Ағыбай батыр және Әйеке болыстың әдеби және тарихи образы
Бөлісу:
03.04.20251537
Қазақ тарихында ерлігімен ғана емес, көрегендігімен, даналығымен көпке үлгі болып, ел жадында қалған бірегей тұлғалар аз болмаған. Ғасырлар қойнауына кететін бай тарихы бар қазақ мемлекеттігінің ғұмырында ойып тұрып орын алар соңғы хан – Кенесары Қасымұлының адал серігі, ғұмырлық досы, дана кеңесшісі және бас қолбасшысы болған Ағыбай Қоңырбайұлының есімі саяси-идеологиялық себептермен тәуелсіздік алғанға дейін аса дәріптелмей келді
Ғылыми мақалада Ағыбай батыр Қоңырбайұлы мен оның немере інісі Әйеке болыс Бекежанұлының тарихи образдары өзара байланыста ашылады. Бірі Арқада, бірі Сыр өңірінде даңқы шыққан бауырлардың ел тарихында алар орны мен қызметіне баға беріледі. Кенесары ханның адал серігі әрі бас қолбасшысы болған Ақжолтай Ағыбай батырдың қаһармандығынан бөлек, стратегиялық шешімдер иесі екендігі айтылады. Қос тұлғаның елшілдік, бітімгершілік, басқарушылық қасиеттері мен ізгі істерінің астарында тұрған тектілік мен адамгершілік принциптеріне талдау жасалады. Қазақ фольклорының құнды қазынасы болып саналатын «23 жоқтау» жинағының он бірінші туындысы болып енген Бұдабай ақынның «Әйекені жоқтау» шығармасының мәні мен эстетикалық деңгейі, тәрбиелік, идеологиялық маңызы екі тарихи тұлғаның образы арқылы ашыла түседі. «Ағыбайдың соңғы жорығы» деген атпен тарихқа енген құн даулау, есе қайтару ниеті мен сөзге тоқтау дәстүрінің мазмұны сараланады.
Кіріспе
Қазақ тарихында ерлігімен ғана емес, көрегендігімен, даналығымен көпке үлгі болып, ел жадында қалған бірегей тұлғалар аз болмаған. Ғасырлар қойнауына кететін бай тарихы бар қазақ мемлекеттігінің ғұмырында ойып тұрып орын алар соңғы хан – Кенесары Қасымұлының адал серігі, ғұмырлық досы, дана кеңесшісі және бас қолбасшысы болған Ағыбай Қоңырбайұлының есімі саяси-идеологиялық себептермен тәуелсіздік алғанға дейін аса дәріптелмей келді. Кенесары хан десе, Ағыбай батырды, Ағыбай батыр десе, Кенесары ханды айтпасқа болмайтын еді. Көкшетаудағы Қасым сұлтанның ұлы Наурызбайдың шілдеханасында танысқан және табысқан құрдастар – Кенесары мен Ағыбай ең әуелде сол тойда жекпе-жекке, яғни батырлар сайысында бір-бірімен бәсекеге түседі. Сайыс үстінде Кенесарыдан бұрын қимылдап үлгерген Ағыбайдың мерейі үстем болса керек. Бұл туралы зерттеуші Аманжол Әлтай былай дейді: «Жас жігіттің ерлігіне сүйсіне қараған Қасымхан Ағыбайды шақырып алып: «Мен Кенесарыға тірек боларлықтай ержүрек батыр іздеп жүр едім. Сені көріп, сол арманым орындалғанға ұқсайды. Кенесары екеуің айнымас дос болыңдар!» деп ақ батасын береді. Кенесары мен Ағыбай арасындағы адал достық, тәуелсіздік жолындағы ұлы мақсаттың бірлігі – ұлт-азаттық көтерілістің ауқымды өріс алуына себеп болды». [1] Ағыбай батыр көреген, бітімгер, тапқыр әрі дана азамат болғандықтан, хан оған «бас қолбасшы» деген мәртебелі атақты береді. Әр жорығынан сәтті оралғандықтан, «Ақжолтай» деп атайды. Сол себепті Кенесарының Иман, Бұқарбай, Қошқарбай, Басықара, Жанайдар, Бұғыбай, Жәуке, Төлебай сынды хас батырларының ішінде Ағыбай батырдың орны ерекше деп айтуға негіз бар.
