Кіріспе
Наурыз – әлем халықтары арасындағы Уақыт жаңарысын паш еткен және оны адамзатқа дәстүрлеген бірден бір әуелгі мереке. Бұл мереке дәстүрлерінің аталуы мен рәсімдерінің таралу аумағына қарағанда, оның бүкіладамзаттық мереке екенін мойындауға тура келеді.
Саясаттың өзгеруі Қазақстандағы Наурыз мерекесіне де салқынын тигізіп келді. Мыңдаған жылдар бойы мерекеленіп келген Наурыз мейрамы, кеңес өкіметі тұсында 1926-1988 жылдар арасында жалпыхалықтық сыйпаттан өңірлік және ауылдық ауқымға тықсырылды. Наурыз көптеген атрибуттық және мазмұндық тұрпатынан ажырап, қарабайырланды әрі сүреңсіз тартты. Ұлы істің ұлы күні саналатын Наурыз мерекесі кеңес өкіметінен тәуелсіздік алған түркі елдерінде ХХ ғасырдың 1988 жылдан бастап қана ресми түрде қолға алына бастады.
Мемлекеттік мерекеге айналған Наурыз мейрамын ресми мерекелеу жөнінде біршама сыни пікір қалыптасты. Соның бірі – «Наурыздың мерекеленуі Жаңа жылдың аталып өту деңгейіндей емес, тар ауқымда және жұпыны» дегендей уәж. Бұған қоса, «Наурыз мерекесі бұқаралық сыйпаттан ажырап, сахналық кейіпке еніп, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана айналған этнографиялық-фольклорлық қойылым көрінісінен аспауда» деген көзқарас қалыптасты.
Наурыз мейрамын ресми мерекелеу үрдісін талдағанда, екі жайтқа тап боламыз:
– Наурыз мерекесін сағына қолға алған қазақ халқы, өзінің бірнеше мыңжылдық тарихы бар мейрамының негізгі көріністері мен мәнінен ажырағандықтан, оның орнын бірыңғай ұлттық фольклормен сахналауды толтырды;
– мерекені этнографиялық жалаң сахналау оның бүкіхалықтық мәніне кедергі болып, таптаурынға ұшырап, кәзіргі кезде тоқырауға түсті.
Аталған жайттар Наурыз мерекемізді қайта қырынан қарауға мәжбүр етуге тиіс. Шынында да, Наурыз жалпыхалықтық мерекеден гөрі, этнографиялық еске алу күніне айналып барады. Сондықтан да аталмыш мерекені мұндай қарабайырлықтан құтқаратын уақыт келді. Оның өзіне сәйкес атрибуттарын қалпына келтіріп, мерекелік ұғымдары мен мағынасын орнықтыратындай шаралар қажет. Ол үшін оған заман талабына сәйкес оның тарихи нышандары мен атрибуттарын лайықтап, кәзіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық-этнографиялық ауқымнан жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізген жөн. Егер біз Наурыздың этностық мағанадан бүкілелдік сыйпатқа тарауын қаласақ, оған нағыз бүкілазаматтық мерекелік тұрпат беруге тиіспіз.
Мерекенің жалпыхалықтық сипаты барын ескеріп, оны жұрттың бәріне бірдей, тіпті, ұлты мен тегіне қарамастан жатырқамай, қабылдайтындай, жарқын өмірдің үлгісіне айналатындай шаралар мен істер қажет-ақ. Мереке дегеніміз – адамдардың қызықтай жүріп, демалуына қажетті атқарылатын шаралар жиынтығы; мерекеде бақылаушылар болмайды, бәрі де қатысушы. Ал, фольклор мен этнография белгілі бір этностық топқа ғана тән, сол топтың ғана қатысып, солардың игілігіне жарататын шектеулі шаралары болып табылады.
Бұл жағдайға бірнеше себеп бар. Біреуі ұйымдастырудағы мереке мен фольклорды шатастыруымыздан, ұлттық келбетімізді тек қана ескі дәстүрге байлауымызда, оны жаңғыртуға шорқақтығымызда, өткенімізді сахналаумен шектелуімізде. Мәдениет пен руханият саласындағы ізденістің жоқтығы мен сол саладағы ұйымдастыруда қолдағы мол әлеуетті шебер пайдалана алмай, үйлестіре білмеуден туындауда. Бұған этнографиялық зерттеменің белгілі бір деңгейде тоқырап, оны жаңа заманға лайықтау қауқарының аздығы да қосылады.
