«Өлімнен кейінгі өмір»
Өлім... Төрт әріптің тізбегінен ғана тұратын осы атауды естігенде күллі инсан атаулының бойын беймәлім бір үрей билейтіні мәлім. Солай десек те төрткүл дүниеде хансың ба, қарасың ба, күштісің бе, әлсізсің бе, тіпті таудай мансабыңа да тіктеп қарамайтын, әлемдегі ең әділетті дүние де осы өлім. Сүйегіңді жасытқан қорлық пен ащы азаптың шеңгелінен шығарып құлантаза құтқаратын да рас, «мәртебелі» өлім емес пе. Біздің бұл ахуалымызды хакім Абай «Өлім барда қорлық жоқ» деп жалғыз-ақ ауыз сөзбен шегендей салыпты. Рас, өлімнен кейінгі «өмірдің» кімді болсын ойландырмай қоймасы анық. Өлімнен кейін «өмір» бар ма? Шыбын жан шыққаннан кейін қайда барады?
Міне, Американың әйгілі психолог дәрігері Раймонд Моудидің «Өлімнен кейінгі өмір» атты әйгілі еңбегін мақала тақырыбына тиянақ етіп отырғанымыздың себебі де сол. Аталған кітапты оқып отырып өлімнің де «екінші беті» болатынын, оның анау айтқандай үрейлі емес екендігін ұғасыз. Бір ескеретін жайт, мұны әлі де болса сау ақылға салып төрелетпейтін, не нәрсені қызуқанды (эмоционалды) қабылдайтын оқырман үшін аталған еңбектің аса қатерлі екендігін де айта кеткіміз келеді. Кітаптың соңғы парағын бітіріп мұқабасын жапқаннан кейін бойыңызға бір орасан қайрат бітіп, қаза атаулыға да қасқая қарап «ал енді келсең кел» деген батыл сенімде боласың.
Автордың қанық тілі мен пәлен жыл пациенттерінің басынан кешірген мол деректер қоры сізді сөзсіз осындай байламға жетелейді.
«...Менің бастан кешкен халімді сіз де кешкен болсаңыз онда өлімнен өзге ғажайып жоқ екендігін жан жүрегіңізбен сезінген болар едіңіз.
Өмір – түрме. Өлім бар болғаны сол түрмеден босатып шығару ғана. Түсінесіз бе, өлімді бұдан өзге еш нәрсемен салыстыруға келмейді»,- дейді Раймонд Моуди. Бұл жерде оқырман қауым теріс түсініп қалып жүрмесін. Біздің өлімді насихаттау еш ойымызда жоқ (Қазақ қауымы қазаға қатысты қаншама деректерді сараптаған осыбір ғылыми еңбектен аз-кем мағлұматы болсын деген тілеуқор ниет ғана). Қайыра айтайық, кітаптың бар мақсаты адамды өз-өзіне қол жұмсауға емес, өлімнің тұмса құпиясын танымдық тұрғыдан пайымдай білуге талпындырады.
.jpg)
Адамның ақырғы сәтіндегі әлемтапырық халін ақ қағазға бәдіздеген осындай айтулы еңбектің бірі Имам Ғазалидің «Сахарат Мәут» (Өлім алдындағы сәт) атты еңбегі. Ғазали бұл жазбасы арқылы ғаламның адам алдына қойған ауыр сұрақтарына жауап іздейді. Расында адамзат баласының тұмса сыры бүгінге дейін түбегейлі тарқатылып бітті ме? Алтын сәулесін алып таудан асырған күн шапағы бәз бір адамдар үшін бүгін ең соңғы көрер жарығы екендігін ет жүрегі сезе ме екен? Егер сезбесе, адамды соншалықты әбігерге салып қолды аяққа тұрғызбаған асықтықты, я болмаса тұла бойын дерт меңдеген ауыр науқасты соңғы сәтінде аяғынан тұрғызған алапат күшті арғы бабаларымыз неліктен «бойжасау» деп бөлекше атау берген? Қазақ әдеби тілінің сөздігінде «Бой жасау – ауру адамның бақилық болар алдындағы бір сәтке сергіп аурудан айыққандай сезінуі. Бой жасау бұл тіршілік шырағы сөнер алдындағы адамның соңғы қуатын танытатын шолақ сәті» деп анықтама беріліпті. Сіз сауығып кетті деп ойлаған сол адамның жағдайы жаңбырдан кейінгі кемпірқосақ тәрізді тым алдамшы ғана. Кейін бәрі де көз алдыңызда бұлт беріп өзгеріп сала береді. Ал айтыңызшы, бұл бойжасау ұғымын қандай заңдылық негізінде түсіндіріп беруге болады? Кванттық физика бұған не дер екен? Не десек те кәрі дүниенің біз білмейтін құпиясы әлі де мол болғаны ғой. Әзірге мұны талдап, тарқатып беруге бүгінгі ғылым да дәрменсіз тәрізді. Айтпақшы, Ғазалидың аталған еңбегін оқу я оқымауды оқырманның өз қалауына қалдырған дұрыс секілді.
