Ашылуға әзірленіп жатқан, Қазақстанның ұлттық тарих мұражайының қоры маңыздылығы салмақты қарағандылық көрме - «Талды 2» зиратындағы қорғандардан табылған алтын экспонаттарымен толығады, ал ол шамамен 200 бұйымдар, олардың бір бөлігі аңшылық стильде жасалынған, және көбісі мыңдаған ұсақ моншақтар.
Тарихи мәліметтердің дәлдігіне барлығы: жасанды затты өндіруші, оған сипаттама беруші және техникалық өңдеуші, оны суретке түсіруші жауапты - деп есептейді «Талды -2» ашушысы, Ә.Марғұлан атындағы археология Институтының алғашқы археология бөлімінің мергерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты Арман Бейсенов.
-Табылған бірегей зат Қарағанды облыстық әкімдігімен және мәдени басқармасының ғалымдарға көрсеткен қаржылық көмегінің арқасында жүзеге асырылды. Шын мәнінде жобаны археологтарға Серік Ахметов өңір әкімі болған кезде сыйға тартты. Қарағанды облысы ұлттық тарих мұражайында лайықты орын алады деп ойлаймын, - деп А. Бейсенов алдағы оқиғаларға түсініктеме берді
Ұлттық тарих Мұражай қорын құруға өзінің үлесін ҚарМУ Сарыарқа археология институтының зерттеушілері де қосады. Олар қола дәуіріндегі керамиканың керемет топтамасына ие. Тарихшылардың айтуынша, бұл бірегей топтама жылдар бойы жиналатынын естен шығармағаны жөн. Қазба жұмыстары бүкіл ел бойынша жүргізіліп, және содан соң өткеннің таптауырынын өзгертетін, жаңалықтар ашылады.
Егер біздің еліміздің көне тарихын зерттеуге ұсынылса, онда оның әрбір тамшысында археологтармен табылған, куәландыратын растаулары бар. Осы тамшылардан ағын пайда болады. Демек академиктан бастап техникалық және зерттеу жұмыстарының орындаушыларымен аяқтағандағы, әрбір зерттеушіден, толық қанды қайтарым болу қажет, деп пайымдайды А.Бейсенов.
Ол үшін ең бүгінгі далалық маусымы 31ші болды. Ол Ә.Марғұлан атындағы археология Институтының ғалымдар тобындағы екі жобасына қатысып («Дала өркениетінің қайнар көздері», «Мәдени мұра» гранты) республика аумағындағы, соның ішінде Қарағанды облысындағы жоспарлы қазба жұмыстарын жүргізеді.
«Дала өркениетінің қайнар көздері»: тас, қола және ерте темір ғасырындағы Қазақстан ескерткіштерін кешенді зерттеу тақырыбы бойынша бөлінген ҚР БЖМ үшжылдық гранты бойынша, көптеген жетекші мамандардың тобы жұмыс істейді. Ұлытау ауданындағы тас ғасырының қазба жұмыстарын, өте көптеген ескерткіштерді ашқан, Қазақстан және Еуразия бойынша танымал археолог Ольга Артюхова жүргізеді.
Қола дәуірі – басқа, сондай ақ көрнекті, ғалым, аға буын өкілі – Антонина Ермолаеваның қолында. Қазба жұмыстары ұзақ уақыттан бері зерттелінетін, Ұлытаудағы Талдысай елді мекенінде жүргізілуде. Талдысай – жай елді мекен емес. Ол жиі кездеспейтін, ежелгі металлургтардың қонысы.
Ең соңғы жаңалық Қарқаралы ауданындағы ескі Кент қалашығындағы Алат елді мекенінде жұмыс істеген, ҚарМУ археологтарынан келді. Қола дәуіріндегі қола пештерінің орындарында, темірбалқыту өндірісінің қалдықтары табылды.
Ерекше қайшылық болды: Орталық Қазақстанда темір ғасырына дейін ұзақ уақыт бойы, қола дәуірінің аяғында өмір сүрген адамдар қоламен бірге темірді балқытқан, - дейді тарих ғылымдарының докторы, археолог Валерий Евдокимов. Бұдан біз Қазақстанның орталығында темір ғасырда кейінірек өмір сүрген сақтарға қарағанда, темір екі - үш ғасыр бұрын өндірілген деген тұжырым жасадық.
Табылған затқа таң қалған, Арман Бейсенов ҚарМУ әріптестерімен келіседі:
-Темір – бұл бірден бір зат! Бұл жаңалықты, мен бұдан 30 жыл бұрын археологиямен айналысқан ҚарМУ ғалымдары ашқаны мені қуантады! Кенттегі темірбалқыту өндірісінің қалдықтары олардың дәлдігін растайды. Бай сақ мәдениетінде темір пышақтар мен басқа да кесетін құралдар, бұл өте қымбат тұратын металл болғандықтан біздің заманымызға дейін VII ғасырдан бастап кездеседі, Оны балқыту арқылы емес, аса күрделі әдіспен өндірген.
