Жолдасқали Досмұхамбетов 1916 жылғы 15 қыркүйекте Мақат ауданына қарасты Ракуша кентінде дүниеге келген. 1932-1934 жылдары Гурьев мұнай техникумында білім алды. Техникумның үшінші курсынан кейін, 1934 жылы Мәскеудегі академик И.М. Губкин атындағы Мұнай институтына түсіп, 1940 жылы тау-кен инженері-геолог мамандығы бойынша оны тәмамдады.

Оның бүкіл еңбек жолы Ембі мұнай өндіру ісімен тығыз байланысты. Жолдасқали Досмұхамбетов геологиялық қызметті соғыс және соғыстан кейінгі қиын жылдары атқарды, Байшонас мұнай кәсіпшілігінде еңбек етті, «Қазмұнайбарлау» тресінің басқарушысы, «Мақат» кәсіпшілігінің бас геологы және жетекшісі болды.

1954-1971 жылдары ол «Қазақстанмұнай» (1965 жылдан бастап «Ембімұнай») бірлестігінің бас геологы және жетекшісі қызметін атқарды. Дәл оның басшылығы кезінде, 1961 жылдың шілде айында, Жетібай кен орнындағы №6 ұңғыма Маңғыстаудың алғашқы мұнайын берді, ал желтоқсан айында «Өзен» кен орнында мұнай фонтаны атқылады.

Оның жетекшілігімен Ембіде Тәжіғали, Төлес, Қарсақ, Прорва, Танатар, Ақтөбе және Мартыши кен орындары зерттеліп, пайдалануға енгізілді. Ол Мәскеудегі Мұнай институтын және КСРО Мұнай өнеркәсібі академиясын үздік тәмамдаған.

«Ембімұнайгаз» АҚ-ның жаңа жобалар және технологиялар жөніндегі бас директорының орынбасары Ануар Жақсыбековтің айтуынша, Жолдаскали Досмұхамбетов мол тәжірибесі мен терең теориялық білімі бар білікті маман әрі басшы болған.

1966 жылы Оңтүстік Маңғыстау мұнай-газ провинциясын ашқаны және «Өзен» мен «Жетібай» кен орындарын барлағаны үшін Жолдаскали Ахметұлы он мұнайшымен бірге Лениндік сыйлықтың лауреаты атанды. Алайда қазақстандық геологтардың ең ірі жаңалығы әлі алда еді.

1975 жылдың күзіне қарай «Саратовнефтегеофизика» мамандары жүргізген зерттеу нәтижелері Жолдасқали Ахметұлына ұсынылды. Ол картадағы бір нүктені көрсетіп, бұрғылау жұмыстарын дәл осы жерден бастау керектігін атап өтті. Бұл мәселені талқылауға министр В. Шашин, бірлестік директоры Б. Сағынғалиев, бас геолог Ж. Досмұхамбетов бастаған 12 маман қатысты. Төрт маман жұмысты жалғастыруды қолдаса, қалғандары оны тоқтату қажет деп санады.

Дегенмен, Б. Сағынғалиев пен Ж. Досмұхамбетов өз ұстанымдарынан таймады. Олар картадан Теңіз кен орнын көрсетіп, былай деп сендірді: «Егер басқа нысандардағы жұмыстар тоқтатылса да, дәл осы жерде жалғастыру қажет, өйткені мұнда сарқылмас қара алтын қазаны жатыр».

Болашақ ұңғыма «мұнай теңізін» береді деген үмітпен, Жолдасқали Ахметұлы жаңа кен орнын «Теңіз» деп атауды ұсынды. Ол бұл шешімде қателескен жоқ – бұл Қазақстандағы ең ірі мұнай кен орындарының бірі болып тарихқа енді.

Айта кету керек, Пустынный алаңындағы оныншы ұңғымадан, 3 639-3 658 метр тереңдікте, мұнай қорының орасан зор көлемі анықталды. Тәжіғали алаңында тәуліктік мұнай өнімі шамамен 100 тоннаға, ал ілеспе газ өндірісі 600 текше метрге жетті.

Мұндай нәтижелер бірлестік басшысын жігерлендіріп қана қоймай, мұнай-газ өнеркәсібі министрі Мальцев пен оның орынбасары Грайфердің де назарын аудартпай қоймады. Олардың таныстығы Теңіз кен орнында бұрғылау жұмыстарын бастауға негіз болды. Бұл жұмыстар Волгоградтың «Прикаспийбурнефть» бірлестігі арқылы бір мезгілде 20 ұңғымада жүргізілді. Он бригададан құралған 500 бұрғылау маманы осы ауқымды іске жұмылдырылды.