Ағыбаймен бір атадан тарайтын інісі Әйеке Бекежанұлы да өз өңірінде мәртебелі, абыройлы азамат болған. Ағыбайдың әкесі Қоңырбай – Тоғанастың бір немересі. Кезінде Сыр өңіріне қоныс тепкен Тоғанастың келесі немересі Сүйіндік батырдан тараған Әйеке болыс іскерлігімен, білімімен, алғырлығымен көзге түсіп, жиырма жылға жуық болыстық қызмет атқарады. Әкесі жиі айтатын Ағыбай ағасын іздеп, ауыл-аймақтың игі жақсыларымен бірге Арқаға арнайы барып, танысып, табысып, сый-құрметке бөленіп қана қоймай, айтулы батырдың өзіне арналған лебізін тыңдап, насихатын естіп қайтады. [2] Ал іштарлық пен көреалмаушылықтан кісі қолынан қаза тапқанда, жалындап тұрған бауырының құнын даулап жорыққа шыққан қарт Ағыбайдың сол сапары тарихта қалар ерекше оқиға болады.
Зерттеу әдістері
Ағыбай батыр мен Әйеке болыстың өмір тағылымын өзара үндестікте зерттеу барысында ел аузында сақталған аңыз-әңгімелер бірінші орынға шығады. Соларды елеп-екшеп, қисыны мен дәйектілігіне орай дерекке теңеу көптеген ағыбайтанушы ғалымдар жүгінген әдіс-тәсілдер деуге негіз бар. Сонымен қатар тарих бедерінде сақталған айтулы даталар мен оған қатысты жазылған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері мен монографиялары – пәнаралық салыстырмалы зерттеулер жасауға, тұлғалардың образын айқындауға сеп болар маңызды факторлар. Зерттеу жұмысының барысында салыстыру, сараптау, жинақтау, түйіндеу тәрізді әдістер қолданылды.
Ағыбай Қоңырбайұлы – көзі тірісінде-ақ тарихи және әдеби туындыларға арқау болған даңқты тұлға. Әдетте біз Ағыбай батырдың қайраткерлігі қазақ жыршылары мен арыстарының, тарихшылары мен әдебиетшілерінің, атап айтқанда Доскен жырау, Шашубай жырау, Бұдабай жырау, Әлихан Бөкейхан, Халел Досмұхамедұлы, Сәкен Сейфуллин, Әлкей Марғұлан, Ермұхан Бекмаханов, Мұхтар Әуезов, Иса Байзақов, Қалижан Бекхожин, Ілияс Есенберлин, Бейсенбай Кенжебаев, Есмағамбет Ысмайылов, Жүсіп Алтайбаев, Серік Қирабаев, Зәки Ахметов, Жеңіс Қашқынов, Жарылқасын Боранбаев, Аманжол Әлтай, Жұмағұл Шөженовтың шығармалары мен ғылыми еңбектеріне арқау болғанын жиі айтамыз. [1] Ал шет елдік әдебиетте, атап айтқанда француз саяхатшысы әрі жазушысы Жюль Верн өзінің «Михаил Строгов: курьер царя» атты романының бас кейіпкері ретінде суреттеген Феофар-хан деген кейіпкердің прототипі Кенесары Қасымұлы екенін және сол туындыда Ағыбай батырдың образы да кеңінен ашылғанын көпшілік қауым біле бермейді. [3] Ресейлік тарихшылардың ішінде ұлт-азаттық көтерілісті объективтілікке жақын етіп тарқатқан тарихшы А.Ф.Рязановтың 1928 ж. Орынбордан жарық көрген «На стыке борьбы за степь. 1835-1845 гг.» атты кітабы [4] мен Н.А.Середаның 1870 жылы жарық көрген «Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838-1847)» атты еңбегінде сөз болған Ағыбай батырдың бейнесі әлі де қазақ тарихының ғылыми-ақпараттық айналысына толыққанды енбей отыр. [5] Бұл туралы ғылыми баяндамалар жасап, көпшілікті құлағдар етіп жүрген ғалым, академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры, ф.ғ.д. Берік Рахимовтың айтуынша, ол еңбектерді өз тарихымыз бен әдебиетіміздің игілігіне жарату үшін мақсатты, ауқымды аудармашылық еңбек керек. [6]
