ХХ ғасыр қазақ музыкасы үшін айтулы өзгерістерімен есте қалды. Бұл – ұлттық музыкалық мәдениеттің алдыңғы кезеңдерінен осы дәуірдің жаңалығы мен маңызды айырмашылықтарын шоғырландырған құбылыстардың бірі. Жаңа еуропалық дәстүрді дамытудың ұлттық ерекшелігіне көптеген музыкатану жұмыстары арналды. Қазіргі кезеңде қазақ музыка тарихын зерттеудің өзектілігі оның жеке кезеңін жан-жақты тарихи-теориялық және мәдени тұрғыдан қарастыру қажеттілігіне байланысты, ол салыстырмалы түрде толық, тәуелсіз музыкалық-тарихи құбылыс ретінде объективті түрде анықталды. Кезеңді музыкалық-тарихи құбылыс ретінде салыстырмалы түрде аяқталған деп қарау үшін Қазақстан тарихындағы екі шешуші әлеуметтік-саяси оқиға маңызды негіз болып саналады.
Қазан төңкерісінде Қазақстанда сазгерлік басталуы айқындалды. Кеңестік мемлекеттің саяси-әлеуметтік ахуалы қазақ музыкасының өркендеуіне арнайы жағдай жасады. Осы кезден бастап жаңа тарихи-мәдени дәуір басталып, мәдениеттің жаңа ошақтары құрылды және жаңа еуропалық музыкалық жанрлар меңгеріле бастады.Жоғарыда аталған алғышарттар 1920-1950 жылдардағы Қазақстан композиторларының шығармашылығын жалпылама мәдени және тарихи-теориялық зерттеудің өзектілігін анықтады. Сондай-ақ қазақ музыка тарихын терең зерделеудің өзектілігін анықтаған тарих пен мәдениетті түсінуде бірқатар басқа алғышарттар анықталды. Мемлекеттік-саяси құрылымның реформалары және қоғамдық сананың жаңа рухани бағдарлары құндылықтардың төңкерісін тудырды. Қалыптасқан көзқарастар жойыла бастады, көптеген фактілер мен оқиғалар қалпына келтірілді, олар бұрын кеңестік идеялардың пайдасына еленбеді немесе жасырылды.
Жаһанданудың сөзсіз процестерінің шабуылымен ХХ ғасырдың аяғында музыкалық шығармашылық саласындағы ұлттың мәдени және тарихи бірегейлігіне қауіп төнді. Әмбеге аян, еуропалық аспаптарда қарқынды дамып келе жатқан орындаушылық өнер дыбыс кеңістігін кеңейтті және ұлттық мәдениетке Батыс Еуропа өнерінің көркемдік құндылықтарын енгізді. Жаңа еуропалық дәстүрдің композиторлық шығармашылығы да еуропалық жанрларға бағытталған. Батыстық әсерлер бұқаралық өнердің стильдік әртүрлілігін тудырды. Музыканың технологиялық дамуы батысшыл мәдениеттің әсерін күшейтті. Бұл жағдайда музыкалық сананың ұлттық формалары кішкентай, бірақ тамыры терең «арал» еді. Кез келген уақытта ұлттық мәдениеттің болашағы туралы алаңдаулар кезінде, оны зерттеу ғылыми тұрғыдан аса маңызды болып саналды. ХХ ғасырды қамтитын музыкалық мәдениеттің тарихы, әсіресе жаңа еуропалық үлгілер бойынша жұмыс істеген композиторлардың шығармашылығы, тек қызығушылықты жоғалтып қоймай, сонымен бірге ең күрделі қайта бағалау процестерінің нысаны болды. Өткен ұлттық мәдениеттің жаңғыруы жағдайында ұлттық мәдениеттің гүлденуі кеңестік дәуірмен байланысты деген ХХ ғасырда тамырын тартқан идея қайта қаралып, сынға алынды. Композиторлық шығармашылықты кеңестік дәуірдің өнімі ретінде қарауға қатысты ұстанымдар, «тарихқа дейінгі» көзқарасты жою үрдісімен қатар жүріп, оған теріс пікірлердің пайда болуына ықпал етеді. Кеңестік кезең аяқталған соң, шығыс монодиялық мәдениеттеріндегі еуропалық үлгідегі музыканың тағдыры және еуропалық және ұлттық музыкалық дәстүрлердің интеграциясы туралы мәселелер ерекше маңызға ие болды. Жаңа еуропалық дәстүрдегі композиторлық шығармашылықтың рөлін қайта қарау тенденциясы жекелеген көріністер арқылы бағаланады. Мысалы, дәстүрлі музыканттардың заманауи тәрбиесі мен білімінің шынайы ұлттық сананы қалпына келтіруде және осы дәстүрдің мәдени жағдайларын жаңартуда тиімді рөл атқаратыны анық.