Тарихқа үңілсек осыдан тура 63 жыл бұрын, яғни 1961 жылы 12 сәуірде Қазақстандағы Байқоңыр (бұрын – Ленинский қаласы) аймағынан тұңғыш космос кемесі ғарышқа аттанды. Сөйтіп, Юрий Гагарин – әлемнің тұңғыш ғарышкері, ал Қазақстанның Байқоңыры – ғарыш айлағына айналды. Кеңес Одағында осыдан бастап бұл күн - «Ғарышкерлер күні» болып атап өтілді. Осыдан он үш жыл бұрын Ю.А. Гагариннің тарихи ұшуының 50 жылдығына байланысты БҰҰ Бас Ассамблеясы бастамасымен 12 сәуір халықаралық ғарышкерлер күні болып белгіленді.
Қазақстан ғарыш кеңістігін бағындыру тарихымен тығыз байланысты. Республика аумағында аты аңызға айналған Байқоңыр ғарыш айлағы орналасқа, ол жерден Жерге жақын ғарыш кеңістігіне ұшу үшін басқарылатын ғарыш аппараттары ұшырылады. Қазақстандық ғарышкерлер бес рет орбиталық ұшуларға қатысты,
Ғарышқа адам ұшыруға КСРО мен АҚШ-тың таласы болғаны тарихтан белгілі. Алғаш ғарышқа жасанды жер серігін 1957 жылы 4 қазанда КСРО ұшырды. Байқоңырдан ұшырылған зымыран орбитаға сәттті шаға алды. Бұл сол кездегі екі алып елі КСРО –мен АҚШ-тың ғарышты игерудегі текетіресінің бастамасы болатын. Бұл жарыста алғашқы ұпайды КСРО өз коржынына салды. Содан кейін ғарышқа адам ұшыруда тағы да екі ел бәскелесе бастады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін 1991 жылы 31 тамызда Байқоңыр ғарыш айлағы Қазақстанның меншігі болып жарияланды. Ал сол жылдың қазан айында тұңғыш қазақ ғарышкері ғарышқа ұшты. Тәуелсіздік алғаннан кейін еліміз алдынада алғашқы қазақстандық ғарышкерді ғарышқа ұшыру міндеті тұрды. Бұл жолда Тоқтар Әубакіров таңдап алынды. Ол 1991 жылы Юрий Гагарин атындағы ғарышкерлерді даярлау орталығында оқуды бастаған болатын. 1991 жылы 2 қазанда «Союз ТМ-13» ғарыш кемесінің ғылыми-зерттеу ғарышкері ретінде Александр Волков (ұшу кезінде экипаж командирі) және аустриялық ғарышкер Франц Фибекпен бірге ғарышқа ұшты. Апта бойы ол «Мир» орбиталық кешенінің бортында жұмыс істеді. Ғарышта болу ұзақтығы 7 күн 22 сағат 13 минутты құрады. 1991 жылы 10 қазанда «Союз ТМ-12» ғарыш кемесінде Анатолий Арцебарский (десант командирі) және австриялық ғарышкер Франц Фибекпен бірге жерге оралды.
Талғат Мұсабаев ашық ғарышқа шыққан тұңғыш және жалғыз қазақ. Ол 1994 жылы 1 шілдеде «Союз ТМ-19» кемесінде командир Юрий Маленченко басқаратын ЭО-16 экипажының бортинженері ретінде ғарышқа алғаш рет ұшты. 126 күндік ұшудың негізгі бағдарламасына алдыңғы экипажды түйістіру кезінде зақымданған «Мир» орбиталық станциясын жөндеу бойынша міндет тапсырылды.
«Менің ғарышқа алғашқы сапарым «Мир» стансасы Қазақстанның үстінен ұшып бара жатқан сәтте болды. Люкті ашқанда қорқыныш сезімін қуаныш алмастырып, еріксіз: «О, Қазақстаным, Балқаш!» деп айқайладым. Сол кезде мен таулардың, көлдердің және шексіз қазақ даласының таныс сұлбасын көргенде, бұл кездей соқтықты – жерлестерінің арасынан ашыө ғарышқа алғаш қадам басқан ұлына Отанның берген батасының белгісі деп қабылдадым», – деп еске алады ол кезді Талғат Мұсабаев.
Талғат Мұсабаев 7 рет ғарышқа ұшқан қазақ, бір жылға жуық уақыт ғарышта болған. 2001 жылы алғашқы ғарыш туристі Денис Тито ғарышқа ұшады. Ол салмақсыздық жағдайын игере алмай басын темір қабырғаға соғып алған. Кейін оның жүрегінде ақау бар екенін белгілі болады. Осы екі жағдайда да ғарышкер Талғат Мұсабаев алғашқы көмек көрсеткен.
