1. Колхоз интернаты. Мақпал апай. Құмыра сынығы
1957-1958 оқу жылы. Абай ауылы. Алтынсарин атындағы жетіжылдық мектептің алтыншы класындамыз. Колхоз ұйымдастырған отыз орындық интернатта жатып оқимыз. Қарашадан сәуірге дейін. Қалған айларда жеті шақырым жерге есекпен, жаяу қатынаймыз. Абай – колхоздың орталығы. Бозторғай асуының аузындағы Пістелі ауылы мен Қанай асуының аузындағы Қанай ауылында бастауыш мектептер ғана бар. Екеуі де орталықтан жеті-сегіз шақырым жерде. Қаратаудың Бозторғайынан Көкбұлақ-1, Қанайынан Көкбұлақ-2 немесе Үлкен Көкбұлақ пен Кіші Көкбұлақ өзендері басталады. Бастаулардан, қайнарлардан құралып, бұралып, мөлдірей ағады. Сылдырай сыңғырлайтын еді. Абай ауылының аяғында қос өзен қуана қосылатын. Қоспа сазында.
Әу баста Әлдибастау, қарашекпенділер қаптағанда Шавровка, кеңестік кезенейлі кезең кезінде Каганович, кейіннен Абай атанған ауылдағы жетіжылдық мектеп – әрқайсысы екі бөлмелі үш қоржын там-тұғын. Үшеуі де қамыспен жабылған. Бесқасқаның қамысы ғой бәрі. Барлық үйлер де сондай. Көшенің астында, Үлкен Көкбұлақтың биігінде интернат. Ол-дағы қамыс шатырлы. Жатын орын мен қызыл бидай ұны және картоп – колхоз есебінен. Ет мәселесі анда-санда ғана. Ал аптасына алты таба нан мен қос уыс шақпақ қантты өзіміз апаратынбыз. Бейсенбіден бастап нанымыз көгереді. Дәптердің сорғыш қағазымен сүртіп, жей беретін едік. Нұрхан Қыдырәлиев ағай әрі класс жетекшіміз, әрі интернатта тәрбиеші. Ол кісінің зайыбы Мақпал апай – аспаз. Көбінесе кеспе көже істейтін. Түсте. Таңертең шай. Кешке ботқа немесе кеспе көже. Колхоз тарапынан тыриған арық қойдың сирағы айына бір келер. Мейірбан Мақпал апайымыз бізді қатты аяп, жанары жасаурап, кеспе көжеге айран әкеліп қататын. Үйлері интернатпен көрші-тұғын.
«Лениншіл жас» газетінде «Тайга құпиялары» деген өзгеше қызық, аса қорқынышты мақала жариялана бастады. Алтыншы кластың жетекшісі әрі тәрбиеші Нұрхан ағай күнде кешкісін, кеспе көжеден кейін мектеп кітапханасындағы Сұлтан ағайдан сұрап әкеледі. Әсерлене оқиды-ай. Талқылаймыз-ай. Келесі күнгі кешті шыдамсыздана күтеміз. «Лениншіл жас» шықпайтын күндерді онша жақтырмаймыз. Сол «Тайга құпияларының» қызығымен көктемге де іліндік-ау.
Елу сегізінші жылдың ерте көктемінде Мақпал апай интернаттың ұл-қыздарын асарға шақырған. Үйіргелік телімді аудармаққа. Алдымен, ет жедік. Нұрхан ағайдың үйінен. Терлеп-тепшіп ыстық сорпа іштік. Жезбике, Қызтумас, Ұлбике, Сұлушаш, Ниеткүл сынды сұлу қыздар ұялды. Оңалбек, Әбдібек, Әсілбек, Тұрғынбек, Қозыбай, Пернен, Рүстем сияқты ұлдар – бәріміз жапырып жедік. Ет пен қамырды. Жерді де ойнап-күліп жүріп, жедел аударып тастадық. «Келесі тақтаны өзіміз аударамыз, демалыңдар, айналайындар, – деді мейірбан Мақпал апай. – Шаршамаңдар, көп рақмет!» Оқушылар шу етісті: «Жоқ, апай! Астыңғы тақтаны да аударамыз. Ай жарық», – дестік. «Ағайларың ұрсады, сабаққа дайындалыңдар!» – дейді аспаз апайымыз. «Ағайымыз ауданнан келгенше аяқтап, сабақ әзірлеп отырамыз», – дейміз біз. Қураған бұтақтарды жинап, костёр алаулаттық. Ән шырқадық. Шәмшінің әндері ғой.