Ұлттық бірегейлікке деген табиғи ұмтылыстың ұлттық мәдениеттің дамуындағы перспективалары тұрғысынан композиторлық шығармашылыққа күмәнді көзқарас болды, өйткені ол жаңа музыкалық мәдениеттің басқа факторларымен бірге ұлттық шығу тегі құбылыстарына қатысты болды. «Тек қазақ қана емес, бұрынғы Одақтың барлық шығыс музыкалық мәдениеттері ХХ ғасырда дамуда белгілі бір дағдарысты бастан кешуде, өйткені олардың идеялық және эстетикалық негіздері кеңес мәдениетінің канондық бағыты ретінде таңдалған XIX ғасырдағы еуропалық музыкалық классиканың стилімен сәйкес келмеді». Жаңа композиторлық шығармашылықтың ұлттық мәдениетке қатынасы кеңестік кезеңді түсіну тұрғысынан да қарама-қайшы түсіндіруге ие болды. Уақыт кеңістігінде 1920-1950 жылдар қоғам дамуының Социалистік кезеңіне сәйкес келді. Бұл жағдай композиторлық шығармашылықты негізінен кеңестік музыка құбылысы ретінде түсінудің жалпы көрінісін тудырды. Ұлттық мәдениеттердегі композициялық шығармашылық таза кеңестік дәуірдің туындысы және оның идеяларының экспонаты деген қалыптасқан және қазірдің өзінде айтарлықтай тұрақты пікір – қазақ музыкасына толығымен қатысты. Композиторлық шығармашылық кеңес дәуірінің өнімі ретінде ұлттық мәдениетпен күрделі қарым-қатынаста болды. Бір жағынан, кеңестік музыка ұлттық дәстүр ретінде қарастырылды, оның ең айқын белгісі - ұлттық стиль. Екінші жағынан, 1920-1950 жылдар кезеңі, әсіресе қазақ мәдениеті үшін, оның дәстүрлеріне тікелей жалғас бермейтін ерекше бір уақыт болып табылады. Бұл кезеңде жаңа жанрлар мен формалар арқылы халықтық-ұлттық дәстүрлерді көрсету идеясы, еуропалық дәстүрлермен анықталған мәдениеттің жаңа түрін ұлттық мәдениет ретінде түсінуге мүмкіндік берді. Кеңестік музыка аясында дамудың жаңа бағыты ұлттық мәдениеттен оқшауланды. Музыка тарихынан белгілі болғанымен, еуропалық композиторлардың шығармашылығы оның дамуының жаңа кезеңі ретінде белгілі бір ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты болды. Сонымен қатар, географиялық тұрғыдан еуропалық емес ұлттық мәдениеттер үшін музыкалық өнердің жаңа түрлерінің өркендеуі Еуропа мен Шығыстың, Батыс пен Шығыстың өзара әрекеттесуін білдіреді, бұл сонымен бірге бір құбылысқа қатысты қасиеттерді одан әрі айқындады.
Бірақ кеңестік дәуірмен бірге ұлттық мәдениетке енген музыкалық шығармашылықтың жаңа, ұлттық емес түрлерін ұсынудағы ең драмалық нәрсе-Одақтың ыдырауының әлеуметтік-саяси факторы көркемдік процестерді тиісті түсіндіруге негіз болды. Композиторлық шығармашылық ұлттық мәдениеттің дамуындағы тарихи рөлін аяқтады деп саналды. Сонымен, бұрынғы Одақтың кейбір ұлттық мәдениеттерінде, атап айтқанда Орталық Азия республикаларында өткен жиырма жыл ішінде академиялық музыканың рөлі айтарлықтай әлсіреді, опера театрларының, симфониялық оркестрлердің және еуропалық аспаптарда орындаудың айтарлықтай тарылуы байқалды. Шын мәнінде, жаңа еуропалық типтегі композиторлық шығармашылық тәжірибесінің біртіндеп жойылып кетуіне қауіп төндіретін көркемдік-эстетикалық жағдай қалыптасты. Өздеріңіз білетіндей, ұлттық мәдениеттердегі жаңа еуропалық дәстүрдің даму моделі «кеңестік музыка» құбылысының меншігі емес еді. Кеңестік кейбір мемлекеттерде музыканың осы түрлері кеңестік заманнан ертерек қалыптасқан болатын. Бұл-өнердің стадиалды - типологиялық дамуын сипаттайтын, оның ішінде кеңестік кезеңдегі әмбебап ұғым. Кеңестік өнер аясында композиторлық мектептер біртұтас бағытқа қарамастан олардың қалыптасуы мен даму сипатында айтарлықтай айырмашылықтарға ие болды. Бұл айырмашылықтар бұрын, олардың бірлігінің маңызды мағынасымен, баса назар аудару әдеттегідей емес еді. Бірақ Кеңес дәуірі аяқталғаннан кейін әрбір композиторлық мектеп сөзсіз кеңестік музыканың оқшауланған жолынан тыс қалды. Бұрын біртұтас және мызғымас болып көрінген бұрынғы Одақтың барлық республикаларының ұлттық мәдениеттерінің даму жолдары түбегейлі өзгерді. Композиторлық мектептің рөлін жоққа шығарудың алғышарттарымен қатар, өзіндік ерекшеліктер мен даму жолдарын зерттеу қажеттілігі туындады.