Айдын Айымбетов ғарышқа ұшқан тұңғыш Қазақстан Республикасының азаматы. Айдын Айымбетов ғарышқа ұшу кезегін 2011 жылы Қазақстан ғарышкерлерінің алғашқы отрядына қабылданды. 2003 жылдан бастап ол жалпы ғарыштық жаттығуларды бастады. 2005 жылы ол емтихандарды өте жақсы тапсырды, оған «сынақ-ғарышкер» біліктілігі берілді, бұл оған ғарыш кемесінде зерттеуші-ғарышкер, бортинженер, экипаж командирі ретінде ұшу құқығын берді. Сөйтіп, 2009 жылдың 30 қыркүйегіне жоспарланған ғарышқа ұшуға үміткерлер қатарына қосылды. Бірақ қаржылық мәселелерге байланысты Қазғарыш өзінің ғарышкерінің ХҒС-қа ұшуын тоқтатты. Бұл елге 30 миллион доллар шығын әкелетін еді. Оның ғарышқа ұшуы бірнеше жылға осылай кешікті. 2012 жылдың қазан айында оған Қазақстан Республикасының ғарышкері мәртебесі берілді. Оның ғарышқа ұшу мүмкіндігі 2015 жылдың мамыр айында британдық Сара Брайтман «Союз ТМА-18М» ғарыш кемесіне ұшудан бас тартқан кезде пайда болды.
2015 жылдың шілдесінде Айымбетов экипажға екінші бортинженер болып бекітілді. 2015 жылы 2 қыркүйекте «Союз ТМА-18М» ғарыш кемесінде командир Сергей Волков пен 1-бортинженер Андреас Могенсенмен бірге ұшты. Экипаж Жерге 12 қыркүйекте 9 күн 20 сағат 13 минут 51 секундтан кейін оралды. Осылайша Айдын Айымбетов ғарышқа ұшқан тұңғыш Қазақстан Республикасының азаматы атанды.
КСРО ғарышкерлер корпусының құрамында Қазақстанның оның ішінде Солтүстік Қазақстан облысының тумалары болды. Владимир Александрович Шаталов - кеңестік ғарышкер, авиация генерал-лейтенанты. Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры. КСРО еңбек сіңірген спорт шебері (1969), техника ғылымының кандидаты (1972). Александр Степанович Викторенко - кеңестік және ресейлік ғарышкер, полковник (1987), 1-дәрежелі ғарышкер, 3-сыныпты ұшқыш-сынақшы. КСРО-ның 62-ғарышкері, әлемнің 204-ғарышкері. Олардан басқа Қазақстанның тумасы Владимир Александрович Жәнібеков – КСРО ұшқыш-ғарышкері (1978), екі мәрте Кеңес Одағының Батыры (1978, 1981), авиация генерал-майоры (1985). Ұшудың жалпы ұзақтығы 145 күн 15 сағат 58 минут 35 секунд. 2 ғарыштық серуеннің жалпы ұзақтығы 8 сағат 34 минутты құрайды. Виктор Иванович Пацаев - КСРО ұшқыш-ғарышкері, Кеңес Одағының Батыры (қайтыс болғаннан кейін). Жер атмосферасынан тыс жұмыс істеген әлемдегі бірінші астроном. 1971 жылы 30 маусымда «Союз-11» қонуы кезінде түсіру модулінің қысымы төмендеген кезде қаза болды.
Қазақстанның ғарыштық держава мәртебесін алу жолы оңай болған жоқ. Екі ел – Қазақстан мен Ресей үшін қолайлы бірлескен әрекеттердің жаңа тәсілдерін әзірлеу, қарым-қатынастардың толыққанды шарттық базасын қалыптастыру үшін көп күш салу қажет болды. Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартпен қатар Қазақстан мен Ресейдің екі тәуелсіз мемлекет ретіндегі екіжақты ынтымақтастығы тарихындағы алғашқы іргелі құжатқа қол қойылғаны мұның қаншалықты маңызды болғанын дәлелдейді. «Байқоңыр» ғарыш айлағын пайдалану үшін. 1994 жылы наурызда Қазақстанның Тұңғыш Президентінің Ресейге алғашқы мемлекеттік сапары барысында тағы бір маңызды құжат – ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі принциптері мен шарттары туралы келісімге қол қойылды.
Алғашқы ғарыш сапарынан кейінгі жылдары әлемде 500-ден аса ғарышкер аспан әлеміне сапар шегіп, ғылыми зерттеулер жүргізген. Қазіргі таңда еліміз ғарыш технологиясымен жабдықталған 15 елдің қатарына енген. Ғарыштың тылсым сырларына үңілу, жұмбағын шешу, тіпті, қажет болса оны игеру ғылым мен технология қарыштаған қазіргі заманда ең өзекті мәселесі екені белгілі.