«Бардо Тодал»
Тылсым ілімнің желісін үзбей сан ұрпақ сабақтастығының нәтижесінде бүгінге бүтін жеткен Таңғұт патшалығының ең көне кітаптарының бірі «Бардо Тодал» (Біздің тілге тәржімаласақ «Өлілер кітабы» болады). Еңбектің есімі өзі айтып тұрғандай негізгі идеясы өмірден озған жанның өлімнен кейінгі кешіретін кебі хақында. Қайнар бастауы будда ілімінің негізімен байыған бұл кітаптың да қысқаша мазмұны мынаған саяды.
Көне еңбек бір-бірімен матасып, алты ахуалды айшықтаған негізгі үш кітаптан тұрады. Кітаптың алғашқы үш бөлімі өлімге дейінгі ахуалдан ақпар бересе, қалған үшеуі өлімнен кейінгі жағдайды баян етеді.
Біріншісі, Чикаи Бардо. Мұнда пенденің соңғы сәті, дәлірек айтсақ өмірден өткен мезеті сөз болады. Жазбаға сенсек, бұл ахуал шамамен үш күнді қамтиды екен. Екіншісі, Хониид Бардо. Шыбын жаны зау көкке көтерілген адамның алдынан кездесетін түрлі қиындықтар мен кедергілер турасында. «Хониид Бардо» адам рухының алдыңнан кездесетін мұндай түрлі қиындықтар мен елестердің ешқайсысынан қорықпауды үйретеді (Айталық, алты қолды үш басты құбыжықтан немесе адамның бас сүйегінен жасалған көзеден қан ішіп тұрған түрлі жан түршігерлік үрейлерден).
Үшіншісі, Сидпа Бардо. Рухтың ғазауат соты. Мұнда ендігі екінші өміріңді кім болып бастайтының сарапқа салынады (Мұсылман түсінігіндегі «амал дәптеріңнің» оңыңнан я солыңнан берілетіні секілді). Осы үшінші жазба иуда ілімінің карма ұғымына да көп ұқсас келеді. Қысқасы, бұл үш кітаптың да оқиға сорабы барлық адамзатқа ортақ «қабір азабы» мен «барзақ», «жұмақ» пен «тозақ» іспетті тылсым түсініктер негізімен де қойындасып жатыр. Адамның сакральды дүниені қабылдауы көбінесе өзі өнбойынан өткізген я болмаса ата-бабасынан жеткен архайкалық түсінік негізінде жатса керек. Айталық, үнді халқы үшін Құдайдың ассоциациясы матриархат (әйел ана) бейнесінде болса, мұсылман үшін патриархат (ақсақалды ата) бейнесінде. Бұл бейнелер де адамзат нәсілінің жүріп өткен өткелектерінің жылнамасы. Мәселен, ыстық жақта өскен араб адамы үшін жаһаннам от пен жалын бейнесінде болса, солтүстік аляска халықтарының мифтік мәліметтеріне үңілсек, тозақ атаулы аяз бен көксүңгі мұз есебінде (Көрдіңіз бе, адамның дүниені пайымдауы оның өскен өңірі мен танымдық түсінігіне де көп байланысты болып отыр ғой). Айталық, мұсылман пәлсапасы бойынша адам көрге түскеннен кейін ең әуелі Мәңкүр мен Мүңкір атты қос періште сотының тезінен өтеді. Ал арғы жағы айтпасақ та түсінікті ғой...