Қазақстанда музыка өнерінің жаңа түрлеріне мұндай радикалды көзқарас болған жоқ. Бірақ олардың рөлінің төмендеуі тенденциясы ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында композиторлар шығармашылығының әлеуметтік-мәдени маңызының өзгеруінен байқалады. Жаңа ұлттық идеологияның қалыптасуы және музыкалық өнердің дәстүрлі ұлттық түрлерінің жаңғыруы жағдайында академиялық музыка саласы қоғамдық санада «қарапайым» орын ала бастады. Кеңес үкіметінің уақытында сазгерлер мәртебесі басқаша кескін алды. Мемлекеттегі әр өзгеріс, реформалар музыкалық мәдениетке теріс әсерін беріп, құлдырауға жақындатты.
Сазгерлер батыстық стильде сирете жазды. Ұрпақтар алмасуы жаңа стильдік бағыттарды айқындайтын жаңа шығармашылық тұлғалардың байқалуынсыз өтті. ХХ ғасырлар тоғысында Қазақстан мәдениетінде А.Жұбанов, Е.Брусиловский, М.Төлебаев, Б.Байқадамов, Ғ. Жұбанова және басқа композиторлар. Бүкіл қарастырылып отырған кезеңде композиторларды біріктірген ұлттық өнер идеялары мен шығармашылық әдістемелері жалпыға бірдей жарамды мәнін жоғалтып, өзінің логикалық қорытындысына келді.
Белгілі болғандай, ұлттық мәдениеттердегі жаңа еуропалық дәстүрдің даму үлгісі іс жүзінде «кеңестік музыка» феноменінің қасиеті болмаған. Кейбір кеңестік республикаларда (Ресей, Грузия, Әзірбайжан) мұндай дыбыс жасау тәжірибесінің мысалдары кеңестік кезеңнен әлдеқайда ерте пайда болды. Бұл өнердің, оның ішінде кеңестік кезеңдегі кезеңдік типологиялық дамуын сипаттайтын әмбебап ұғым. Кеңес өнерінің ішінде композициялық мектептер бір ғана бағытты ұстанғанымен өзінің қалыптасуы мен даму сипатында айтарлықтай айырмашылықтарға ие болды. Бұрын бұл айырмашылықтар олардың бірлігінің маңыздылығын ескере отырып, баса назар аударылмады. Бірақ кеңестік дәуір аяқталғаннан кейін әрбір композициялық мектеп кеңестік музыканың оқшауланған жолынан еріксіз тыс қалды. Бұрынғы одақтағы барлық республикалардың ұлттық мәдениеттерінің бұрын біркелкі және мызғымас болып көрінген даму жолдары күрт өзгерді. Композиторлық мектеп рөлін жоққа шығарудың алғы шарттарымен қатар оның өзіндік ерекшелігін, даму жолдарын зерттеу қажеттілігі туындады. Интернационализацияның жалпы ұраны ұлттық бастаулардың мызғымастығына қарсы тұрды. Еуропалық емес мәдениеттерде еуропалық жанрлар игерілді, ал эстетикалық міндет оларды ұлттық толтыру болды. Кеңестік өнердің саяси мақсаты формасы бойынша ұлттық және мазмұны жағынан социалистік музыканы жасау болды. Кеңестік әлеуметтік-саяси жүйенің салдары ретінде композиторлық шығармашылықтың толық дәл емес идеясы қалыптасты. Ғасырлар тоғысындағы мәдениеттің сипаты бір мәдениетте болған музыканың дамуында бір-бірін жоққа шығаратын екі бағытта көрініс тапты. Бір жағынан, ұлттық мәдениеттің төл мағыналарын