Ә.Марғұлан атындағы археология Институтының зерттеушілерімен қола дәуірі мен ерте темір дәуірін зерттеу Алатадағы қарағанды археологтарының жаңалықтарымен бірлесіп, Еуразиядағы сақ кезеңінің ерте темір ғасырындағы ескерткіштерді тауып, дала өркениетінің қайнар көзін анықтау бойынша тапсырмаларға жауап береді. Мұндай теорияны өз уақытында сібір археологтары ұсынды, соның ішінде қазіргі заманның көрнекті ғалымы Анатолий Мартынов. Сонымен дала өркениетінің қайнар көзі қандай: ол қайдан келді, ол қоныс аударды ма немесе осы жерде негізделді ма? – деген сұрақтарды ғалымдар қоюда, оларға жарқыл тәрізді кенеттен пайда болған, сақтардың жоғарғы мәдениетінің ерекше құбылысын түсіндіруге тура келеді.
Неліктен біз аталған грант шеңберінде Талдысай және басқа металлургиялық елді мекендердегі ескерткіштерді Кент жол құпияларына біріктірдік? Неліктен біз беғазы-дандыбай мәдениеті-сақтардың тікелей із ашарына қатысты барлық ғылыми қорытындыларды жинағымыз келеді? Сондықтан бізге әрбір бөлшегі маңызды, әрбір бөлшегі уақытты дәлме –дәл қайта құруы үшін, - деп ойлайды археолог. Бірақ біздің белгілі бір ұсыныстарымыз бар, оларды дала өркениетінің қайнар көзі ретінде қарастыруға болады. Мысалы бұған Қазақстанның – ежелгі дала мал өсіруші екендігіне барлығының көзі жетті. Енді біз енді «Қазақстан – ежелгі дала металлургтар елі» дей аламыз.
Міне олар – дала өркениетінің екі киті. Бір жағынан – пастораль, көшпелі өмір қалпы, екінші жағынан – металлургиялық өндірістің дамытуы, ерттеу елді мекендері, қол өнершілері. Ғалымдардың айтуынша, олар бірін бірі толықтырады. Дала өркениеті – өзінің ізін қалдыратын, жабық пласттарды ашатын, үйлеспейтін заттарды араластыратын, бетіне анық дүниені шығаратын, кей уақытта дәлелді талап етпейтін, Орталық Қазақстан жазықтығы бойынша келе жатқан, ғасырлардың буырқанған ағыны, және археологтардың тапсырмасы – шатқал ағынынан суырылып жатқан нәрселердің неден құралатындығын көрсету.
Облыстық тарихи – өлкетану мұражайында сақ мәдениетінің ұлы мәдениеті аңшылық стильде немесе елді мекендердегі қазба жұмыстары түрінде ұсынылған. Залдағы бөлек орынды – қорған тарихы алады. Қолдан жасалынған құрылғылар дала өркениетінің бірі болып табылады. Және ол бойынша еңбек шығындарын анықтауға болады: Жерлеу төбесін тұрғызуға қанша адам-күн талап етілді, ол үшін қанша тас қажет болды, қорған пайда болған уақыт туралы білу өте маңызды.
Дала өркениетінде өмір сүрген, белгілі бір климаттық жағдайда өмір сүрген халық, зор қорған сәулетін тұрғызды. Орасан зор ескерткіштер қоғам басы үшін тұрғызылды. Әрбір үлкен қорған өз тарихымен – топқа бөлінген, қоғамның өзіндік бір жолдауы.
Материалдарды жеткізу – көптонналы плитамен жабу – және қабіл құрылғылары еңбектің бөлінуін талап етеді. Атап айтқанда ежелгі қол өнершілер: тас илеушілер, ағаш бөліктерін әзірлеушілер, ал барлық үдерісті іс әрекетті анық білетін, әлде мирасқорлықпен берілетін, әлде үйретілген білімпаздар басшылыққа алған. Ал кез келген бес метрлі қорған, оның астында не жатқандығына қарамастан, - сол адамдарға және қоғамдық қатынастарды дамытқан тұлғаларға ескерткіш. Талдысайда археологтар ерте темір дәуірі бойынша жаңа материалдарды алып, және оларға дала өркениетінің қайнар көзі ретінде өз назарын салмақшы.
- Мен металлургия туралы қоладан кейін бекер айтып жатырғаным жоқ, - деп жалғастырды Арман Бейсенов. Сақ шеберлері де – зергерлер, олардың да тәжірибесі болуы қажет. Өйткені олар біреуде осы білімдерін алды және біреуге қалдырды?! Немесе мал шаруашылығын алайық. Малды қыста қай жерде, ал жазда қай жерде бағамыз? Олар өздерінің дағдысы мен білімін беру қажет еді және маған бұл қайнар көзін ашу әрқашан қызық.
Археология –қызықты мамандық, зерттеушілердің арасында да оптимисттер мен пессимисттер бар. Бірақ олардың барлығы, айғақты зерттеп және ашатын ең шиеленіскен детективтегі қазымыр тергеушілер, олар дәлелді тауып, себеп-салдар байланысын қазбалап және тарихи білімнің таусылмайтын ағынын толтырып отырады.