Не десек те, біз аңдатқан бұл үш еңбек те өлімнен кейін де «өмірдің» бар екендігіне әйтеуір іш бұрады.
Осындайда басыңа мынадай да бір ой келеді. Негізінде дүние керісінше болуы да ғажап емес. «Өлген» біздер ал, «өлмегендер» аруақтар болуы да бек мүмкін ғой. Әрине, бұлай ойлаудың да өз тиянағы бар. Айталық, адам ғұмыры шексіздіктің 0,1 секундын да құрай алмайтындығын ескерсек, онда Сенека данышпанның «Біздің өлген күніміз мәңгілігіміздің туған күні» деген сөзінің астарында да көп құпия жасырынып жатқан болды ғой.
«Джняна-йога»
Санама төңкеріс жасаған ерекше еңбектің бірі. Аталған кітаптың авторы үндінің көрінекті ойшылы Свами Вивекананда.
Осы есім әйгілі неміс философы Шопенгауэрдің авсолютті ерік мәселесіне қарсы сын айтқандығымен де мәлім тұлға. «Джняна-йога» 1896 жылы Лондон шәрінде оқылған он төрт дәрістің негізінде дестеленген ғажайып еңбек. Әуелі кітаптың негізгі идеясы жайында сөз сабақтамас бұрын оқырман назарын мына бір мәселеге бұрсам ба деймін.
Қазақта «тірі өлік» деген ұғым бар. Ойдың жүлгесін тереңнен таратсақ «өлім» адам өлмей-ақ тұрып та орын алатын құбылыс екендігін дәлелдеп тұрған қағида. Адамның кез келген қоғамдық оқиғада үнсіз қалуы оның шын өлгендігінің басты кепілі емес пе. Жазушы Б.Соқпақбаевтың әлгі «сотқар» Қожаның ауызымен айтатын «өлген адам сөйлемейді» тезисінің шыңғырған шындығы да дәл осы ғой. Былай деп айтайық.
Егер әлемдегі күллі «дін» атаулының бойынан жалған намыс пен өзімшілдікті, ұлтшылдық пен эмоцияны толыққанды сылып тастайтын болсақ, онда тек жарқыраған РУХТЫҢ өзі ғана қалар еді. Біздіңше, осы РУХ қана дін. Мұны доктрина деңгейінде пайымдар болсақ, оның қысқаша девизі былай болар еді. Адамды «дін» емес, тек рух жетілдіреді. Адам рухтың бірегей мұраттарын танығанда ғана ЖЕТІЛГЕН ЖАНҒА айналады. Сонымен «тірі өлікке» айналудың басты дәлелі өзіміздің қай күні «өлгендігімізді», дәлірек айтсақ рухпен сұхбатымызды тарс ұмытуымызда жатқан тәрізді. Әркімнің өз кеудесінің іші ғана «Мекке» мен «Мешіт» десек, өзін танымаған, өзінен қашқан адам ғана мешіт пен шіркеуден пана іздейді. «Біз адам деп денені ғана көріп тұрмыз. Шын адам бұл дене емес» дейді Свами Вивекананда. Жанның мәнін терең зерделеген ойшыл рухтың әлмисақтан бар екендігін, ал өлім атаулыны өмірден еш бөлмей бір контексте қарайды. «Егер сіз өлімнен кейін де мәңгі өмір сүретін болсаңыз, онда бұл бір-ақ нәрсені білдіреді, сіз туылғанға дейін де мәңгі өмір сүрдіңіз, мұның басқалай болуы еш мүмкін емес» дейді ойшыл. Күллі ғарыш атаулы адамның өз ішінде екендігін, адамның уақытқа емес, керісінше уақыттың адамға тәуелділігі турасында небір ғажайып мысалдар келтіреді.