Сонда ғой, астыңғы тақтаны аударып біте бергенде, интернат жақ бүйірден сырлы құмыраның сынықтары шыққан. «Сенсация-а-а-а!» – деп айқай салған Қозыбай Рақымжанов. Алтыншының үздігі. Жетінші кластың «жігіттерін» де жеңетін біздің балуанымыз. Сырлы құмыраның сынықтары айдың сүт сәулесімен жалт-жұлт, жалт-жұлт еткен. Мақпал апай жеткен. «Апай, ішінде алтын теңгелер бар екен, Қозыбайдың қалтасында», – дейді қу тілді Аралбаев. «Жинап алайық сынықтарды. Ағайларың келген соң айтар не істеу керектігін», – дейді Мақпал апай. Сол сынықтар мектептегі мұғалімдер бөлмесінде сақталатын еді.
Келесі оқу жылында, елу тоғыздың ерте көктемінде жеті күн бойы тоқтамай жаңбыр жауған. Жетіжылдық мектептің де, интернаттың да қамыс шатырларынан су сорғалап, ішке өтіп кетті. Класс бөлмелерінің төбесі ойылып түсе бастады. Сегізінші күні жауын толастап, сұрғылт бұлт сөгілген. Үлкен үзілісте оқушылар да, мұғалімдер де мектеп алдындағы ажырықты алаңға шықты. Кенет күншығыс жақтан жан шошытып, жүрек сулатарлық сұрапыл суыл естілді. Ұстаздар да, шәкірттер де түкке түсінбей, үрейлене үрпиістік. Бәріміз бірден Үлкен Көкбұлақ жаққа қарадық. Қайран Көкбұлақтың арнасы үстінде қаһарлана жылжып, қақырата қиратып, қарасұр толқын келе жатты. Биіктігі жиырма метрге жетеғабыл жойқын толқын Тассайдың тұсында аласұра аласарды. Сұрапыл суыл шуылы бірден бәсең тартты. Интернаттың астындағы ойпаңда ирелеңдей жұқарды. Бәрібір, жолындағының бәрін жайпап барады.
Алматының шығыс-түстігіндегі інжу-маржан Есік көлі 1964 жылы құлады ғой. Ол қасіретті жұрттың көбі ұмыта қойған жоқ. Біздің Бозторғай дейтұғын асудың оң қапталында да Бекі көлі бар-тұғын. Есік көлі секілді таңғажайып болмағанымен, Қаратаудың Алатауға түйісетін тұсындағы інжу-маржаны сол еді. Жеті күн жауған жаңбырдан батыс беті ойылып, жойылып тынған. Сиыр сәскеде құлағандықтан ғана мал-жан аман қалған. Бір-екі жылқы қораны, екі-үш малшы үйін ағызып әкеткен. Абай ауылындағы ағаш ұста Бақыш шалдың балтасы мен жаман тоны суға кеткен. Ең өкінерлігі, Үлкен Көкбұлақтың ұзына бойындағы мақпал-мамық қабаттан, қос жағалауындағы жап-жасыл саздардан тамтық қалмаған. Биік бұйраттардың жон-жонастардың өзенге еміне еміренетін мүйістерінің бәрі жар-жарлауыттарға айналған. Тоғандардан бастау алатын арық-атыздардың баршасы біржолата құрып кеткен. Кіші Көкбұлақ онша тасымаған. Ал Үлкен Көкбұлақ, мінекейіңіз, алпыс жылдан бермен қарата қалпына келе алмай, қос өңірі жасылдана алмай, тастақты, жарлы-жаралы болып жатыпты.