Нәтижесінде 1,5-2 миллиард тонна мұнай, 2 триллион текше метрден астам көгілдір отын қоры анықталды. Бұл көлем 21 және 19 шақырымдық аумақты қамтыды. 1979 жылдың 19 желтоқсанында Қазақстанның Атырау облысында, Құлсарыдан 80 шақырым жерде, алып мұнай фонтаны атқылады.

Жүргізілген ауқымды әрі мұқият жұмыстың арқасында қазақстандық мұнайшылар тобы Теңіз кен орнын ашқаны үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Мұнай қоры бойынша Теңіз кен орны әлемдегі ең ірі он кен орнының қатарына енеді.

Жолдасқали Досмұхамбетов пен оның әріптестерінің ерен еңбегінің нәтижесінде мұнай-газ саласы ел Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары да экономикалық дамудың қозғаушы күші болып қала берді және бүгінгі күні де осы маңызды рөлін жалғастыруда.

Теңіз мұнай-газ кешені – газ өңдеу зауыты мен кен орны 1991 жылғы 6 сәуірде пайдалануға берілді. Дәл осы күн атақты кен орнында өнеркәсіптік өндірудің басталуына негіз қалады. Теңіз алып кәсіпорны да ширек ғасыр бойы ең озық технологияларды енгізіп келеді.

Жолдасқали Досмұхамбетов пен оның  серіктестері болашақта осындай зор көлемде мұнай өндірілетін бұрғылау нүктесін дәл таңдап, қателеспегені айқын. Теңіз мұнайды көп өндіруімен ғана емес, оның сапасымен де ерекшеленеді. Теңізшевройл (ТШО) компаниясының өнімдік мұнайы өте «жеңіл» әрі жоғары сапасымен әлемдік нарықта жоғары сұранысқа ие.

2000 жылдан бастап ТШО жоғары сапалы құрғақ газ өндіруді бастады. Бұл газ кәсіпорынның өз қажеттіліктеріне жұмсалып қана қоймай, тұтынушыларға да сатылуда.

ТШО шикі мұнаймен, құрғақ газбен және күкіртпен қатар сұйытылған көмірсутек газын да өндіреді. 2001 жылдан бастап жаңа нысандар мен қуаттар іске қосылып, сұйытылған газдың (пропан мен бутан) сапасы әлемдік стандарттарға дейін жеткізілді. Бұл өнімнің жергілікті нарықта сатылуымен қатар, Еуропа елдеріне экспортталуына да мүмкіндік берді.

Шикі мұнайды күкіртті сутектен тазарту барысында қосалқы өнім ретінде элементарлы күкірт алынады. ТШО жылдар бойы өндірістік қызметінде айтарлықтай көлемде күкірт өндіріп, оны арнайы күкірт карталарында монолитті қатты блоктар түрінде сақтап келді. Алайда, күкіртті сату қарқынының артуы бұл көлемдерді айтарлықтай қысқартты.

Егер 2005 жылы күкірт карталарында 9,6 миллион тонна күкірт сақталған болса, 2015 жылы ТШО күкірт карталарын кәдеге жарату бағдарламасын сәтті аяқтады. Қазіргі таңда өндірілетін жоғары сапалы күкірттің көлемі оның сату мөлшерімен теңестіріліп, қосымша сақтаусыз тікелей нарыққа жеткізілуде.

ТШО өндіріс технологияларын жетілдіру мен кәсіпорын қуатын жүйелі түрде арттыру бағытында қарқынды жұмысын жалғастыруда, сонымен қатар қоршаған ортаға әсерін азайтуға ерекше мән беруде.

2000 жылы ТШО КТЛ зауытында (кешенді технологиялық желілер) Нитка-5 жобасын, ал 2001 жылы 12-Бағдарлама жобасын аяқтады. Бұл нысандардың іске қосылуы мұнай өндіру көлемін жылына 13 миллион тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік берді.

2008 жылы Екінші буын зауыты мен газды кері айдау нысандары іске қосылды. Бұл өндірісті кеңейту жобасы ТШО-ның өндірістік әлеуетін айтарлықтай арттырып, компанияның стратегиялық мүмкіндіктерін кеңейтті. Осы жобаның арқасында ТШО-ның мұнай өндіру деңгейі жылына 26 миллион тоннаға жетті.

Қазіргі таңда ТШО қарқынды дамуын жалғастырып, үшінші буын зауытының құрылысын жүргізуде. Сонымен қатар, Ұңғыма қысымын басқару жобасы (ПУУД) және Болашақ кеңейту жобасы (ПБР) аясында өндірісті кеңейту жұмыстары басталды.