ескірмейтін құндылық ретінде сақтауға ұмтылу. Бұл өткенге деген романтикалық «сағыныш» кеңестік кезеңдегі ұлттық сананың дамуына реакция болды. Екінші жағынан, ғасырдың басында ХХ ғасырда белгісіз дәстүрге радикалды көзқарастар пайда болды. Жалпы ХХ ғасырдағы қазақтың музыкалық мәдениеті және осы кезеңдегі композиторлық шығармашылығы антономия аспектісінде екі мәдениеттің дәстүрлерінің өзара әрекеті түріндегі «соқтығысты» болды. ХХ ғасырдағы антиномиканың ең үлкен көрінісі олардың айырмашылықтарын айқын сезіну арқылы Шығыс пен Батысты бөле алмау болды. Бұл географиялық және мәдени кеңістіктер-санаттар ХХ ғасырда бөліну мен біріктірудің құралы болды. Батыстың өзін-өзі қамтамасыз етуі арқылы Шығысты, ал Шығыстың өзін-өзі қамтамасыз етуінде Батыспен үйлесімсіздікті көру: бұл батыс-шығыс антиномияларының қабылданған схемалары. Қазақстан композиторларының шығармашылығын зерделеу Батыстың «өзіндік», ал Шығыстың батысқа жақындағанын көрсетті. 1920-1950 жылдар ұлттық мәдениетке батыс мәдениетінің элементтерін енгізіп, ХХ ғасыр музыкасын сипаттайтын жаңа дәстүрлерді қалыптастырды. ХХ ғасырдың антиномикалық аспектісінде композиторлық шығармашылықтың жаңа еуропалық түрін жүзеге асырудың күрделілігі мен жан-жақтылығы қазіргі қазақ музыкасының негізінде жатқан еуропалық және ұлттық дәстүрлердің екі туындайтын контекстінің бірлігімен анықталды. Осыны негізге ала отырып, ХХ ғасырдағы қазақ композиторлық мектебінің мәнін және оның даму жолын анықтау міндеті жоғарыда көрсетілген кезеңде Қазақстан композиторларының шығармашылығын өзінің тарихы, мәні мен құндылықтары бар қазіргі қазақ мәдениетінің ерекше феномені ретінде қарастырудың әдіснамалық өзектілігін айқындады.
ХХ ғасырдың ортасы төл музыка өнерінде саяси-мәдени оқиғаларға толы болды. Жартастардың жылжып келе жатқан шекаралары орнында жаңа жер кеңістігін қалыптастыру сияқты, ХХ ғасырдағы қазақ музыкалық мәдениеті ұлттық және әмбебап қиылысу арқылы қалыптасты, ол үзілген этникалық тамырларға да, алынған жалпы өркениеттік модельдерге де азайтылмайды. Зерттеулерде оларды еуропалық жанрлар мен формаларда (опера, симфония және т.б.) ұлттық дәстүрлерді жүзеге асыру тұрғысынан қарастырудың басым аспектісі қарама-қайшылық жағдайын тудырды. Игеріліп жатқан жанрларды қазақ музыкасының дамуының жаңа кезеңінің негізінде жатқан ұлттық және белгілі бір дәстүрді ұстаушылар түсіндірген жоқ. Дәстүр функциялары тек ұлттық элементтерді қарастырды. Бұл тұрғыда жаңа жанрларда жасалған шығармалар ұлттық емес, еуропалық болып шықты. Бұл қарама - қайшылықты ХХ ғасырдың ұлттық мәдениетінің тәуелсіз маңыздылығын және оның өзара әрекеттесетін екі дәстүрге-ұлттық және әмбебап жалпыеуропалыққа негізделген табиғи негізін ескере отырып жеңуге болады.
