Қазіргі өркениеттің жаһандық тенденциялары елдер мен халықтардың интеграцияға қарай күшті қозғалысымен сипатталады. Тіпті кейбір жасанды ұлттықтан тыс құрылымдардың ыдырауы, оның негізінде Теңдік пен егемендік үшін күрес одан әрі жақындасуға және өзара ынтымақтастыққа әкеледі.
Халықтардың мәдени бірегейлігін сақтау және байыту – жалпы әлемдік прогрестің негізі және нәтижесі.
Әлемде бұл прогрестің негізі Еуропада да, Жерорта теңізінде де, Азия континентінде де емес, олар бүкіл адамзаттың күш-жігерімен құрылған деген түсінік нығайып келеді.
Өткен тәжірибе бір-бірін жақсы түсінуге, өркениет дамуының сабақтастығын, халықтардың уақыты мен тағдырының тұрақты байланысын сезінуге мүмкіндік береді. Ұлы Жібек жолы осылайша адамзат қауымдастығының дамуының ең көне интеграциялық үлгілерінің бірі ретінде әрекет етеді.
Жібек жолы сауда магистралі ретінде біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда пайда болды және XVI ғасырға дейін созылды. Жібек жолының бойында орналасқан ежелгі сауда қалаларында көптеген жойқын соғыстар, жаугершіліктер, өрт, аштықтар болды.
Ежелгі заманнан бері біздің планетамыздың әр түкпірінде өмір сүрген адамдар бір-бірімен сауда жасаған. Бастапқыда: тұз, асыл тастар мен алтын, дәрілік шөптер мен хош иісті заттарды алмасумен шектелген. Содан кейін адамдар тауарлармен: азық-түлік, мал, қола және темір бұйымдарымен, бағалы жүндермен, маталармен, малмен және тағы басқалармен алмасуға кірісті.
Әдеттегі заттарды бір-біріне айырбастаса, содан кейін ақшаға сатып алу — сату басталды, сауда пайда болды және онымен бірге елдерді, қалалар мен халықтарды байланыстыратын базарлар, жәрмеңкелер, сауда жолдары пайда болды. Жолдардың жекелеген бөліктері біріктіріліп, жолдар Батыс пен Шығысқа, Солтүстік пен Оңтүстікке қарай созылып, жаңа аумақтарға дейін сауда үрдісі жетті.
Ежелгі қытай шенеунігі Чжан Цянь Ұлы Жібек жолын трансеуразиялық магистраль ретінде қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Біздің заманымызға дейінгі 138 жылы ол юэчжа тайпасының көшпенділеріне хунну көшпенділерімен күресте Хань Қытай империясының одақтасы болуға сендіру үшін қауіпті дипломатиялық миссиямен барды. Чжан Цянь Орта Азияға – Согдиана мен Бактрияға (Қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан және Ауғанстан) барған алғашқы қытай болды. Онда ол қытай тауарларының қаншалықты сұранысқа ие екенін біліп, қытайлықтар түсіне алмайтын көптеген нәрселерді көрді.
Біздің дәуірімізге дейінгі 126 жылы ол Қытайға оралды. Ол императорға Қытай мен Орта Азия мемлекеттері арасындағы тікелей сауданың артықшылықтары туралы хабарлады. Чжан Цян юэчжиден сионнуға қарсы күресте әскери көмек ала алмаса да, ол жинаған ақпарат өте маңызды деп танылды.
Қазақстан аумағында Ұлы Жібек жолы Қытай шекарасынан бастау алды. Аспан асты империясының саудагерлері қазақ даласы арқылы Батысқа, Еуропаға жібектен жасалған мата, қару-жарақ, дәрі-дәрмек, күріш, сондай-ақ сол кездегі экзотикалық тауарларды, мысалы, піл тістерін алып келді. Дала билеушілері сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өз қызметтерін ұсынды, оның орнына тауарлардың бір бөлігін немесе монетасын талап етті. Осылайша, салықтар мен кедендік төлемдер пайда болды.
Ұлы Жібек жолының негізгі бағыты Қазақстан аумағы арқылы елдің Оңтүстігі арқылы өтті, Қытай шекарасынан сауда керуендері Сайрам, Яссы, Отырар, Тараз қалалары арқылы одан әрі Орталық Азияға, Персияға, Кавказға және сол жерден Еуропаға қарай жылжыды.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін Жібек жолы XIV ғасырға дейін, қақтығыстар мен соғыстар қалаларды қиратқанға дейін жұмыс істеді. Соңғы Жандану XIII ғасырдың ортасында, Моңғол империясының астанасы Қарақорымға сауда және дипломатиялық елшіліктер көшкен кезде келеді.
Жетісу бойымен Ұлы Жібек жолының бірнеше жолдары өтті. Бірінші бағыт Оңтүстік-Шығыс Жетісу арқылы өтті, содан кейін Тараз арқылы Алматыға (Алмалық), сол жерден Шелек, Сүмбі, Жаркент арқылы шығысқа қарай жүрді. Екінші тармақ – солтүстік-шығыс – Алматы, Қапшағай, Шеңгелді, Алтынемел, Қойлық арқылы Алкакөл көлінің жанынан шығысқа қарай өтті. Тараздан кейінгі үшінші, солтүстік бағыт Құлан қаласы арқылы өтіп, Хантауды кесіп өтіп. Содан кейін Айнабұлақ елді мекенінен жол солтүстікке қарай Сарқандқа бұрылып, Қазақстанның солтүстік-шығысы арқылы Моңғолияға қарай бет алды.