ПУУД жобасы аясында жаңа ұңғымалық өнімдерді жинау жүйесі, инфрақұрылымдық және көмекші нысандар, қысымды арттыру жүйесі салынып, КТЛ және Екінші буын зауыттарының қазіргі өндірістік деңгейін сақтауға мүмкіндік береді.

ПБР жобасы аясында жылына 12 миллион тонна мұнай өңдейтін жаңа зауыт және 9,4 миллиард м³ газды кері айдайтын нысандар салу жоспарланған. ПУУД/ПБР жобаларын жүзеге асыру ТШО-ның мұнай өндіру көлемін жылына 38 миллион тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік береді. Теңіз кен орны болашақта да қарқынды дамып, ел экономикасының қозғаушы күші бола беретіні сөзсіз!

Енді кейіпкерімізге оралсақ. Атырау қаласында Жолдасқали Досмұхамбетов атындағы дарынды балаларға арналған облыстық лицей-интернаты табысты жұмыс істеп келеді. Бұл білім ордасын әр жылдары Бақытжан Шоханаев, Жолдасқали Бимурзиев басқарды, ал қазіргі таңда Фаруза Шангереева басшылық етуде.

Лицей 1991 жылы (Теңіз мұнайын өндіру басталған жылы – авт.) сол кездегі облыстық білім басқармасының басшысы Жайлы Өмірбекованың жеке бастамасымен ашылды.

Осы жылдары тереңдетілген пәндік оқыту негізінде «Дарынды балалар» бағдарламасы әзірленді. Бағдарлама жас таланттарды жан-жақты қолдауға және олардың шығармашылық әлеуетін дамытуға бағытталды. Осы бастаманың аясында облыстық политехникалық лицей өз жұмысын бастады.

Бүгінде Жолдасқали Досмұхамбетов атындағы политехникалық лицей Қазақстанның «100 үздік мектебі» қатарына кіріп, түлектері ҰБТ көрсеткіштері бойынша жоғары нәтижелерге қол жеткізуде.

Лицейдің құрылу тарихы жайлы Ләззат Есмағамбетова да өз естеліктерімен бөліседі. Ол 1991-1998 жылдары лицейдің оқу-тәрбие жұмыстары жөніндегі директордың орынбасары қызметін атқарған. 1998 жылдан бастап Алматы қаласындағы НАО РФМШ-нің (Республикалық физика-математика мектебі) жетекші математика мұғалімі болып еңбек етіп келеді.

– Біз оқушыларды Кеңес Одағының ыдырауы кезінде, мызғымас болып көрінген идеалдар құлаған қиын жылдары оқытып, тәрбиеледік. Осындай жағдайда политехникалық бағыттағы мектептің дамуының жаңа тұжырымдамасын жасау керек болды, – дейді Ләззат Есмағамбетова.

Ол Атырау облысында мұнай саласының берік қалыптасқан дәстүрлері бар екенін атап өтті. Өңірде мұнай-газ саласының негізін қалаған көптеген мұнайшылар мен геологтар жұмыс істеді. Олардың ішінде Жолдасқали Ахметұлы Досмұхамбетов, «Ембімұнай» кәсіпорнын басқарған, көптеген мамандар тәрбиелеп, аймақтың дамуы мен өркендеуіне үлкен үлес қосқан, Қазақстан мен Ресейдің мұнай өнеркәсібінің қалыптасуында өшпес із қалдырған тұлға болды.

– Біз Жолдасқали Ахметұлының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында лицейге оның атын беру туралы ұсыныс жасағанда, оның жұбайы Нұрзила апай мен балалары Қоблан, Серік, Исатай және Махамбет бұл бастаманы бірден қолдады. Әкелерінің жолын қуған бұл азаматтар да мұнай саласының дамуына зор үлес қосты. Ұлы геологтың өмір жолы мен қызметі – 90-жылдардағы жас ұрпақтың тәрбиесіне үлкен ықпал етті. Қазір арада қанша жыл өтсе де, лицейге жұмсалған қажыр-қайрат, күш-жігер мен махаббат есіме түссе, жаным жадырап қалады. Біз бұл мектепте үлкен шығармашылық шабытпен жұмыс істедік, – дейді Ләззат Есмағамбетова.

Теңіз кен орнын ашқандардың еңбегі мойындалды

Теңіз кен орнын ашуға тікелей қатысқан бір топ мұнайшы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Олардың қатарында:

Жолдасқали Досмұхамбетов

Асабай Хисметов

Бөлекбай Сағынғалиев

Махаш Балғымбаев

Кұмар Балжанов

Валентин Авров

Болат Елеманов

Орынғазы Ысқазиев

Олардың қажырлы еңбегі Қазақстанның мұнай-газ саласындағы маңызды кезеңдердің бірі ретінде тарихта қалды.