Қазақстан аумағында адамзаттың тұңғыш ғарыш айлағы орналасқан қазір өзінің ғарыштық бағдарламасын жүзеге асыруда. Республикада бүкіл ғарыш саласын үйлестіруді Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Аэроғарыш комитеті – Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына кіретін, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 1 қаңтардағы № 111 функцияларын жүзеге асыратын атқарушы органы ретінде бекітілген.
Соңғы жылдары Қазақстан ғарыш қызметін дамытуда көптеген елдер бірнеше ондаған жылдарға тең жолдан өтті. Тәуелсіздік жылдарындағы жетістіктеріміз:
1. Елдің қолданыстағы ғарыш инфрақұрылымы біртұтас органның қол астында ұйымдастырылды, ғарыш қызметін дамытудың барлық стратегиялық бағыттары бойынша кәсіпорындар құрылды.
2. Ғарыш өнеркәсібі кәсіпорындарының білікті ғылыми-инженерлік кадрлары қалыптастырылды, ғарыштық технологиялардың арнайы конструкторлық-технологиялық бюросы (ҚТБ КТБ) жасақталды, жетекші шетелдік ғарыштың өндірістік алаңдарында қазақстандық инженерлер үшін тәжірибелік тағылымдамадан өтуді ұйымдастыру арқылы ғарыштық технологиялар көшірілді. Алыс және жақын шетелдердің, сондай-ақ Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындары ғарыштық техника мен технология мамандарын даярлауды ұйымдастырды.
3. Қазақстан ғарыш аппараттарының (ҒК) екі орбиталық шоқжұлдыздары құрылды, ұшырылды және пайдалануға берілді: екі байланыс серігі «Kazsat-2», «Kazsat-3» шоқжұлдыздары және екі Жерді қашықтықтан зондтау (ЖҚЗ) шоқжұлдыздары. «KazEOSat-1» және «KazEOSat-2» спутниктері дайындалды.
4. Үш тәуелсіз ғарыш жүйесінің жерүсті кешендерінің құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді – «Kazsat» телекоммуникация және байланыс жүйесі және қашықтықтан зондтау жүйесі, сондай-ақ жоғары дәлдіктегі спутниктік навигация жүйелері (СВСН).
5. Әлемге белгілі ғалымдар жұмыс істейтін үш ғылыми институтты біріктіретін «Ұлттық ғарыштық зерттеулер мен технологиялар орталығы» АҚ құрылды және жұмыс істейді. Орталық астрофизика, Жер ионосферасы және қашықтықтан зондтау саласындағы ғылыми зерттеулердің дәстүрлі бағыттарын одан әрі дамытумен қатар, жаңа бағытта – ғарыштық техника мен технологияның отандық үлгілерін әзірлеуде табысты қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізеді. Спутниктік навигацияға арналған дифференциалды станциялардың (ДС) өндірісі ұйымдастырылды және ДС тәжірибелік партиясы жасалды.
6. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ұшырылатын зымыран тасығыштардың қоршаған ортаға және ғарыш айлағының қызметі әсер ететін аумақтарда тұратын ел тұрғындарының денсаулығына әсеріне экологиялық мониторингті жүзеге асыратын «Ғарыш-Экология» ғылыми-зерттеу орталығы ұйымдастырылды және жұмыс істейді. Алматы, Байқоңыр және Жезқазған қалаларындағы стационарлық зертханалардан бөлек, зымыран тасығыштардың бөлінген бөліктері құлаған аумақтарда жұмыс істеу үшін жылжымалы зертханалар іске қосылды.
7. Жетекші ғарыш державаларымен, соның ішінде Ресей, Франция, Германия, Қытай, Ұлыбритания, Израиль, Жапония, Оңтүстік Корея, Канада және басқа елдермен ғарыш кеңістігін бейбіт мақсатта зерттеу және пайдалану саласында халықаралық ынтымақтастық орнатылды. Жоғарыда атап өтілгендей, Қазақстан үшін Космонавтика күні Байқоңыр ғарыш айлағымен тығыз байланысты – бұл зымыран ұшыру кешені, әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. Байқоңыр ғарыш айлағы 1957 жылы алғашқы құрылыс жұмыстары аяқталып, R-7 зымыранының алғашқы ұшырылымы болған кезде пайда болды. Ол біздің республикамыздың Қызылорда облысында орналасқан және 6717 шаршы метр аумақты алып жатыр. км. Дәл Қазақстан аумағынан Жердің бірінші серігі бар зымыран, алғашқы жануарлар және ең соңында бірінші ғарышкер ұшырылды. Қазіргі уақытта ғарыш айлағы мен қала Ресей Федерациясынан 2050 жылға дейін жалға алынған.