«Дүниедегі жалғыз зұлымдық – бұл адамға оның әлсіздігін сіңіретін ойлар мен сөздер екеніндігін ұдайы қаперіңізде ұстаңыз. Егер күн сөніп, ай тозаңға айналып жатса онда сіздің не ақыңыз бар. Ең бастысы сіз мәңгіліксіз ғой. Ғаламның шын Құдайы сізсіз» - дейді. Рас-ау, кейде көп дүниенің буланған әйнектей көрінетіні үрей мен надандықтан ба екен деймін. Үрейін жеңген жанға дүниенің самаладай жарқырап көрінетіні де айдан анық қой. Осыны оқығанда есіңе бірден Мағжан ақын оралады.
Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,
Надан адам өлім жоғын білмейді.
Өзім – патша, өзім – қазы өзім – би
Қандай ессіз не қылдың деп тергейді.
Өзім – Тәңір, табынамын өзіме,
Сөзім – құран, бағынамын сөзіме.
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді ескілік келдің өлер кезіңе.
Қандай биік, нендей асқақ мінез десеңіші. Міне, «дін» деген осы. Өлеңнің өн бойындағы жетілген «мен» жер жаһанға сыймай атой салып алқынып тұр. Мағжан бойындағы осынау алапат рухты аласарту мүмкін бе енді? Бұл алаштың аспанға шапшыған асау «егосы» ғой. Бір-бірімізден сұрауға толық қақымыз бар. Айтыңызшы, осы РУХ қазір қайда кетті?!
Абайдың бақи туралы пайымы
Орыс халқы үшін Достоевский мен Толстойдың әр басқан ізі қағазға хатталған ба, онысынан еш хабарым жоқ, бірақ неміс халқы Ницшенің ой кеулеп жанұшыра алас ұрған сәтіндегі жүрген жері мен отырған тасына дейін түгелге дерлік ескерткіш орнатқан. Бұл, әрине тұлғаға деген үлкен құрмет пен биік мәдениеттің белгісі болса керек. Абайдың әр аттаған қадамын қайдам, бірақ әр туындысы ғылыми тұрғыда талдануы тиіс деген пікірдемін. Өйткені Абайды зерделеудің ар жағында қазақтың өзін-өзі етене тануы жатыр. Алаш арысы Х.Досмұхамедұлының «Біз мәдениетті жұрт болсақ, Абайдың бір бет өлеңіне мың бет жору (комментарий) жазған болар едік» деп отырғаны да сол. Біз Халелдің осы бір пайымын ескере отырып, хакім өлеңдерінің ішінде қағаберісте қалып, әдеби сараптама көрмеген бір ғазалы жайында қысқаша ой өрбітсек пе деген ниетіміз бар.
Сонымен «Сөз айттым әркім болса дидар талап» демекші әуелі ақын өлеңінің әлхиссасына келейік.
Асқа, тойға баратұғын,
Жаны асығып, жас жігіт.
Қолға кетті жауға бір күн,
Тірі адамның ісі - үміт.
Қозғады жау батыр ерді,
Жауға сойқан салғалы.
Қалыңдығы қала берді,
Жатыр еді алғалы.
Бастапқы екі шумақ өлеңнен біз бас құрағалы жатқан жас жігіттің аяқ астынан айтақ салған жауға түмен қолмен бірге аттанып бара жатқандығын көреміз. Әрине, бұл ілкідегі кез-келген еркек атаулының тағдыр тақтасына жазылған тәләйі-тұғын…
Асықсаң да, шырағым,
Саған деген құданың
Жазылған қандай жарлығы,
Есіткен жоқ құлағың.
Адам жазмышына жазылған бұл жарлықтан әмәнда бейхабар ғой. Өлеңнің осы бір шумағын оқып отырып бір сүреңсіз дүниенің болатындығын күні бұрын сезіп қоясың. Сөзсіз, оқырманның да құлақ күйі осы жайға бейсана бейімделе бастайды. Ақын ой ортасынан ауғанда артта қалған асық жарға да іштей бекем болуды, құлағы естімеуге тиіс бір жайсыз хабардың орын алатынын да ептеп ескертіп қояды.