Бай мазмұн мен мәннен жұрдай бола бастаған, ұлы да іргелі танымға Наурыз мерекесін қарабайырлықтан арашалау, ұлттық намыс пен рухани болмысымызды жаңғыртудың, оларға жаңа тыныс берудің ізденісі нәтижесінде ғана жүзеге асатынын ескергеніміз абзал. Сондықтан да Наурызға араша боларлық іргелі ізденістер мен тарихи, әрі уақыттас шараларды қарастыра отырып, осы Тұжырымдама әзірленді.
1. «Наурыз» сөзіне қатысты ұғым бен таным
В. Шуховцев «Что такое Наурыз?» мақаласында «жарық», «сәуле» сөздерін өзінше індетіпті: «Персидское слово руз имеет длинную историю, и не всегда оно означило «день». В Авесте встречается слово rauča в значении «свет» и «луч». Автор ежелгі ебропалық тілдер «r» [р] мен «l» [л] дыбыстарын ауыстыра қолданғандықтан, ал ежелгі ирандық «č» праиндоевропалық жіңішке «k» дыбысынан шыққандықтан, бұл ежелгі түбірсөз латындық luceo – жарқырау, lucema – шам, ағылшындық light – жарық, славяндық лоучь – сәуле сөздерінде жүр деп пайымдайды.
Ежелгі Орталық Азияда Сияуыш патшаның рухына қоразды құрбандыққа шалған да, раушан гүлін соның қанынан өскен гүл есебінде қадыр тұтқан. Фердаусидің «Шахнамасында» раушан гүлі Сияуыштың қаны аталады. Ал кейбір этнографтар Наурызды қызыл гүл мерекесі санайды. Бұқарада ондай гүлдің орнына раушан гүлі жүріпті... Бұған қоса, осы маңайды мекендеген түркі-парсы жұрттарының киімдерінде раушан, қызғалдақ гүлдері ерекше бейнеленгендігін байқау қиын емес. Әсіресе, қазақ этнографиясы гүл кескінінен тұнып тұр. Соның бірі – киіз үйге ілінетін түрлі шашақтар – сол күндидарлы гүлдің бейнелерін береді.
Наурыздың бірден-бір нышаны раушан гүлі болғандығы жайындағы ақпарат тегін емес. Біздің ойымызша, бүгінгі әлем тілдеріне тараған роза, роуз сөздері Наурызбен байланысты; ал бұның қазақ тіліне қатысы бар ма? Бар! «Руз» сөзі о баста «ра+уз» (олаушы жұрттар үшін – «роуз») тіркесінен шығып, Ра – Күнтәңір, түркілерде ол «ыр», «ір» түрінде айтылады; ал уз – ауыз ұғымдарын білдірген. «Уз» сөзінің ежелгі түркілік «ауыз» екенін, кейін славяндық «устқа» айналғанын Олжас Сүлейменов дәлелдеді. Сонда «рауз»: Ра+уыз – Күннің ауызы (еріні) болып шығады да, раушан гүлін авесталық ғұлама абыздардың «Күннің ауызынан түскен» ұшқын ретінде бейнелегені растала түседі.
Ал «rauča» сөзі екі сөзден құралған болу керек: ra + uča. Қазақ тілінде «Ра» ұғымына қатысты сөздер жетіп артылады: рә түріндегі шылау: «ірә қызық», ыр (ір, ғыр, гір, ғар, гер) түріндегі суффикстер, тіпті, ірі сөзі кәзір «үлкен» ұғымын бергенмен, о баста «құдырет» ұғымының орнына қолданылған. Бұған «шындық», «тура» ұғымдарымен мәндес «рас» сөзін де алуға әбден болады. Бұл сөз «Ра(ның) + іс(і)» тіркесінен шығып тұрғанын қиындықсыз байқауға болар. Ал, келесі «uča» сөзінің соңындағы «а» дыбысы ашық сөзді туындататын индоебропалық тілдерге тән, бабатүркі тілінде ол «рауша» емес, «рауш» болар еді. Сонда аса ежелгі «РАу(ұ)Ш» сөзі қалпына келеді. Бұл дегеніміз – Күннің (Ра) ұшы, яғни, сәулесі деген сөз. Ал, Уча/ұш сөзінен бүгінде «ұшқынның» шығуы табиғи жайт. Кез келген үшкір нәрсенің ұшын білдіретін ұғым да осы РАҰШқа қатысты екені өзінен өзі шығады, бұл жерде ол Раның (Күн-құдыреттің) «басы», «тұңғышы» дегенді білдіріп тұр. Ендеше авестелік rauča сөзі түркі тілінің түсіндірмесіне барынша жуық болғаны. Демек, «Роза» сөзінің қазақшасы аталып жүрген «раушан» сөзі де осы тіркеспен тығыз байланыста. Қазақ тіліндегі РӘУІШ сөзіне қатысты Түсіндірме сөздік мынадай сөйлемді келтіреді: Тек бұрыш-бұрышқа үйірілген қараңғылық терезеден себезгілеген көмескі жарықпен аңдысқан р ә у і ш т е бой тасалап тұр (Жұлдыз, 1975, № 4, 127). Тағы бір сөйлем: Жас адам көктем рәуішті әсем келеді. Бұл жерде жас адам рәуішке баланып тұр. Бірақ рәуіштің не екені айтылмайды, ұмытылған...