ХХ ғасырдағы қазақ музыкасындағы дәстүрлердің өзара іс-қимыл мәселесі ұлттық мәдениет контекстімен байланысты нақтылау және тереңдету аспектісінде одан әрі зерттеуді талап етеді. Кеңестік кезеңнің, оның ішінде қазақстандық кезеңнің музыкалық білімі үшін мәдениеттердің өзара іс-қимылы бастапқы болып табылады. Бұл тәсілмен ұлттық музыкалық мәдениеттің өзін-өзі қамтамасыз етуі нақтыланбады, ол негізінен өткенге және өзара әрекеттесу кезінде алынған нәрсеге байланысты түсінілді. Қазіргі өнертану мен мәдениеттануда мәдениет ұғымының бірқатар түсіндірмелері бар. Осы жұмыста қойылған мәселелерді зерттеу үшін мәдениетті белгілі бір әлеуметтік-тарихи уақытта материалдық және рухани құндылықтар жиынтығын құратын адамның белсенді өмірі ретінде түсіну бастапқы болып табылады. Сонымен қатар, дәстүрлер мәдениеттің қасиеттері ретінде әрекет етеді, оларда мәдениеттің тұрақты белгілері жазылады. Олар адам қызметінің нәтижелерін және сонымен бірге осы мәдениеттің тілдік және символдық ақпаратының нақты субъектілерін беру құралы болып табылады. Сондықтан Қазақстанның заманауи музыкалық мәдениетін Қазақстан композиторларының шығармашылығына тән біртұтас және өзін-өзі қамтамасыз ететін өзара іс-қимыл процесі ретінде көрсету мақсатында мәдениеттердің емес, дәстүрлердің өзара іс-қимылы ретінде түсінген дұрыс. Осыны негізге ала отырып, ХХ ғасырдағы қазақ музыкасында дәстүрлердің ең ортақ екі көлемі өзара іс-қимыл жасайтынын мойындауға болады.
Олардың бірі-өткеннің мұрасымен байланысты ұлттық музыкалық бастаулар. Олар Қазақстанның музыкалық тарихында дәстүр ретінде белгілі болды.. Сондықтан қазіргі шығыс типті композитордың ерекшелігі «ол бір емес, екі генеративті модельге, бір емес, екі музыкалық дәстүрге назар аударуға мәжбүр» деп аталады. Зерттеушілер ұлттық мектептер композиторларының музыкасындағы «шығыс-батыс» мәселесін музыкатанушылар негізінен белгілі бір бағытта шешкеніне назар аударды. Сонымен қатар, уақытша және аймақтық оппозициядағы аталған дәстүрлерді түсіну шығармашылық тәжірибенің өзіне қайшы келді. Жоғарыда сипатталған перспективадағы өзара әрекеттесу мәселесі бірнеше дәстүрлердің өзара байланысы мәселелерін қамтымады. Екі дәстүрдің көп деңгейлі әрекеті туралы түсінік құрылды. Дәстүр категориясы мәдениетке қатысты тамаша мағынаға ие. Дәстүрдің қасиеттерін көрсету үшін оны материалдандыру объектілеріне сүйену керек. Дәстүрдің белгілері музыкалық шығармалардың жанрлық қасиеттерінде көрінетіні белгілі. Сондықтан олардың сипаттамаларына сүйене отырып, дәстүрлердің өзара әрекеттесуін қарастыру ұсынылады. ХХ ғасырдағы қазақ музыкасындағы өзара іс-қимылдың маңызды саласы бір жағынан жалпыеуропалық музыкалық-театрлық және аспаптық-симфониялық өнердің, екінші жағынан қазақ әні мен аспаптық мәдениетінің жанрлық дәстүрлері болды. Мәдениеттің жаңа түрін оның құрылымының күрт өзгеруі арқылы құру және еуропалық типтегі кәсіби дәстүршілдікті айтарлықтай қысылған уақыт жағдайында дамыту қарастырылып отырған кезеңнің өзіндік стилистикалық қасиеттерін анықтады. Жаңа еуропалық дәстүрдің композиторлық тәжірибесі жалпылама түрде жүзеге асырылды. Оның барлық стильдік процестері Қазақстан композиторларының музыкасында көрініс тапқан жоқ. Бұл әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысындағы жаңа көркемдік бағыттарға қатысты. Қазақстанның музыкалық мәдениетінің міндеттері, ең алдымен, еуропалық музыка жанрларын игеруден тұрады. Композиторларға арналған стиль мәселелері ұлттық және еуропалық дәстүрлердің өзара әрекеттесуі негізінде шығармашылықтың жалпы негізінің туындылары болды.
Өз кезегінде «қазақ емес композиторлардың» шығармаларында ұлттық стиль де көрінді. Олар үшін әндер мен күйлердің интонациясы олардың көркемдік мағыналарын білу мен бейнелеуде бастапқы болды. Бұл Е. Брусиловскийдің, Л. Хамидидің және басқа да этникалық тектегі композиторлардың қазақ музыкасын жасаушыларға қатыстылығын орнатуға мүмкіндік берген фольклорлық байланыс қана емес, көркемдік негіз болды.