Қалыңдық құшып, сүюге,
Күйеуіне ынтызар.
Келісімен тиюге,
Дайындалған ойы бар.
Көйлегін ақтан тіккіштеп,
Күні-түні дем алмай,
Бітіруге жүр күштеп,
Асыққансып, тоқталмай.
Бұл енді жан жүрегін алақан етіп ұсынған ынтызар жардың зарыға күткен ширақ қимылы мен тоқтаусыз тілегі ғой. Қазақ поэзиясы үшін осы бір орасан сезім өз шығанына жетіп жырланған тақырыптың бірі. Екінші дүниежүзілік соғыстың өзін есепке алмағанда біздің тарих жан жарын ұрыс даласына аттандырған асыл аналардың көлдей көз жасынан тұратын тарих емес пе. Абайдың бұл кейіпкері де сол аналарымыз секілді зарығып аңсау мен сарыла күтудің сапында тұрған «қайран жар».
Сен асыққан екен деп,
Алла әмірін өзгертпес.
Айтқаның болар ма екен деп,
Мен қорқамын, көз жетпес.
Жара басты кеудені,
Жаудан өлді ар үшін.
Ескермей өзге дүниені,
"Аһ!" деп өтті жар үшін.
Ақынның сөз басында аңдатқан сәуегей ойы енді міне, шындыққа айналды. Арудың асыға күткен жан жары майдан даласынан қайырылмай қалды. Әрине, аталған ұғымды «бұл енді жазмыш қой» деп жылы жаба салсақ та болар еді. Бірақ байқайсыз ба, осы жерде аңдаған адамға тағы бір түсініктің жүзі ұстарадай қылпып тұр. Ол не десеңіз, адам мен Алла уақытының өзіндік өлшем бірлігі. Адам баласы әманда асыққыш, не нәрсенің болсын нәтижесін тез көргісі келеді ғой. Ал, Алланың уақыты өзге. Осы өзге «уақыт» тылсымына пенде баласы әмәнда бойламақ емес. Бұған хакім «Сен асыққан екен деп, Алла әмірін өзгертпес» деп гносеологиялық пайым жасайды.
Жамандық тұрмас күттіріп,
Ел есітті, қыз білді.
Ақ көйлекті бітіріп,
Кебінім деп киді, өлді...
Бізге белгілі болғаны жігіт артынан жас арудың да көп тұрақтамай бұл дүниемен хош айтысып кете барғаны. Әрине, асыл жарды жантәсілім еткен жемір ойдың да мазмұны біз үшін бес саусақтай белгілі. «Енді аялдап қалардай бұл фәниде не мағына қалды. Екеуміз бұл дүниеде қосылмасақ та о дүниеде мәңгілік бірге боламыз» деген жастықтың эмоционалды түсінігі қой. Ең қызығы, ыстық қанды, өрт демді бұл түсінікке кез келген «мәжүн» жас еш ойланбастан бара алады.
Қайыра айтайық, осы пайым негізінде қайран жар өз өмірімен хоштасты. Енді әліптің артын бағайық. Абайдың ақырғы екі шумағы бұл түсінікке не дер екен?
Қол жетпеген некені
Сүйіп кеткен жан екен.
Көзің неге жетеді,
Қосылмақ онда бар ма екен?
Шыны ғашық жар болса,
Неге өлдім деп налымас.
Онда екеуі кез келсе,
Бірін бірі танымас.
Өлең осымен тәмам. Бұл шумақтан біз қаза болған қыз ұғымына қарсы келіп отырған ақын пайымын көреміз. Бақида еш қосылмақ жоқ, қос ғашық бірге болмақ тұрмақ, кездесе қалғанның өзінде бірін-бірі мүлде танымайды деп өзгеше байлам жасайды. Осы орайда бәс тігуге бармын. Бәз бір «данышпандар» Абайдың бұл ойын сан саққа жүгіртіп, «азамат елін қорғап шаһит болғандығы үшін пейішке, ал қыз өзін жазым қылғаны үшін тозақтық болды, сондықтан бұл екеуі бірін-бірі әрине көре алмайды» деп кісі күлкісін келтіретін келте пайымдар жасар.