Ал Әйеке Бекежанұлының тарихи, әдеби образын ашарда бірден бір маңызды дерек болып саналатын «Әйекені жоқтау» туындысы бір ғасырдан астам уақытта бірнеше рет басылып шығу арқылы қалың бұқараның санасында сол заманның бедерін айшықтар құнды жәдігер болып жаңғырды. Алғаш рет 1883 жылы «Қазақ хрестоматиясында» жарық көрген туынды одан кейін 1897 жылы және 1904 жылы Әбубәкір Диваевтің «Қазақ халық творчествосының үлгілерінде» бірнеше рет баспа жүзін көреді. 1926 жылы Алаш арыстары Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы Мәскеуде шығарған «Жиырма үш жоқтау» жинағына 11-жоқтау болып енеді. Сонымен қатар 1984 жылы «Бес ғасыр жырлайды» сериясында, ал 1990 жылы «Боздағым», «Қазақтың жоқтау жырлары» атты кітапта, 1993 жылы Алматыдан шыққан «Мың бір мақал, жиырма үш жоқтаудың» жаңа басылымында көпшілік қауымға жол тартады. Сондай-ақ 1994 жылы Нұрмахан Қасымов пен Бұдабай Қабылұлының «Шығармалар» жинағында, содан соң «Мәдени мұра» сериясының 91-томында, нақтырақ айтар болсақ «Бабалар сөзі. Ғұрыптық фольклор. Мұң-шер өлеңдері» томында жарияланады. [2, 28-б.] Біздегі бар мәлімет бойынша, 2020 жылы Астанадан жарық көрген Ағыбай батырдың Сыр өңіріндегі ұрпақтарының бірі Сансызбай Нүркеевтің «Қос ана» кітабында бұл жоқтаудың мәтіні соңғы рет жарық көрген. Осы ғылыми мақалада сол мәтін нұсқасы қолданылды. Ол кітапта сонымен қатар Әшімхан Оспанов ел аузынан жинақтап, жүйелеген Ағыбай батыр мен Әйекеге қатысты оқиғалар да баяндалған.
Зерттеу нәтижелері
Ағыбай батырдың образы бірқатар зерттеушілердің табанды еңбегінің арқасында біршама айқындалып, жүйеге түскен деуге негіз бар. Мәселен, ел аузындағы аңыздардан сыншы Алшын қарияның: «Ағыбайым, сенің ұраның артыңда қалады, ұраныңды өзің естірсің. Бағыңның тобы желкеңде екен» дегені бүгінгі күнге жеткен. (Қол жауға «Ағыбайлап» тисе, Ағыбай «А Құдайлап» шапқан). Тарихшы Ермұхан Бекмахановтың: «Ағыбай Кенесарының құрдасы әрі бірінші әскери кеңесшісі болды. Көтерілістің соңғы күндеріне дейін Кенесарыға адал қызмет етті» десе, Ағыбай батыр бойынша ғылыми еңбек жазған Аманжол Әлтай: «Кенесары ханның Ағыбайды бірінші әскери кеңесшісі, бас батыры етіп алғандағы мақсаты оның батырлық күшіне ғана емес, ең бастысы ұлттық деңгейде ойлай алатын үлкен ақыл-парасатына үміт артқаны анық», деп баға береді. [1] Ғалым Есмағамбет Ысмайылов: «Ағыбай туралы әңгімелердің қандайы болсын, Кенесары-Наурызбай заманының тарихи күрес бейнесін айқын елестетіп отырады» деп пайымдаған. Осы тұрғыдан келгенде Ағыбай батырдың 4 буынды көрген бірегей тұлға екеніне мән бере бермейміз. Бірінші буын – Кенесары ұлына тірек болар дос таптым деп сенім артқан Қасым сұлтан. Екіншісі – соның ұлы, Ағыбай батырдың азаттық күресінің символына айналған соңғы хан Кенесары. Үшінші буын – Кенесарының ұлы Сыздық төре. Ағыбай батыр Кенасары мерт болғаннан кейін де ел азаттық күресін Сыздық төремен тағы бірнеше жыл жалғастырғаны мәлім. [7] Сыздық төре де өз естеліктерінде оның рөлін ерекше бағалайды. Төртінші буын – 70 жылдан кейін қазақ хандығының орында тәуелсіз Алаш республикасын (автономиясын) құра алған ұлт көшбасшысы Әлихан Бөкейхан. Әдеби-тарихи жинақтарда «Әлиханның үш сұрағы» деген диалогпен жарияланған Ағыбай батыр мен Әлиханның кездесуі – ұрпақтар сабақтастығы мен баба өсиетіне адалдықты білдірер маңызды оқиға. [8]