Байқоңыр – бұл әлемге ғылыми-техникалық прогреске, ал адамзатқа ғарышқа жол ашқан ғарыш айлағы. Дәл осы ғарыш алаңынан ғарыш дәуірінің басталуын жариялаған алғашқы спутник ұшырылды. Бүгінде «Байқоңыр» ғарыш айлағының болашағы екі ірі халықаралық жобамен байланыстырылады. Олардың біріншісі - Ресеймен бірлесіп, орта санатты «Союз-5» зымыран тасығышын ұшыру үшін «Бәйтерек» ғарыш зымыран кешенін құру. Екіншісі - Ресеймен және БАӘ-мен бірлесіп «Союз-2» зымыран-тасығыштарын ұшыру және олардың модификациялары үшін Байқоңыр ғарыш айлағындағы №1 ұшыру алаңын реконструкциялау бойынша «Гагарин старты» жобасы пысықталуда.
Қазiргi уақытта Байқоңыр ғарыш айлағы - әлемдегi бiрiншi және iрi ғарыш алаңына айлаған. «Байқоңыр» кешенiнiң құрамына Байқоныр қаласымен бiрге ғарыш айлағы кiредi және зымыран ұшыру мақсатында 9 түрлi 15 ұшыру алаңы және баллистикалық зымыран ұшыру мақсатында 4 ұшыру үстелiнен, 11 монтаждау-сынау корпустарынан (МИК) және басқа да инфрақұрылымдардан тұрады. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан алғашқы жасанды жер серігі 1957 жылы ұшырылды. Әлемдегі тұңғыш ғарышкер Юрий Гагарин де 1961 жылы «Восток» ғарыш кемесімен қазақ даласынан ғарышқа аттанған болатын. Кейіннен АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Италия сияқты елдер де өз азаматтарын ғарышқа ұшыра бастады. 70-жылдардың басында бұл қатарға Жапония, Қытай, Нидерланд, Испания және басқа елдер қосылды. Қазіргі таңда әлемнің 200-ден астам елі ғарыш қызметімен айналысады. Олардың көпшілігінде өздерінің ғылыми және қолданбалы маңызға ие жасанды серіктері бар.
Қазақстанның ғарышты игеруге бағытталған саясаты еліміздің бұл саладағы бәсекеге қабілетін арттырып, жаңа мамандықтың пайда болуына және сала жетістіктерін пайдалануға мүмкіндік береді. Қазір еліміздің бірқатар оқу орынында аэроғарыш саласының мамандары даярланып жатыр. Сондай-ақ елдегі ғарыш саласы бойынша нысандар мен жерүсті инфрақұрылымдары бірыңғай негізде ұйымдастырылған. Ғарыш саласын дамытудың барлық стратегиялық бағыттары бойынша кәсіпорындар құрылған. Бүгінге дейін ғарыш саласы бойынша кәсіпорындардың ғылыми және инженерлік құрамының білікті кадрлары қалыптасып, ғарыш техникасының арнайы конструкторлық-технологиялық бюросы жинақталған
Биыл адамзат дамуында жаңа дәуірді ашқан, жаһандық коммуникацияларды дамытуға мүмкіндік берген және әлемді ортақ идеясымен біріктірген тарихтағы тұңғыш рет атмосферадан тыс ұшудың 63 жылдығын тойлауда. Ғарыштық зерттеулер қазіргі әлемдегі ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бағыттарының бірі болып табылатыны белгілі. Жасыратыны жоқ, ғарыш қызметінің дамуы көбінесе кез келген мемлекеттің саяси бейнесін, оның экономикалық, ғылыми-техникалық және қорғаныс қуатын көрсететіні сөзсіз. Сонымен бірге, ғарыш тек ұлттық бедел ғана емес, сонымен қатар озық технологиялар, қазақстандық экономика мен қауіпсіздіктің бәсекеге қабілеттілігінің негізі, республикамыздың табысының құрамдас бөліктері, Қазақстанның игіліктер бағытына апаратын жолы екенін түсіну біздің жас ұрпақтарға маңызды.
Бауржан Рахымғалиұлы Шериязданов
ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің
«Мемлекет тарихы институты» РММ
Саяси ғылымдарының кандидаты,
жетекші ғылыми қызметкері.
Пайдаланған дерекөздер:
В. Жоламанқызы «Ғарышкерлер күні: Қазақстанда ғарыш саласы қалай дамып жатыр» Электронный адрес: https://kaz.inform.kz/news/garyshkerler-kuni-kazakstanda-garysh-salasy-kalay-damyp-zhatyr_a3921542/ 12 Сәуір 2022 |
Б.Шериязданов «Космонавты Казахстана» Портал E-Histjry Электронный адрес: https://e-history.kz/ru/news/show/32593
Наргиз АЙДЫН «Биыл адамзаттың ғарышты бағындырғанына 62 жыл» Электронный адрес: https://018.kz/1823-biyl-adamzatty-aryshty-bayndyranyna-62-zhyl.html
