртыпты. Бекболат Үшқара тауында отырады екен, қасына 25 кісі ертіп келіпті. Келгеннен кейін Сырымбет ағасына:

– Әкең түнімен кейіп шықты, кісі деп маған сырын айпайды. Неге кейігенін сен сұрашы! – дейді. Сонда Бекболат:

– Әке, түнімен неге кейідіңіз, неге кейігеніңізді айтыңызшы! – депті.

– Саған біреу айтты ма, кейігенімді қайдан білдің? – дейді Қазыбек.

– Сіздің тынышыңыз кеткен соң, менің де тынышым кетіп келдім, – депті Бекболат.

– Жарайды, менің тынышым кеткенін білсең, туған екенсің. Кіші жүз сауын айтып, ат қойып асқа шақырып отыр. Соған бармасам, халық ренжитінін айтады. Барсам, кешегі өзім тұстас Төле би, Мама би, Қаражігіт би жоқ, мені кім таниды, кіммен сөйлесіп отырамын. Соны ойлап тынышым кетіп шықты! – дейді.

Сонда Бекболат:

– Бізді де кісі деп ел жұрт билетіп жүр ғой, олардың да біз сияқты ел билетіп қойған кісілері бар шығар. Солармен де сөйлесерміз, – дейді.

– Сонда сен менің барғанымды ұнатып тұрсың ба? – дейді Қазыбек.

– Мен ұнатамын барғаныңызды.

– Сен ұнатсан, ендеше, менің жабдығымды жасап, жүргіз!

Сонымен Қазыбекті ат-тонын сайлап, арбасын дайындап, алып жүріп кетіпті. Орта жүздің шекарасынан шығып, адамдар басын қосқан соң Қазыбек кісілердің шамасын сұрапты.

– Бес жүз шамасында кісі келе жатыр, – депті.

– Аса көп емес екен. Олай болса, менен туған бес бала былай шықшы, – деп оңаша шығарып алып, – менің қолымды халық көп көтертуге тиіс, әркімнің әртүрлі тілегі бар ғой. Менен туған балалар осыдан сендер дүние, мал үміт қылмаңдар, менің өлер алдындағы кебінім ғой. Халық ырымдап бөліп алсын! – дейді.

Сонымен бұлар Кіші жүзге барып, асқа қатысыпты. Қазыбектің батасын алып, жұрттан бес-алты жүз жылқы, жүз елудей түйе түсті. Халық қайтып шекараға келіп, тарқайтын жерде Қазыбек Бекболатқа:

– Осы малды халыққа үлестір, біреуі наразы болып кетпесін, – дейді.

Бекболат малды иіріп тұрып халыққа бөліп береді.

Бір отыз-қырық қара қалған кезде кенже баласы Сырымбет тұрып:

– Елдің бәрі алып жатыр, бізге дәнекенің керегі жоқ па? – депті. Сонда Қазыбек Бекболатты шақырып алып:

– Мына көпшіліктің ішінде құр қалған наразысы бар ма? Тағы да бір рет айқайлап, құрқалғаны болса берші! – дейді.

Бекболат жар салып айқайлап, тағы да он-онбес мал үлестіреді. Қалған жиырмашақты қарасын Сырымбетке бергізіп:

– Сырымбет, өлер алдындағы кебінімнен сен де алдың ғой, атың да, атағың да, көлемің де өзгесіндей болмасын, – депті.

Сырымбет кейін өспей, шағын ауыл болып келді.

Ғылыми түсініктеме: Аңызды 1963 жылы белгілі ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы Б.Адамбаев жазып алған. Мәтіннің соңында «Бұл аңыз Қазыбектің өмірінен аз да болса, мағлұмтты кеңейтерлік мәні болар деген үмітпен жазып алынды» деген ескертпе бар. Томға ұсынылып отырған мәтін  қолжазба негізінде (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.)  дайындалды.

[Тіленші туралы] 

Қаз дауысты Қазыбек Қоңтажының сыйға берген сол қызын өзінің ұлы Бекболатқа қосқан екен. Кейін оған бір ұл, бір қыз туады. Бәйбішеден тоғыз ұлы бар Бекболат би жаңағы ұл перзентінің атын – Тіленші деп қойғызған.

Күндердің бірінде Орта жүз ханы Абылай көп нөкерімен Бекболат бидікіне келеді. Себебі қаз дауысты Қазыбек би көзі тірісінде Абылай ханға ықпал жасап отырған.