«Бүкірді көр түзетеді» тезімен қарасақ, әрине мұндай мүгедек танымға жасар еш қайранымыз жоқ... Ең бастысы, Абайдың осы «Бірін бірі танымас» ұғымында үлкен мағына жатыр. ДАНЫШПАН БҰЛ ПАЙЫМДЫ ӨЛЕҢДЕГІ ТЕК ЕКІ КЕЙІПКЕРІНЕ ҒАНА ЕМЕС, КҮЛЛІ АДАМЗАТ БАЛАСЫНЫҢ БАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫРЫП АЙТЫП ОТЫР. Түсінесіз бе, хакім өлімнен кейін адамның бірін-бірі көрмегінің ешқандай да мүмкіндігі жоқтығын алға тартады. Расында бұл жердегі қаза атаулы өлеңдегі қос кейіпкермен ғана тамамдалып тұрған жоқ қой. Әгәрәки, өлімді үлкен бір пәрменді ОДАҚ десек, біз сол одақтың бар болғаны уақытша ғана тірі мүшелері емеспіз бе?
Сонда әлгі мұсылман шариғатындағы «жастай шетінеген баланың ата-анаға шапағатшы болатыны, қиямет күнінде бірі-бірімізді көретініміз, жан жарымыз жақсы болғанда бақи дүниеде де бірге болатынымыз» қайда қалады? Әрине, бұл түсініктерді тура мағынада емес, әуелі ондағы рәміздер мен символдық ұғымдарды терең талдау арқылы сөз қозғауымыз керек шығар. Не десекте Абайдың бұл пайымы біз күнделікті естіп, әм иланып жүрген шариғат парадигмасынан тыс.
Ең өкініштісі, біздегі молдалық әм можантопай түсінік Абайды шариғат шеңберінде матап еш шығарғысы жоқ (Бізге салса ұлы Абайды да қораш түсінігіміздің есігін қақтыртып, екі аяғын кіреберіске мәңгілік сүрткізіп қойғызғымыз бар).
Анығында Абайдың бақи туралы бұл байламы ойыңды ойран етіп, санаңды сан саққа жетелейді. Сонымен хакім аталған көзқарасты қайдан алды? Оның негізгі генезисі қайда жатыр? Міне, бұл сұрақтарға көшелі жауап беру үшін, төмендегі ұғымдарға бір бойлап алайық.
Суицид
Абайдың өз-өзін құрбан еткен кейіпкерінен шығады ғой бүгінде жапон самурайларының өз ішін өзі есіп жіберетін камикадзелік ерлігін я не бір ойшыл жандардың суицидке бас тігуіне байланысты жағдайын зерттеген еңбектер қарасында еш қисап жоқ. Осынау ұшы қиыры жоқ кітаптар тізімін келтіріп онсыз да оқырманның аз уақытын ұрламай-ақ қоялық. Біздің бір ғана тоқталып өтпек тақырыбымыз иран режиссері Аббас Киаростамидің «Шие дәмі» атты фильмі. Оның Бади есімді бас кейіпкері өзіне қол жұмсағаннан кейін көметін адам іздейді. Міне, фильмнің бастан аяқ оқиғасы осы ғана. Не десек те адамның өз-өзіне қол жұмсауының ар жағында адамның жанын езген ащы қайғы тұр. Ең өкініштісі пенденің өн бойын меңдеген осынау қапырық халді ешкімнің де түсінгісі жоқ. Бәрі де құрттаған мораль соғып, құр ақыл айтады. Осы жерде біз мына бір мәселені де аңдатып өтсек дейміз. Ойшылдың қашанда жай адаммен салыстырғанда қайғысы кермек қой. Біз мана ғана сөз еткен Мағжанның «мені де өлім әлдиле» тілегімен Абайдың әлгі албырт кейіпкерінің қайғысын бір-бірімен еш салыстыруға келмейді.