Қазақ дәстүрлі музыкасын зерделеу көшпелі халықтардың тарихы мен мәдениетін дамытудың ішкі заңдылықтарын ашуға қабілетті жаңа тәсілдерді іздеуді алдын ала анықтады. Этникалық және әлеуметтік процестердің бастауларын, дәстүрлі көшпелі қоғамның материалдық және рухани мәдениетінің өзіндік ерекшелігін талдаудың негізінде көшпенділік жатыр. Көшпенділер табиғатпен жақсы бейімделген және теңдестірілген, өзіндік және ерекше мәдениетті құрды, оның ең жоғары көрінісі көшпелі өркениет болды. Номадизм экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани және мәдени өмірдің өзін-өзі қамтамасыз ететін формалары бар көшпелі өркениеттің дербес стильді, классикалық түрі ретінде Еуразия континентінің мәдениетіне, атап айтқанда музыкалық мәдениетке үлкен әсер етті. Музыка әлемді түсіндіру құралы ретінде оның құрылысының тірі құрылымын, этникалық есте сақтау кодын анықтады. Дәстүрлі музыканың өзіне тән ерекшелігі лирикалық және ойластырылған сипаттағы ең нәзік бейнесі болды. Жетекші сала мал шаруашылығы болғандықтан, көшпенділердің көпшілігінің негізгі кәсіптерінің бірі мал бағу болды. Дәстүрлі музыка көлемділігімен, қайталануымен, дыбыс ағынының кеңістігімен, тембрдің талғампаздығымен ерекшеленді, бұл шындықты көркем түрде білуге мүмкіндік берді. Музыкант, жасаушы-орындаушы, халықтың тарихи және әлеуметтік жадының сақтаушысы бола отырып, үлкен ақпарат өрісін тарататын білім көзі болды. Керемет өміршеңдікке толы музыканттардың шығармашылығы музыкалық формалардың қатаң логикасымен, ең нәзік бейнесімен таң қалдырды: шексіз далада жылдам, құйын тәрізді ат жарысы; Жеңіс шайқастарының гүрілі; жеңілістердің ауырлығы мен азабы; қайтыс болған батырлардың жоқтауы; одан әрі күресуге шақырулар; билер мен бүкілхалықтық мерекелердің қуанышты қарбаласы;жоғары, әйелдерге деген сүйіспеншілік пен нәзіктікке толы; табиғат суреттері; алыс тарихқа үндеу; өмірдің құлдырауы туралы ойлар; халықтың тағдыры туралы қайғы.
Дәл осы кезеңдегі өзгешеліктерге қарай, қазақ музыкасында ХХ ғасырда орын басқан қазақ музыкасында тілдік белгілердің орын алуы болды. Музыка қазақ және орыс тілдерінде тарала бастады. Алайда ол қала және ауыл аймақтарының бөлінуінен музыканы қабылдау екі бірдей тармаққа ажырай бастады. Осы кездері халық арасында дәстүрлі әндерді түсінбей, қабылдамайтындар болды. Бүның бәрі төл музыкалық мәдениетімізді таратуға, жеткізуге өз әсерлерін беріп жатты. Алайда, атап өтерлік, қазақ композиторларының мақсаттарының бірі қазақ музыкасын түп негізде тарату болды. Композиторлар әр әннің төл тарихын, оның пәлсапасын, өмірін, ерекшелігін, ондағы сезімді жеткізуді көздеген болатын. Себебі, өнер өкілдері үшін осындай қиын кезеңде төл тарихымыз бен мәдениетімізді сақтап, болашақ ұрпаққа жеткізу маңызды дүние болды.
Көшпелі мәдениет адамының дүниетанымының толықтығын білдіретін көшпенділер мәдениеттерінде музыка мен поэзия дәл қол жеткізді деген пікір бар. Демек, қазақ музыкалық тілінің құлдырауы-өзімізде және мәдениетімізде бар ең жақсының құлдырауы. Дәстүрлі музыка музыканың ауызша тілімен қатар халықтың өмірлік маңызы бар байлығы, психо-эмоционалды және рухани тәжірибенің таптырмас іргетасы, музыкалық жетістіктердің негізі, Қазақстанның музыкалық өнерін одан әрі дамытудың негізі болып табылады. Музыкалық мәдениет мәселесі мемлекеттік мәртебеге ие болмаса да, әлі де маңызды. Ту мен Елтаңбамен бірге мемлекеттіліктің қажетті рәміздерінің бірі-гимн-символ халық бірлігі, поэзия мен музыка тілінде көрсетілген, онда музыкалық жағы анағұрлым маңызды, бұл халықаралық форумдардың барлық түрлерінде гимндердің тек музыкалық бөлігін оркестрмен орындау дәстүрі болып табылады.