Ендеше Жәмшед бабаның құрметіне нұр алмас жауған күн әуелде «жаңа күн» емес, «Күннің балғын сәулесі жауған күн» немесе «Күн сәулесі шуақ шашқан сәт» мағынасында болған. Басқаша айтсақ, «новруз» сөзінің ежелгі Авест заманында «ноу роуз» (олаушылардың ауызында) немесе «нау рауз (рауш)» (мұндағы «ноу», «нау» – жас, өскін мағынасында болған) түрінде айтылып, жазылған. Сонда «науырыз» сөзінің ежелгі нұсқасы есте жоқ ескі заманда «НАУ ЫР ЫС» атты шартты сөйлемді білдірген: нау – жас, ыр/ір – құдырет(ті)/ұлы ыс – іс!
«Наурыз» (өткен ғасырда қазақша «науырыз» болып жазылатын) сөзін індетушілер, оны парсының «ноу» – жаңа, «руз» – күн сөздерінен туындатып жүргені рас. Дегенмен аталмыш сөздің туындауына қатысты деген қазақ тіліндегі сырттай ұқсас сөздердің түсіндірмесін қарастыра отырып, оған басқа да нұсқаларды қарау қажеттігін ұсынамыз.
Нау 1. (көне): дау, жанжал. «Нау жүрген жерде дау жүреді» (мақал).
2. нау тарту – гүлдің, өсімдіктің жаңадан өсіп, шешектенуі.
«Нау» сөзінің 1-нұсқасының түсіндірмесі бұлдыр және айқындалмаған, келтірілген мақал бойынша «наудың» орнына мәндес сөздерді қойғанда, мақалдың орнына мәнсіз сөйлем аламыз: «Дау (жанжал) жүрген жерде дау жүреді». Жанжал мен даудың қатар жүретіні мақалсыз да белгілі. Сөз мағынасын талдаушылар бұл жерде қатеге ұрынып отыр, өйткені, даудың жүретін жері көп: арақ жүрген жерде де, топ адам жүрген жерде де, ойын-тойда да болуы ықтимал. Сондықтан бұл талқыма «нау» мағынасын ашып тұрған жоқ. Алайда, соңғы шыққан сөздіктерде, сілтемесіз «нау — көнеше дау, жанжал» деліне салған. Бұл мақалға қатысты белгілі ғалым, Әл-Фарабитанушы Ақжан Машанов (Ақжан Машанов. Әл-Фараби. – Алматы: Жазушы, 1970) былай келтіреді: «...Айдың тоғыс (аял) жұлдыздарының туғаны мен батқанын нау деп атайды (көпше айтылса – ануа). Демек, нау туралы дау туады. Ол дау астрономдар арасында, есепшілер арасында адам замандардан бері қарай бітпей келе жатқан дау. Сондықтан «нау құрымай дау құрымас» деген.» Ендеше «наурыз» сөзінің алғашқы буынының парсының «нов» сөзіне қатысы шамалы.
Науан: үлкен, биік. «Алдымнан ашылды бір науан есік» (Шалабаева).