Сол тасқында талай да талай тарихи төбелер мен тәбәрікті төмпешіктер де із-түзсіз ағып кете барды. Бозторғай асуының Бекі жақ таманындағы Хатжазған ескерткіші де назарға ілінбей, зерттеуге алынбай, алапатпен опат болды. Аңшы Аралбаев Әбдібектің айтуынша, Хатжазған тасының бетінде ежелгі ойма жазулар мен таутекелердің, садақтың суреттері бәдізделген екен. Абылай әулие маңайындағы төбешіктің жартысы ағып кеткен, Сарқырама тұсындағы тарихи үңгірдің аузын алып көшкін басып қалған… Дегендейін, өкініштер аз емес.
Ал былтырғы, яғни 2018 жылғы алтын күзде қазіргі Түркістан облысы, Түлкібас ауданының бұрынғы Әлдибастау, бертінде Шавровка, Каганович делінген, бүгінгі Абай ауылынан тарихи тағылымы мол жаңа жәдігер – ерекше ескерткіш табылды. Елу сегізінші жылғы колхоз интернаты мен класс жетекшіміз Нұрхан ағайдың және аспазымыз Мақпал апайдың үйі арасынан, асарлатып аударылған астыңғы тақтаның интернат жағынан. Сырлы құмыра сынықтары шыққан маңайдан. Әттең, кластасымыз, Қаратаудың Қанай асуы аузында туған Қозыбай Рақымжанов милиция полковнигі дәрежесіне жеткен шағында, қырықтан енді асқанда бақилық боп кетті. Әйтпесе, көзі тірі болғанда, сырлы құмыра сынықтарын тапқандағыдай, алтыншы кластағыдай, алақайлап: «Сенсация-а-а-а!» дер еді айқайлап.
2. Нұран бабадан Нұрхан ағайға дейін
Түркістан облысының тарихи Түркібасы өңірінде, яғни қазіргі Түлкібас ауданы аумағында археологиялық зерттеулер өте-мөте аз жүргізілгені белгілі. Ертеректегі тарихшы ғалымдар Машат, Дәубаба, Қараүңгір, Түркібасы, Ақсу-Жабағылы, көне Тамтадж, Бүйрекбастау (Жаңаталап), Балықты, Шарапкент (Төрткүлтөбе), Ұрбұлақ, Сазтөбе, тағы басқа да тарихи ескерткіштер орындары туралы там-тұмдап жазған. Ал өткен күзде, баяғы біздің класс жетекшіміз Нұрхан Қыдырәлиевтің шарбағы мен Абай колхозы интернаты ортасынан табылған ескерткіш шынында да елді елең еткізген жаңалық болып отыр.
Қыдырәлі атаның қара шаңырағы орнына салынған жаңа үйде қазір Нұрхан ағай мен Мақпал апайдың немересі Досжан Қуандықұлы тұрады. Біраз жылдан бері Ыбырай Алтынсарин атындағы орта мектептің директоры. Абай ауылының әр жерінен, негізінен Көкбұлақ өзенінің бойынан талай-талай сырлы құмыралардың сынықтары ғана емес, бүтін құмыралар, басқа да бұйымдардың қалдықтары табылып жүрген. 2018 жылы күзде Досжан мырзаның бауынан, біздің интернат аумағы жағынан араб жазуы бар құлпытас шықты. Досжанның анасы Қаныткүлден хабарды ести сала біз пақырыңыз да барып көрдік. Астанадан Халықаралық Түркі академиясының бір топ мамандары, аудан әкімі Нұрбол Тұрашбеков бастаған басшылар келді. Одан кейін де ғұлама ғалым Мекемтас Мырзахметұлымен бірге барғанбыз. Қуанғанбыз. Таңданғанбыз. Алғашқы көргеніміз құлпытас-тұғын. Мамандар мұқият зерттеп, зерделеді. Құлпытас құмдық тастан жасалған. Бозторғай асуының аузында, Көкбұлақтың басында тап осындай бозтастар баршылық.