Әйеке болыстың әкесі Бекежан да өз заманында болыстық қызмет атқарып, Түркістан өлкесінде даңқы шыққан тұлға. Одан тараған ұл-қыздар: Қожамбет, Бәйімбет, Әйтікей, Әйеке, Асан, Үсен, Қонақбай, Алыпқаш, Ботагөз. Шұбыртпалының бесінші ұрпағыТоғанастың Бөгенбай мен Отарбай атты ұлдары болған. Бөгенбайдан Қоңырбай, одан Ағыбай туса, Отарбайдың ұлы Сүйіндік батырдан тараған Әнди, Дәнди, Нышан, Бекежан деген ұлдарының барлығы дерлік Қызылорда облысының Шиелі атырабына қоныстанады. Әйеке болыстың ұрпақтары, жазушы, термеші, композитор Мұхамеджан Рүстемов пен ҚР Мәдениет қайраткері Әшімхан Оспановтың зерттеулері мен тапқан деректеріне жүгінсек, Ағыбайдың әкесі Қоңырбайбен немере бауыр болатын Сүйіндік батырдың шөбересі Бекежан Жанкісіұлы Түркістан шаһарында 15 жыл болыс болады. Оның ұлы Әйеке Бекежанұлы (1839-1880) Сырдария өзенінің бойындағы Жөлек қамалындағы орыс-бұратана мектебінде оқиды. [2, 27-б.] Жөлек болысы найман Бектастың үстінен оязға көп арыз түсіріп, оның орнына тағайындау арқылы Әйеке Бекежанұлын қояды. (Перовскіге дейінгі аймақ).
Бұл туралы:
«Басына шыққан ұшпақтың,
Болысы қылып Қыпшақтың,
Тұрғандай бопты Әйеке
Айды алып, қолмен ұстап күн!», дейді ақын Жарылқасын Боранбаев «Ағыбай батырдың соңғы жорығы» атты поэмасында. [9] Бұл жағдай Тұрсынбай датқаның ұлы Әлмәмбетке ұнамайды. Сондықтан ол Әйекеге қарсы біршама әрекеттер жасайды. Бірақ оған Перовск (Ақмешіт) басшылары көнбейді. Әйеке 20 жылға жуық болыс сайланып отырады. Келесі бір деректерде ояз Сыр өңіріндегі сапарында адасып кеткен шақта алдынан Әйеке шығып, орыс тілінде жол нұсқап, көмек қолын созғандықтан, соған разышылығын білдіру үшін, Әйекенің кандидатурасын қолдаған деп келтіреді.
Ағыбай батырдың Сыр өңіріндегі ұрпақтарының бірі, суретші Болат Нүркеев салған Әйеке болыстың суреті
Талқылау
Әйеке Сыр өңірінің Шиелі аумағында 20 жылға жуық болыс болған кезімен бірнеше тарихи деректер байланысты. Әкесі Бекежанның атақонысқа зиярат ету керек деген аманатымен Арқада жатқан Ағыбай батыр ағасын іздеп баруы кезінде Әйекенің де, Ағыбай батырдың да тұлғалық образын ашатын келелі әңгіме өрбиді. Ол тағылымды сапар көрегендік пен данышпандықтың символындай болып, ел есінде сақталып қалған. «Сен жанарыңның отты шоқ, ойлы, парасатты, тиянақты іс бітіретін, маңдайың кере қарыс, иманжүзділігіңнен күндердің бір күнінде бөрінің жемі болып кетпес пе екенсің?.. Елге оралып, ата-қонысыңның құты болып оралсаң қайтеді?» деген Ағыбай батырдың сөзі оның болжағыштық қасиетін аңғартып, көп ұзамай Әйекенің басына түсетін қауіпті дөп басқандай әсер береді.