Науан — өте жақсы, тамаша, әдемі. Туындыда келтірілген «науан есік» тіркесіндегі «науан» сөзі сын есім ретінде қолданылып тұрғанымен, ол бір «науан» аталатын ірі нәрсеге теңестіріліп тұрғанын аңғарған жөн. Біздіңше, ол науан бәйтеректің бір атауы болуы ғажап емес. Бәйтеректің Көк пен Жерді қосушы мифологиялық мәнін ескерсек, адам үшін одан асқан ірі нәрсені табу оңай болмас. Ақын ежелгі тіркесті интуитивті түрде қолданып отыр.
Науғы: арғы тек, тұқым. «нау» сөзі «жаңа» ұғымын бергенімен, ол «әуелгі», «соны» (свежий) дегенді де меңзейді; ал -ғы, -қы жұрнақтары арқылы қазақ тілінде түбірге қатысты туынды зат есім жасалатынын ескерсек, бұл жердегі «нау» сөзі осы жолы әуелгі, түпкі (первичный), басқы дегенді аңғартып тұр.
Науша – 1. жаңа. 2. жас жігіт, бозбала. 3. Ауыспалы мағына: бойшаң, бойжеткен, сымбатты жігіт (қыз).
Науша – балиғатқа толмаған өрімдей жас. Жоғарыда қарастырылған «нау» түбіріне қатысты сөздердің барлығы дерлік «жас», «соны», «жаңа» немесе «ырыс», «бақ», «бастау» деген мағынаға саяды.
Қорытсақ, Наурыз – «Жаратқанның бұйрығымен жаңа құтқа кенелу сәті». Демек, Наурыздың арғы мәнінде Уақыттың жаңаруын Жаратқанның еркімен болатын табиғаттың жаңарысымен және адамзаттың құдыретті жаңа құбылыс күтуімен байланыс бар. Қысқасы, «Наурыз» сөзі – саясатқа айналмаған пәк сенім мен ежелгі түркілік ұғымдардың жыйдасын (коллекциясы) біріктіріп тұр.
2. Наурыз мерекесінің түркілік сипаты
Түркілер Наурыздың теологиялық-мифологиялық мазмұнын барынша маңыз еткен. Оған дәлел, ежелгі парсылық жазбалардағы Наурыздың күнтізбелік шежіресінің ғана хатталуы болса, ал түркілердегі Наурызды мерекелеу, олардың барлық ғұрыптық, жоралғылық рәсімдерінің сақталуы еді. Және де отырық жұрттар күнтізбені шаруаға қолайлы болу-болмауына барынша мұқият болса, көшермендердегі Наурызға деген көзқарас ғұрыптық, жоралғылық рәсімдермен, дәстүрлермен айшықталған. Бұл – олардың Наурыз мерекесіне деген танымдық мәнді жоғары қоюының дәйегі.
Осындай жазбаны А. Сейдімбекұлы былай келтіреді: «...Грек тарихшысы Квинт Руф (б. з. д. І ғ.) өзінің «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде Орта Азия көшпелілерінің ұлыс тойын қалай тойлайтынын тамсана жазады. Ұлыстың ұлы күні таң шапақ шашып, күн шығар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға шымқай қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбала шығатын болған. Балаларды саны бір жыл ішіндегі тәуліктердің айғағындай болып, 365 өнерпаз бозбала тойдың шырайын келтірген. Бір жыл ішіндегі әрбір тәуліктің шежіре-баяны сияқты 365 күй тартылған. Сонан соң, бүкіл елдің батагөй абызы, Тәңірмен тілдес бақсысы ортаға шығып, қағанаттың үміт-тілегін Тәңірге жеткізетін 9 күй тартқан. Бұл 9 күй міндетті түрде қобызбен тартылатын болған. Мұнан әрі, Ұлыстың ұлы күнін тойлау бүкілхалықтық қуаныш-қызыққа ұласқан». (Квинт Курций Руф. Поход Александра. VII-VIII тараулар. Мына кітапта: Хрестоматия по истории древней Греции. В. В. Струвенің сарабымен шыққан. М.,1951).
Көріп отырғанымыздай, бір жылдың ішінде 365 күннің барына дейін рәсімге балалардың өздерін қатыстыру арқылы мән берген. Наурыздың күнтізбелік мәні оның мифологиялық мағынасымен қабысатындай жоралғы жасауы, ұлы мерекенің тео-мифологиялық мазмұнға бай екендігін байқатады.