Ал енді ғылыми зерттеулер жасап, қазба жұмыстарын жүргізген ғалым мамандар Нәпіл Базылхан мен Нұрболат Бөгенбаев мырзалардың «Көкбұлақ-1» ескерткіші археологиялық қазба-зерттеу жұмыстарының қысқаша есебіне зейін қоялықшы. Құлпытас, жоғарыда айтылғандай, боз түсті тастан өрнектелген. Араб әріптерімен «Бұл қабір Мұхаммед Нұран Баб х (+аж?)» деп жазылыпты. Құлпытас осы өңірде өмір сүрген Мұхаммед Нұран баб әулиеге қойылған. Ғалымдардың дәйектеуінше, ортағасырлық дәуірге, шамамен Х-ХІ ғасырларға тиесілі. «Есімі жазылып, тарихи орнынан қозғалмай тұрған ең ескі құлпытастың Қазақстанда алғаш рет табылуы үлкен жаңалық болып отыр» деседі ғалым мамандар.
Құлпытас табылған жердегі қазба жұмысы екі кезеңде жүргізілген. 2019 жылғы 30 мамыр мен 9 маусым аралығында және 13-24 қыркүйек аралығында. Ескерткіш әуелде екі үйдің ортасында, шамамен 4-5 метрдей болатын жол-өткелдің астында жатқан. Ауыл тұрғындары жауын-шашыннан ойылған жолдан құлпытастың бір ұшын байқаған. Кейін қазған. Құлпытастың түбі мықтап бекітілген және тік тұрған күйінде табылған. Мамандар кесінді қазба салып, ескерткіштің төменгі тұсынан тазалау жұмыстарын жүргізген. Қазба басталған соң көп ұзамай-ақ түрлі-түсті керамика сынықтары көбейген. Бірте-бірте өзгеше өрілген тас қаландының сұлбасы көрінген. Көкбұлақтың жұмыр малта тастарынан қаланған іргетас айрықшалау құрылыстың негізі екендігі анықталған. Әр жерден өртенген оттың орны кездесіп отырған.
Ескерткіштің архитектуралық аумағы шамаланып, нысанның аумағы кеңейтіліп, қазба жұмысы одан әрі жалғасқан. Қабырғалардың биіктігі екі метрге жуықтайтыны дәлелденген. Ескерткіш ауданы толық қазылып, табиғи жер қыртысына дейін жеткен. Ескерткіштің жалпы көлемі былайша сипатталады. Ұзындығы – 8,70 метр, ені – 4,40 метр. Негізгі бөлменің ұзындығы – 4 метр, ені – 1,65 метр. Құрылыстың солтүстік-батыс жағында 4,12х12,50 метр көлемінде тас қаланды сақталған. Оның беткі қабаттарынан жануар сүйектері мен керамика сынықтары табылған. Барлық заттай деректер құжатталып, суретке түсірілген.