Ал біз адам ішіндегі осынау етін ерітіп, сүйегін жасытқан ащы қайғыны емес, бар болғаны суицидтің тек сыртқы формасын ғана көріп тұрмыз. Кермек қайғыны емес, қайтқан адамның өзін ғана жазғыруға әуеспіз. «Астапиралла, адамның өз-өзіне өлім тілеуі деген не сұмдық, мұнысы Құдайға шет емес пе» деп әйтеуір бас салып табалай түсуге әзірміз (Біз реті келсе Мағжанға да дәл осылай деп ауызымыз жыбырлап ақыл айтқымыз келіп отыр). Ал арыстың жанын жаншып, сүйегін езген, өтірікке өңешінен мелдектеген мерез қоғамда ол үшін өмір сүрудің «тозақ» екендігін тіпті де түсінгіміз жоқ (Тозақ дегеннен туындайды ғой, айтыңызшы, адамның өз ар-ұятынан артық қандай тозақ оты болушы еді). Кинодағы кезіккен жолшыбай адам да Бадидің басын ауыртып дәл осылай ақыл соғады (Әрине, адамның өз-өзіне қол жұмсаудың қабағат қателік екендігін бас кейіпкер бес саусағындай біліп отырса да).
Киноның шарықтау шегінде мынадай бір екеуара диалог бар.
«Өзіңнің ішіңдегі өрттей қайғыны өзгеге жұқтырып біреуді бақытсыз қылғаннан өзге қандай үлкен күнә болуы мүмкін. Қалай десекте өзіңді өлтірдің не, әлде біреу келіп сені өлтірді не, әйтеуір бір өлім емес пе» дейді. Тым сүйекті сөз. Осы жерде сәл кідіріс жасап, жақсылап тұрып толғанып алуымыз керек секілді. Қазақтың «Сынықтан басқаның бәрі жұғады» тәжірибесімен қарасақ, рас, қайғы да жұқпалы нәрсе ғой. Бұл сонда нендей қайғы, ол адамға қалайша жұғады? Ғұмыр «Естілерден есалаңдық жұқтыру» десек, анығында біз белгілі бір тұлғаның кітабын оқып немесе киносын көріп қана отырған жоқпыз, сол адамның шер қайғысын өзімізге бейсана жұқтырып алып та отырмыз ғой. Тағы да қайталап айтуға мәжбүрміз, ол адамның қайғысы енді сол мезеттен бастап біздің төл қайғымызға айналады. Міне, Бадидың да басты қорқынышы осы (Ал Мағжанның қайғысы екібастан белгілі ғой). Есі бар адамға екеуінің де дерті эпидемияға тән. Тым жұқпалы. Егер де жай адамның біріне жұға қалған жағдайда ол адам сол сәттен бастап «бақытсыздықтың» қамытын киеді. Мұндай дертті көтеріп тұру үшін үлкен таным мен бірбеткей мінез қажет. Қош... Біз неге осы өз принциптеріміз бен ар-ұятымызға жиі қарама-қайшы келе береміз? Себебі мұндай «қайғы» атаулы еш тақылетімізде жоқ. Біз оны қолдан жасаймыз я қайғылы болып көрінуге тырысамыз. Ел қамын жеген Едігенің бейнесін сомдап, әттең Әлихандар өліп қалды ғой деп өп-өтірік аруақтарды мүсіркейміз.