Жағда Бабалықұлы, «Қазақпарат» агенттігіне берген сұхбатта қытай жазбасына сүйене отырып, Наурыз мерекесін былайша суреттейді: «Қытайлардың жазғанына қарағанда, ғұндардың хандары – тәңірқұттар Наурыз басталатын күні тау басына шығып, ұясынан жаңа көтерілген күнге қол жайып, тілек сұрап, дұға қылады. Ол дұға қайырғанда, тәңірқұттың арқа жағын ала қолында қобызы бар абыз отырады. Тәңірқұт дұғасын оқып болғанда, абыз 9 қоңыр күй тартады екен. Ол күй тартып болғанда, оның соңын ала отырған 365 күйші бір-бірден күй тартады. Содан кейін наурыз тойы басталатын болған. Бұндағы 9 және 365 сандарының астарында өзіндік мән жатыр. Соған қарағанда, арғы ата-бабаларымыз Наурызды аса ардақтап, аса бір салтанат-даңқпен тойлаған ба деп ойлаймын. Осы тойды тәңірқұттың өзі бастап тойлайтын болса, наурыздың мемлекеттік дәрежедегі мереке болғаны ғой». Наурыздың идеологиялық сыйпаты мен теологиялық қасиетіне қаншалықты мән берілгендігін орта ғасырлық түркілік тілгер, М.Қашғари былайша атап кетеді: «Көшпенділер өз жаңа жылдарын тойлағанда, барлығы бір ауылда жиналып, өткен ескі өшпенділіктерін ұмытып, қару-жарақтарын тастап, бір біріне ізгі тілектерін айтады». Көшегендердің белінен тастамайтын қару-жарақтарын тастауының өзі, олар үшін Наурыздың дағды мен дәстүрден де жоғары ұлы таным мен сенімнің болғандығы еді!
Түркілік тарихпен шұғылданушы Қайрат Бегалин де Наурызға соқпай кете алмайды (www. proza. ru, «Стерегущие золото грифы»), наурызды ол өзінше былайша суреттейді: «...С наступлением весны жители Алтайских гор отправлялись в степь, чтобы встретить там начало нового года. В повозках сидели старики, женщины и дети, а вокруг них на резвых конях гарцевали воины, одетые в длинные штаны, кожаные куртки и остроконечные войлочные шапки-кулахи. В день весеннего равноденствия отмечался большой праздник, которым начинался отсчет дней нового года. Это великое торжество собирало шумные толпища. Удальцы мерились силами, устраивая состязания на широких равнинах, а тем временем на привольных пастбищах паслись тучные отары и табуны...»
Қазақ даласында Наурыздың қандай сипатқа ие болғандығын этнограф-ғалым А. Сейдімбекұлы («Қазақ әлемі» 228-бет) төмендегіше бейнелепті.«Байырғы салт-жора бойынша қазақ арасында Ұлыс тойы түн ортасы ауа басталады. Бұл түн «Қызыр түні» деп аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр (Қыдыр) қасы көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны Бақ жетелеп жүреді екен дейді. Ұлыс тойының таңын көзімен атыруы үшін Қызыр ата түн ортасы ауа дала кезеді...
Қызыр түнін ұйықтамай өткеру үшін ауыл жастары алуан түрлі ойын ұйымдастырып, Қызыр атаның назарын аударып бақытты боламыз деп, небір тосын тамаша-қызықтар көрсетеді... Осынау қызық-думанның ішінде «жандықуыршақтың» жөні бөлек. Ол үшін жастар ауылдағы ноқта көрмеген ең асау тайыншаны ұстап, ең ескі ашамайды салып, ашамай үстіне ең ескі киім-кешек пен құрым киізден жасалған қуыршақ орнатып, тайыншаның құйрығына ескі шелек байлайды да: «Ұлыс таң атып қалды, бар елге хабар бер!» деп, шабына шыбық жүгіртіп, сауырға бір салып қоя береді. Асау тайынша өкіріп-бақырып жөнеледі. Ит үреді, қотандағы мал үркеді, үй-үйден шал-шауқан ербиіп шығады, жастар мәз-мейрам болысады...» Бұл үзіндіден Қыдыр түні жұрттың ұйықтамай таңды күткендігін байқаймыз және жылдың Бас таңын қарсы алумен жаңа Уақытты қарсы алу рәсімі түркілер Наурызының басты мәні екендігіне көз жетеді.
Серік Ерғали, этнолог, мәдениеттанушы
(Жалғасы бар...)