«Адамды екі нәрсе қартайтпайды. Бірі – жақсы мінез. Екіншісі – жақсы сөз. Мінезіңе айтар сөзім болмас, тек аузыңнан жақсы сөздер шықсын. Адам байлыққа тоймайды. Ол да ащы судай кермек, қанша ішсең де сусының қанбайды. Ынсап – сайын береке. Құдайдың ең сүйіктісі де, ең жақсы адамы да – әділ әкім. Жұрттан ізгілік тілесең, ізгілі болғайсың!» деп Әйекеге қаратып айтқан сөзі бүкіл қазақ баласына арналға өсиет пен насихат деп бағалауға болады. [2, 31-б.] Ал «Басыңа қонған бақыт тұғырлы болсын! Жанарың мансаптың, байлықтың буымен тұмшаланбасын!.. Ағайынға жағамын десең, қазанды бол. Халыққа жағамын десең, әділ бол. Өмірің ұзақ, аймағың суат, сөзің халқыңа қуат болсын!» деп Әйекеге берген батасын барша қазақтың ел басында жүрген азаматтарына арнауға лайық бата деуге негіз бар.
Әйеке Бекежанұлының да шешендік, ділмарлығы бір төбе болғанын оның бақталасы Әлмәмбет Тұрсынбаевпен (1829-1909) болған қақтығыстар кезіндегі сөздерінен аңғаруға болады. Әйекенің Әлмәмбетке айтқандарынан: «Жұлқынып арындама, желді күнгі жалындай лапылдама! Отты басатын – күл, дүлей күш табылар да, күлге айналарсың. Сен елге қайдан қамқоршы бола қалдың?.. Сонау жылдары Қоқан хандығының заманында ақ дегенің алғыс, қара дегенің қарғыс болып, елді зар илетіп, ақыры аға сұлтандықтан түсіп, елге орныңды, ізіңді басатын еге таппай, бір-біріңмен дүрдараз болып жүргендерің қайда?..» «Заманда тұрған не бар дейсіз. Қорқақ иттің әдеті емес пе, үндемей келіп қабатын. Мені аттырған адам ермін деп жүрген шығар. Жапалақ құс мақтанса, жардан тышқан алдым дер. Жаман адам мақтанса, жақсының аяғын шалдым дер. Ол бәрібір елдің қарғысына ұшырар». [2, 34-б.]
Перовск (Ақмешіт) сапарына бір барған сапарында бұрынғы датқаның ұлы Әлмәмбеттің жалдамалы жендеті күзетшінің қалғып кеткенін пайдаланып, Әйекені ұйықтап жатқан жерінен мылтықпен атып, жарақаттайды. Алайда одан мерт болмаған соң, дәрігерлерді паралап, жарасына у жақтырып өлтіреді. Бауырының кісі қолынан қаза болғанын естіген қарт Ағыбай батыр қол жинап, «Қыпшақтың елін шауып, інімнің құнын төлеттіремін!» соңғы жорыққа аттанған.
«Найзасы – болат, оғы – жай,
Сырда жатқан Қыпшақты
Қалың қолмен шабуға
Арқадан кепті Ағыбай...» [9]
Ағыбайдың келгенін білмейтін, бірақ оның алыста алаңдаулы екенін түсінетін кейіп танытып, жоқтауда былай деп жырлайды:
«Айналайын көкежан,
Суырылып топтан сөйлеген
Жүйесін тауып айтқан соң,
Бетіне ешкім келмеген...
Жалғыз жүріп жұрт алдың
Күш атасын танымай,
Айтілеу болса қартайды,
Тұғырдан қалған жабыдай.
Аға деп арқа сүйеуге
Арқада жатыр Ағыбай...» [2, 41-б.]
Шиеліні мекен еткен қалың қыпшақ жұрты ақын Бұдайбай Қабылұлы жазған жоқтауды батырдың алдынан шығып айтады. Жоқтауды Әйекенің қарындасы Ботагөз және халық ақыны Нартай Бекежановтың анасы Бақтыгүл де айтқан деген дерек бар.