Зерттеушілер музыканың сөз немесе эмоцияға қарағанда адамға анағұрлым тез әсер ететіндігін анықтаған. Осы тұста, музыканың тікелей адамның санасына, көзқарасына, дүниені қабылдауына, сезімдік мүшелеріне, эстетикалық талғамына енетіндігін айта кеткеніміз жөн. Музыканы дұрыс қабылдай білу мен жеткізу маңызды. Әлемде орын алатын күнделікті оқиғалар шеңберінде рухани мәдениет өз күшін жоймақ емес. Бұның тарихтың өзі дәлелдеді. Алпауыт соғыс, майдандарда адамдарға күш-жігерін берген, болашаққа деген үмітін өшірмеген рухани сабақтастық болды. Сол сабақтастық үлкен аспектілерінің бірі музыка еді. Ұлы Отан соғысы кезінде отан үшін от арасында жүрегн жауынгерлер үлкен күш берген, көңілдерінің жайлы болуын мақсат еткен өнер майталмандары жетерлік болды. Осындай оқиғалар тарих беттерінде жетерлік.
Тоталитарлық кезеңнің әсерінен дәстүрлі қазақ музыкасы үлкен қысымның астында қалды. Осы тұста қазақ өнер өкілдерінің үлкен міндет тұрды. Бұл сыртқы тарихи әсерлерге қарамастан, төл мәдениетті сақтау және оны одан әрі жаңғырту. Кеңестік жүйенің саясатынан бөлек, батыстық жүйе ағыла бастады. Аталған оқиғалар негізінде қазақ музыка өнерінің мәдени майданы басталды. Жаңа бағыттар мен стильдерді, сыртқы мемлекеттегі әсерлер, дәстүрлі музыканы тоғыстыра отыра, жаңашылдыққа бет бұру мәселесі тұрды. Шығыс кәсіби музыкалық мәдениеттерінің музыкасы, оның ішінде қазақ музыкасы да оған белгісіз микроинтонизацияның нәзіктігімен , ырғақтың талғампаздығымен еуропалық заманауи музыкадан ерекшеленетіні белгілі. Шығыс музыкасының жаны-жеке орындауда жүзеге асырылатын импровизация.
XX ғасырда қазақ музыкасының дамуына үлес қосқан композиторлардың ұрпақтары өз жұмыстарын жалғастыра отырып, жоғары көркемдік қуаты бар музыкалық туындыларға деген сұранысқа қарамастан, қазақ композиторларының шығармашылығы концерттік бағдарламалар мен БАҚ-та сирек көрсетіледі. Шығармашылық ұжымдардың қиын жағдайы және опера театрының алаңдаушылық тудыратын күйде болуы, ұлттық музыкалық тілдің космополиттік элементтерімен ұлттық нұсқаларының қиындықтары көрсетілді. Кеңестік кезеңде музыкалық тіл күнделікті өмірдің бөлігі болып, әлеуметтік музыка өзіндік даму мүмкіндігінен айырылып, дәстүрлі күй, терме және лирикалық ән сияқты классикалық жанрлардың байтақ дүниесінен шеттетілді.
Бұл орайда, дәстүрлі музыкалық ой-сананың жетекшілері болып табылатын кеңестік Қазақстан композиторлары өздерінің шығармашылықтарында өз музыкалық тілдерінде жеке басын таныта білді. Халықтың рухани әлемімен байланыстыра отырып, олардың эмоционалдық өзгерістеріне жауап ретінде жаңа музыкалық элементтер ұсынылды. Композиторлар Шәмші Қалдаяқов пен Нұрғиса Тілендиев қазақ халқының мәдени дәстүрін жаңартуға және дәстүрлі музыка тіліне жаңашылдық әкелуге үлес қосқан маңызды тұлғалар ретінде танылды. Бұқаралық музыкалық қозғалыстың өзіндік ерекшеліктері дәстүрлі элементтердің шектеулі қолданылуына алып келді, ал бұқаралық музыка өзінің стандарттауы және халықаралық коммерциялау арқылы космополиттік стильдің ортақ үлгісін қолдана отырып, әлемдік нарықта танымалдыққа ие болды.