Ал Қазыбек дүния салған 1764 жылдан былай Шаншар абыз әулеті Қазыбек тұқымымен хан арасында қырғи-қабақтық күшейеді. Абылай қарашасы Ботақанды бейкүнә өлтіріп, Жанайды тұтқындатқанда намыстанып, қанына қазған Бес мейрамнан үш мың арғын қарсы көтерілген. Хан дәті шыдамай өлгеніне құн, айып-ажын төлеп, тұтқындатқанын босатып, әрең құтылыпты. Онан кейін Бекболаттың көп ұлының біреуі Абылайдың бір үйір тұлпар текті қысырағын ұрлап әкетіп, Бекболат би бұл қиян-кескі дауда ұрыны шешендікпен қорғап, ханға тоғыз айып төлеп табысқан.

Абылай ханның Бекболат биге бүгінгі келуінің түп тамыры – енді жауласпау, елдесу қамы еді. Қонақасы желген соң би аңысын аңдап, ханнан сыр тартады. Абылай хан көңіл-күйін елжірей шертіп:

– Әкең Қазыбектің киелі әруағына тозаң жуытпай, әділ би атанып келдің, Беке! Жасың ұлғайды. Енді өзіңнен туған он ұлдың бірін орныңа би сайлағалы келдік. Қайсысына батаңды бересің? – дейді.

Бекболат би шарт жүгініп, көзін жұмып, сақалын сипай беріпті. Әкесі бәйбішенің тоғыз ұлының бірін атайын десе, бәрі ынжық, тоқалдың ұлын атайын десе, азулы бәйбішеден именеді. Осындай тұйыққа қамалып отырғанын тоқалдың қызы бірден аңғарады да шымылдығын көтеріп тұрып былай дейді:

– Япырм-ай, би атамның шалқуын-ай, толқуын-ай, әжемнен қорқуын-ай! Би атам әжемнен қорықпаса, айтпайтын несі бар. Тоқалдан туды демесе, біздің Тіленшіжанның ел билемейтін несі бар?

Би көзін ашып жіберіп:

– Дұрыс айтасың, қарағым! Сол немеде үмітім бар еді. Қоңтажы хан бізге шешеңді қулықпен берген. Тек, нағашысына тартып кетпесе, – деп бәйбішеге жалтақтай береді.

Бәйбішеге іле тіл қатыпты:

– Неге, ата – бас, бала – мойын. Қаз атама тартады. Рас, сол немеге менің де үмітім бар. «Арғымақтың баласы аз оттап, көп жусайды, адам болар бала  аз ойнап, көп ойлайды деуші» еді. Би сенің бозатан атың бар еді. Тіленшінің екі тайлақ аты бар еді. Менің түсімде сол екеуі көгалға шөгіп, көп жусап, аз ойнақтайтын. Өрісте өзгермесе, – деп тоқтайды. 

 Абылай хан Бекболат пен бәйбішенің пікірін, қыздың ұсынысын дереу ой таразысына тартып, Тіленшіні шақыртады. Ханның емеурінімен Жанақ ақын баланы қарасуда қой тоғытып жатқан қойшы-қолаңдар ішінен кездестіріпті.

– Қаз атамның ел үміттенген немересі бола тұрып, батпаққа былғанып жүргенің қалай?

Жанақтың бұл тосын сұрауына он бес жасар Тіленші тосылмай жауап береді.

– Қой тоғытысуымның екі мәні бар. Бірінші, би атама күнде бірнеше даугер жүгініске келеді. Атам солардың сырын табалдырықты аттағанда-ақ сезіп, бай болса төрлеттіреді де, кедей-қоқсы болса: «арызыңды босағаға отырып-ақ айт!» дейді. Шіркін, осы атам өліп, не тірісінде билік менің қолыма бір тисе, ешкімнің байлық, жоқтығына қарамай, алдыма қатар жүгіндірер ем. Олар қысылмай шындықты айтқанда, мен әділ төре берер ем-ау!

Екіншіден, мен атадан – он, енеден – жалқымын. Тоғыз ағамның тобығымнан келер біреуі жоқ. Ертең елдің дау-дамайы менің алдымда сарапқа түсе қалса, атамнан қорқып көкейтесті мүддесін айта алмай сорлайтын мына қойшы-қолаңдар менен именер ме?  Халықты осы бастан бойыма үйір қылғым келеді, – депті Тіленші.

Жанақ іштей сүйсініп:

– Абылай хан сені іздеп отыр, кәне, мінгесе ғой, атаңнан бата әперейік, – дейді.

Тіленші көнбей:

– Артқа бөктеріп, қанжығаға байлайтын мен аң ба екем? – деп үйге жаяу келген.

Бар оқиғаны естіген соң Бекболат баласына хан алдында батасын беріп, Тіленші би сайланған екен.

Ғылыми түсініктеме: Қаз дауысты Қазыбек бидің немересі туралы бұл туынды да  Б.Адамбаевтың фольклорлық қоры бойынша дайындалды (ӘӨИ:ҚҚ.Ш.1014.). Мәтін машинкаға басылған. Жинаушысы – А.Торсықбайұлы. Қорға 1988 жылы түскен. 

---