«Айырып, мезгіл мекенін
Арнайы жоқтау екенін
Ағыбай сонда түсінді,
Емесін мұның жеке мұң». [9]
Әйеке туралы жоқтауды естіген соң, Ақжолтай Ағыбай батыр: «Інімді бір қыпшақ өлтірсе, екінші қыпшақ тірілтіпті. Қыпшақ еліне дауым жоқ. Екі ел арасында қантөгіс болмасын. Дау осымен бітсін» дейді. Бұл жерде батырдың бітімгершілік, ымырашылдық, кемеңгерлік қасиетін көре аламыз. Жоқтаудың арқасында Әйекенің туғандарының да, ағасы Ағыбайдың да жан жарасы емделіп, кесімді шешім айтылып, одан соң екі ру арасындағы араздық басылады.
Қорытынды
Бұдабай ақынның «Әйекені жоқтау жырының» жариялануы үш ғасыр бойы жалғасып келе жатақанының дәлелін, қай жылы қандай баспалардан қандай атаумен жарық көргенін жоғарыдағы сөзімізде келтіріп кеттік. Ағыбай батыр мен Әйеке болыстың образы сомдалған аталмыш жоқтаудың эстетикалық, мазмұндық, тілдік шеберлігі мен құндылығының деңгейін осы дүркін-дүркін жарияланымдардан көруге болады. Мәтіннің 373 жолдан тұратын (1990 жылғы жинақта 421 жол) түпнұсқасының бірі ОҒК-нің қолжазба қорындағы 1169-бумада сақтаулы.
Ақжолтай Ағыбай батыр образын танытып, зерттеуде әдебиеттанушы және тілші ғалымдар зор еңбек сіңіргені баршаға мәлім. [11] Алайда елтұтқасы болған Ағыбай, Әйекелердің стратегиялық шешімдері мен ұлт мүддесін темірқазық еткен елдік позицияларын талдап-сараптау ісінде салалық (мәселен, әскери, саясаттану) еңбектер жазылатын шақ келді. Мәселен, соғыс тактикасы, бекініс алу әдісі, әскери өнері туралы зерттеулер қажет екенін Доскен Әлімбайұлы, Әлімжан Құтжанұлы сынды зерттеушілер негіздеп жүр. Ал архивтанушы Аршабек Тілеуғали мұрағат деректерінде Ағыбай батырмен байланысты көптеген мағлұмат бар екенін тілге тиек етеді. Сонымен қатар дипломатия, коммуникация саласына арқау болар өзек те бар. Ағыбай батырдың Сыпатай батырмен қарым-қатынасы [12] сынды үлгі боларлық тарихи, әдеби деректер ғылыми зерттеудің объектісі боларлық сипатқа ие. Осы сынды сан деректі жүйелеп, пайым жасау – болашақтың ісі.
Бұл тарихи оқиғалар арқылы қазіргі қазақ елінің бүгіні мен болашағына қатысты бірнеше маңызды түйіндер жасауға болады. Олар: татулық, ауызбірлік, бітімгершілік, данагөйлік. Батырдың өр мінезі мен дана шешімі. Айтқан насихаты мен өсиетінің өзектілігі. Болыс, яғни әкім болудың жарқын үлгісі. Сөзге тоқтаған, сөз қадірін жете түсінген қазақтың ақындық шеберлігі арқылы үлкен дауды тоқтата алар шеберлігі. Тарихи тұлғалардың өнегелі өмірі. [13] Жаңа заманға бой түзеген өскелең ұрпақтың бойына ізгілік дәнін сеуіп, қайсарлық қасиетін қайрайтын осындай даңқты тарихи тұлғалардың өнегелі өмірі мен өсиетін зерделеп, ғылыми тұжырым жасап, қалың көпшілікке, әсіресе жастарға насихаттай беру отандық әр зерттеушіге борыш болса керек.
Әдебиеттер тізімі
Әлтай А. «Азаттық қаһарманы». «Егемен Қазақстан», 30 тамыз, 2002 ж.
Нүркеев С. «Қос Ана», Нұр-Сұлтан, 2020. 352 б. (27-43 бб)
Рахимов Б.С. «Қазақ фольклорындағы Ағыбай батыр бейнесі». «Тарихи деректер мен көркем әдебиеттегі Ағыбай батыр бейнесі» ғылыми конференциясы, Қарағанды, 22 қараша, 2023 ж.
Жұмағұлов Ж. «Ағыбай батыр туралы не білеміз?» Ақпарат дереккөзі: https://massaget.kz/mangilik_el/tup_tamyir/42794/