Сүйектен жасалған алуан түрлі құралдар ескерткіштің ішкі бөлмесінен, екі метр тереңдіктен табылыпты. Жіліктердің барлығы дерлік бақайға жалғасар тұстарынан жіп өтетіндей етіп, арнайы тесілген. Кейбіреулері ұзақ уақыт пайдаланылған. Құрал ретіндегі тесіктері бар табиғи тастар мен керамика сынықтары да аз емес. Негізінен жіп есу, тоқу құралдары болған. Сиырдың сүйектерінен пышақ секілді қырғыш құралдар жасалған екен. Онға жуық сиыр асықтары табылыпты. Жылқы жіліктері де баршылық. Тері илеу, теріден артық еттер мен майды сылып алып тастау үшін қолданылатын жабдықтар қола дәуірінен бері белгілі. Бұл ескерткіштен ірі қараның жауырынынан икемделген осындай құрал шыққан. Ортағасырлық тәсілдегі ұршықбастар аз емес екен. Ішкі және сыртқы бөліктерден табылған керамика сынықтары тіпті көп. Лағыл, қызғылт сары, глазурлы, өрнекті және арабша жазуы бар ыдыс бөлшектері де жетіп-артылады. Маман ғалымдар қыш ыдыстар бөлшектерін шырағдан, құм, құмыра, табақ, тостаған, шәйнек, сфероконус, тағысын-тағыларға топтастырады. Зерттеулер, зертханалардағы талдаулар нәтижелері ыдыстардың кейбіреулері қарахандықтар, бәзбіреулері моңғол дәуірлеріне тән екенін дәйектеген.
Шыныдан жасалған құнды бұйымдар қатарында лағыл көк, жасыл және ақ түсті ыдыстар сынықтарын айрықша атауға керек. Қыш тұтқаның да өзгешелігі көп. Бас жағы бұрандалы, аяқ жағы өрнекті. Түрлі-түсті темір қорытпалар, найза, сүңгі, қанжар, жебе, тағы басқа қару-жарақ, сондай-ақ қазан-ошақ, аяқ-табақ жасау үшін әзірленген бөлшектер бар. Әсіресе темірден төрт бұрышты етіп құйылған көне төс ерекше назар аударады. Зерттеушілер мұндай төстің Қазақстанда алғаш рет табылып отырғанын айтуда. Ұстаның төсті ұзақ жыл пайдаланғаны балғаның іздерінен байқалады. Сүңгінің ұшы, жебенің ұшы, темірден жасалған селебе, сонымен қатар ескірген монета да табылып отыр.
Қысқартып қорытқанда, қазба жұмыстары барысында ескерткіштің тоналып, бұзылғандығы анықталған. Құнды бұйымдар әкетілген. Құрылыстың сәулеттік сапасына үлкен зиян келген. Кейіннен бәрі топырақ астына көміліп қалған. Әуелгіде әулие тұтқан халық қорғап, қасиет тұтқанымен, кейінгі кеңестік кезеңдерде құлыптас та топырақ үйінділерімен көміліп кете барған. Мамандар ескерткіш құрылысы мен артефактілерді саралай келе, әулиеге арналған кесене болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Абай ауылының асты Х-ХІІІ ғасырлардағы Төрткүл, Шарапкент, Қарабастау, басқа да осы маңайдағы қалалар сияқты мерейлі мекен болған.
Халқымызда көнеден жеткен «Сайрамда сансыз баб, Отырарда отыз баб, Түркістанда түмен баб» деген сөз бар. Олардың ішінде біз Ысқақ баб, Арыстан баб сияқты әулиелерді ғана білеміз. Көбінің есімі де, кесенесі де сақталмаған. Ал Нұран бабтың көне құлыптасы бабтар мен бабаларға қатысты тарихтың тың беттерін ашуға мүмкіндік беретін сияқты дейді ғалымдар. Баб сөзі арабтарға, баба сөзі түркілерге табындау екені аян. Белгілі дінтанушы-ғалым Зәріпбай Ораз-байұлының айтуынша, Нұран – Алланың «Нұр» сипатына айна болған, пайғамбардың нұрын жеткізуші, әулиеліктің шыңына жеткен құтб-тұлғаға қатысты теңеу екен.