Ұлы Жібек жолының батыс және шығыс бағыттары Тараз қаласында тоқтап, Оңтүстік Қазақстандағы негізгі сауда орталықтары болған Испиджабқа (Сайрам) дейін жетті. Талас алқабындағы Ұлы Жібек жолындағы алғашқы ірі қала Джувикат болды, ол арқылы керуендер Таразға түсті. Тарихи дереккөздер Таразды "саудагерлер қаласы" деп атайды.
Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалалар қазақ халқының құрамына енген түркітілдес тайпалардың отырықшы халыққа айналу жолында маңызды рөл атқарды. Сауда-экономикалық байланыстарды дамытудың арқасында халықтар мен тайпалар бір-бірінен шаруашылық жүргізу тәжірибесін алды. Мұндай өзара әсер орта ғасырлардың (XIII–XV ғасырлар) гүлденуіне дейін жалғасты. Қазақстан аумағында ақшалай айналым дамыды, бұл туралы Отырардан келген күміс қазына куәландырады. Тараз қаласында император Юстиниан I дәуіріндегі византиялық алтын солид табылды. Ұлы Жібек жолы бойындағы мемлекеттер арасындағы сауда және экономикалық байланыстар XIII ғасырда моңғол шапқыншылығымен бұзылды. XVII ғасырдан бастап теңіз сауда жолдары ашылғаннан кейін Ұлы Жібек жолы құлдырады. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанның солтүстігінде Ресеймен және оңтүстігінде Қытаймен саудасы қайта жанданды.
Қазақстанның ортағасырлық қалаларында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде археологтар Қытай мен Византия, Иран мен Үндістан елдерінің теңге сарайларында нақыштап соғылған теңгелер мен ділдәлар қазып алған. Сонымен бірге сол жерде жасалған әрі сауда керуендерінен келген басқа бұйымдар да табылған. Алматы маңындағы ежелгі Талхир қаласының орнын қазған кезде Иранда жасалған қола табақ, қытай фарфоры мен жапон фаянс тостағанының сынығы және т.б. бұйымдар қолға түсті. Әсіресе, беті түрлі танғажайып оюлармен, тамаша суреттермен безендірілген табак ерекше қызықтырып, ықылас тудырады. Қызыл түсті жапон фаянс тостаған сынығының іші мен сыртында айдаһар, тау мен теңіз, «алтын» киім киінген ер кісі мен әйел әсем бейнеленген.
Көз қызықтырар қола айналар – Таяу Шығыс пен Қытайдан шығып, кең таралған заттардың бірі. Олардың сырт жағына гүлді оюлар, ұшып бара жатқан тырналардың суреттері салынып, араб жазулары да түсірілген.
Ұлы Жібек жолы бойымен Ферғананың әйгілі жүйрік аттарын, араб және түрікмен арғымақтарын, түйе мен пілдерді, арыстан мен керіктерді, сілеусін мен карақұйрықтарды, сұңқар мен каршығаларды, тауық пен тотықұстарды, тіпті түйеқұстарды да сату үшін алып өткен. Сонымен қатар осы жол арқылы қант, жүзім, шабдалы, қауын сияқты өсімдіктер мен азық-түлік түрлері де саудаланған. Ортағасырлық Шығыстың ұлы ақыны Фирдауси ұлы Жібек жолын былай деп тамаша бейнелеген:
Сансыз қымбат жүк тиелген,
Мыңдаған алып түйелер.
Жүз сары нарға дирхем артса,
Қырық нарға динар жегілген.
Жібек жолы арқылы тауарлармен қатар ортағасырлық өнер: сәулет, мәдениет, әуен мен би өнері, көркем қойылымдар да жан-жаққа таралған. Иран, соғды, түрік бишілері мен әртістері Қытай хореографиялық мәдениетіне зор үлес қосқан. Ұлы Жібек жолы бойымен дін өкілдері де өз уағыздарын шет елдерге тараткан. Бүкіл Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Үндістаннан, Қытай, Корей, Жапон халықтарына будда, ал Сирия, Иран, Арабия елдеріне христиан діндері енген.
Еуропа мен Азияны, Шығыс пен Батысты ұштастырған бұл жол түрлі мәдениеттің дамуына ықпал етіп, алыс-жақын елдердің өзара қарым-қатынас жасауына өте қолайлы еді. Қазақ даласында өмір сүрген сол замандағы отырықшы қала тұрғындары мен көшпелі тайпалар адамзат мәдениетінің дамуына әсерін тигізген. Халықтың тұрмыс-тіршілігі жақсарып, білім деңгейлері көтерілді. Саусағынан өнер тамған қолөнер шеберлері өздерінің таңғажайып туындыларын дүниеге әкелді.