Сонымен қатар, дәстүрлі музыкалық ойлаудың тасымалдаушысы болып табылатын Кеңестік Қазақстанның композиторларының шығармашылығында өзіндік музыкалық тілде көрініс тапқанын атап өткен жөн. Халықтың жан дүниесімен, оның өзгеретін эмоционалды тәжірибесімен байланысы оларға «жаңа музыкалық сөздерді» ұсынды. Қазақтардың бірнеше ұрпағының дүниетанымын бейнелеген және дәстүрлі музыкалық тілге жаңашылдық енгізген композитор Шәмші Қалдаяқов пен Нұрғиса Тілендиев те табынушылық қайраткерлер болды.
Шығыс халықтарының дәстүрлі музыкасының кәсіби мәртебесі мен қазіргі заманғы даму құқығын ғылымда тану 1971 жылы Мәскеуде музыка идеологтарына арналған Халықаралық музыкалық кеңестің таң қалдырған симпозиумының әсерінен орын алды. Одан кейін Ален Даниэлудың музыкалық мәдениеттегі кәсіпқойлық түрлерінің әртүрлілігі туралы, Нараяна Менонның «экономикалық артта қалу» және «мәдени артта қалу» ұғымдарын анықтауға жол берілмейтіндігі туралы ойлары айтылды. Алайда жаһандық ғылымдағы осынау күйзелістік кезеңдер мемлекеттің нақты мәдени жүйесіне әсерін бермеді. Мемлекеттің құламас кеңестік жүйесі есептелген мәдениетте ғылыми міндеттердің ауысуына орай мәдени саланың өзгеріске ұшырауы жайында сөз қозғау керек те емес еді. Бірақ та қоғамдық көзқарас ауысты. Көптеген мемлекеттерде рухани мәдениеттің рөлі мен орны өзгеріске ұшырады, дегенмен бұл тек қазақ жерінен бөлек, басқа көршілес мемлекеттердің ешбіреуінде орын алмаған дүние болды. Қазір американизмге еніп бара жатқан еуроцентризм тұндырған музыкалық құндылықтарды бұрмалап түсіну ұлттық классикамызды жасанды түрде талап етілмейтін етеді. Және бұл үрдіс өсіп келеді. Мазмұны мен тіл күрделілігі жағынан жоғары дәстүрлі кәсіпқой жанрлар қазіргі уақытта толыққанды өмір сүрмейді; Жаңадан шыққан күйлер, жырлар, термелер, әндер аз болғанымен, олардың қажеттілігі таусылмайды. Қазақстанда шынайы музыкалық классика саласы мемлекеттік қолдауға ие болмағаны құпия емес. Кеңестік кезеңде қазақтардың дәстүрлі музыкасы өмір сүрген жоқ, тек халықтың қолдауы мен сарқылмас сүйіспеншілігінің арқасында аман қалды. Бірақ әр жаңа ұрпақ сайын дәстүрлі музыкалық тілде сөйлейтіндердің ортасы азайды. Нәтижесінде, ата-бабаларымыздың әлемдік өркениетке ғана тән, ерекше сұлулығымен, мәнерлілігімен, талғампаздығымен және музыкалық сөйлеудің күрделілігімен жүзеге асырылған тәжірибесі тыңдаушыларды, әсіресе қала тұрғындары арасында біртіндеп жоғалтты. Халықтың музыкалық данышпандығының бұл жоғары көріністері оларды қабылдау үшін толыққанды музыкалық-тілдік ортада өмір сүруді немесе арнайы дайындықты қажет етеді. Кез келген классика – шығыс, еуропалық немесе джаз болсын-қабылдау мәдениетіне жоғары талаптар қояды. Дәстүрлі музыка қиын жағдайда, оған мемлекеттік деңгейде қолдау керек, себебі төл музыка нағыз классика ғана емес, сондай-ақ қазақ дәстүрлі музыкасының батыстандырылған жанрлары - сазгерлік және қоғамдық бағыттарды көркейтудің негі ретінде есептеледі. Соның негізінде осылар керек: 1) қазіргі таңда қазақ композиторлық әуені мен шынайы классикасының үлесі іс жүзінде нөлге дейін азайтылған БАҚ (ең болмағанда мемлекеттік) қызметін реттеуді көздейтін, ел ауқымында Қазақ музыкалық-тілдік ортасын қайта құру; 2) қазіргі өркениетті мемлекеттердегідей музыка сабақтарында балаларды ұлттық музыкалық тілге оқыту жүйесін мектептерге енгізу; 3) өткеннің дәстүрлі музыкасының шығармаларын, сондай-ақ қазіргі күйшілер, жыраулар, ақындар, көркемөнерпаздар әндерін насихаттау; 4) музыкалық тілдің табиғи жұмыс істеуінің барлық сақталған ошақтарын қолдау және жаңаларын құру.
Тайыр Қасымұлы