Тарихтан белгілі, пайғамбарлар, әулиелер мен билеушілердің көпшілігі ұсталықпен, зергерлікпен айналысқан. Мәселен Дәуіт пайғамбар қару-жарақтың пірі саналған. Мұхаммед Нұран бабаның да әулиелік қасиетінен бөлек оның жауынгер әрі ұста болғаны анық байқалады. Ұсталық ұлағаттарын ескерткіштен табылған заттардың басым көпшілігі, оның ішінде, әсіресе, өзгеше төс дәлелдейді. Төс ұстаның негізгі құралы, әрі ұсталықтың басты белгісі саналған. Дәстүрлі қазақ этнографиясында төс түрлі қарау күштерден сақтайды деп қасиет тұтқан. Жауынгерлігінің айғақтары – сүңгі, селебе, жебе, кездік, қалқан сияқты бес қару. Төртінші сипаты әулие бұлақ десек, мамандар қазба жұмыстарын тәмамдағанда, бұлақ пайда болған. Ішкі бөлме суға толған. Арыстан баб, Қожа Ахмет Ясауи, Үкаш ата, тағы басқа әулиелер кесенелері, мазарлары, бейіттері жандарында әулие бұлақтар бар екені белгілі. Қазақ байтағында Әулиебастау, Әулиекөл, Әулиебұлақ көп. Әлдибастау атауы да осы әулиемен астасып жатқан болар, бәлкім...
Қариялардың айтуынша, ХІХ ғасырда Бозторғай асуының аузына, Пістелі ауылына, әсіресе Абай ауылына қожалар көшіп келіп, тұрақтай бастаған. Мұндай жағдаяттар қазақ қоғамында жиі кездескен. Олар мешіт-медреселер салып, діни-ағартушылықпен айналысқан. Бір ғана дәлел. Тараздағы Қарахан баба кесенесі жанынан ХІІ ғасырға жататын мешіт табылған. Мұхаммед Нұран баба құлпытасы табылған төңіректерде қожалар отбасылары жиірек қоныстанған. Олар да діни-ағартушылықпен айналысқан.
Айтпақшы, Абай ауылындағы Алтынсарин атындағы жетіжылдық мектепте оқығанымызда, Қожа Ахмет дейтұғын атамыз болушы еді. Өзі өте білімді, кәтта молда болатын. Интернатта жүріп, ауырып қалсақ, ағайлардан жасырынып, сол кісіге баратынбыз. Дем салып, оқып, үшкіріп кеп-кеп жіберсе, сергіп сала беретінбіз. Нұрхан ағай: «Әй, қулар, Қожаға бардыңдар, ә-ә» деп қоятын. Қожа Ахмет атамыздың көккөздеу ұлы Хабиболла бізбен бірге оқитын. Өте-мөте тәртіпті, салмақты-тұғын. Қатты аяздарда аяғына мәсі-кебіс киіп келетін. Класымыздағы Әлима, Сұлушаш, Үрзада, Ниеткүл сияқты қыздар «Молда!», «Молда!» деп мазақтап күлетін. Хабиболла түк естімегендей, жайбарақат жымиятын. Мәсі-кебіс мәністі шығар-ау, екі беті қып-қызыл болатын. Ал ескі-құсқылау керзі етік киген интернаттың балалары салқын сынып бөлмесінде сұрқайланып, дірдектеп отырар едік.
Сонымен бүгінгі Көкбұлақтан, кешегі Әлдибастаудан ерекше ескерткіш, жаңа тарихи жәдігер табылды. Біздіңше, Мұхаммед Нұран баб әулие құлпытасының құндылығы қасиетті. Басқа да дүниелердің бәсі биік. Бағасы жоғары. Осынау орасан орны бар ескерткіш шыққан бау-бақшаның байырғы бағбаны – біздің класс жетекшіміз, интернат тәрбиешісі Нұрхан ағай. Ол кісі осыдан біраз ғана жыл бұрын, тоқсан жасқа жақындап барып, бақилық болды. Нұран бабадан Нұрхан ағай ұрпақтарына дейін мың жыл бойы жасырынып жатқан жәдігер ғой бұл!
Қайран қазақтың Ұлы даласында қаншама құпиялар бар десеңізші...
Мархабат БАЙҒҰТ
«Egemen Qazaqstan»