Негізі қате пайым. Олар – тірі, өлген – біз. Әрине, мүсіркеу керісінше болуы керек еді. Кино желісінде Құраннан мысал келтіріп Бадиге ақыл айтатын бір студент бар. Осы эпизод адам жанының жаңа қылмысын ашатын ғажайып сұхбат. БҰЛ БІЗДІҢ ӨЗ КЕМШІЛІГІМІЗ БЕН ӘЛСІЗДІГІМІЗДІ ҚҰРАН МЕН ІНЖІЛДІҢ ПАРАҒЫНА ЖАСЫРЫП, СОДАН АСКЕТТІК БЕТПЕРДЕ ЖАСАЙТЫН НАЙСАП НИЕТІМІЗДІ ТАС ТАЛҚАН ҚЫЛАТЫН ҒАЖАЙЫП ЭПИЗОД. Қысқасы, қасиетсіз қылықтарымызды ақтау үшін қасиетті жазбаларды да қолжаулық қылуға еш арланбайтынымызды аямай шенейді. Өлімге пар опсыздығымызды Құран мен қорғаштаудың құпия сырын ашады... Сонымен «Шие дәмі» киносының тоқ етер түйіні мынау. Өмір ешқандай да сынақ емес, ол бар болғаны мүмкіндік пен таңдау ғана. Киаростамидің бар айтқысы келгені осы.
Ал сіз бен біз «өтіріктің балын жалап өмір сүреміз бе әлде шындықтың уын ішіп өлеміз бе» бұл енді әркімнің өз еркі мен таңдауындағы дүние ғана.
Бір шумақ өлең немесе «жүз он бесінші сүре»
Интертекстуальдік терминін 1967 жылы ғылыми айналымға тұңғыш енгізген француз әдебиеттанушы ғалымы Юлия Кристева. Оның пайымдауынша қандай да бір мәтін өзіне дейінгі әм өзімен қатар тұрған мәтіндермен ұдайы диалогқа түседі. Бұдан біз тек адамзат зәузатының ғана емес, ой мен сөздің де өз «ата-бабасы» бар деп қорытынды шығаруымызға әбден болады. Осы тектес түсініктің бірі герменевтика ұғымы. Егер де аталған салаға ащы терін берген бір адам болса ол неміс ғалымы Георг Гадамер болар еді.
«Кез келген мәтін өзіне дейінгі айтылған және айтылмаған сөздерге әманда сілтеме жасап тұрады. Солай ғана шын мәтіннің мағынасы толыққанды ашылады» дейді Гадамер. Біз бұл цитаталарды келтіріп отырғандағы себебіміз жоғарғыдағы хакім ойының ұшығына жету. Айтылған ойға жанама я тікелей әсер еткен бастапқы мәтіннің негізгі «мекенін» табу.
Өлім тақырыбы Абайды да алас ұрғызған жоталы ұғымдардың бірі. Рас, индукция мен дедукцияның байыбына жету үшін кемеңгер сансыз кітаптарды парақтағаны анық. Көп оқығандығының дәлелі ретінде 1885-1886 жылдары Сібір өңіріне саяхат жасаған Кеннанның «Сібір және қуғын – сүргіндік жүйе» атты кітабынан бір үзім мысал келтіре кетейік. Саяхатшы Семейде Леонтьев деген ірі оқымыстымен жолыққанын жазады. Леонтьев оған Боклды, Мильді, Дрэперді, Сэр Генри Мэн мен Эдгар Аллан Поны, тіпті Дарвинді оқыған қарт қырғызды білетінін, оның есімі Ибраһим екендігін айтады. Бұл Абайдың «ғайыптан тайып болып» хатқа түсіп қалған мыңдаған кітаптарының тек бір парасы ғана болуы мүмкін. Әрине, аталған авторлардың бәрі Еуропаның кіл мықтылары. Бұған енді шығыстың алыптар тізімін, сосын ақынның автономды еркін ой ағысын қоссаңыз не болар еді. Біз осы жердегі «еркін ой» ұғымына ерекше мән бергіміз келеді (Абайдың ақын шәкірті Шәкәрім «Ақылға еркін ой керек, матаудан ойды азат қыл» дейді). Абайдың бақи жайында (жоғарыда атап өткеніміздей) мүлде бөлек байламға сыр байлауына бірден-бір әсер еткен дүние автономды көзқарасы мен қазақтың қара өлеңі деген ойдамыз. Әрине, қазақ баласы үшін қара өлең шіркінде еш қисап жоқ қой. Біз соның тек бір шумағын ғана осы ойымызға негізгі тиянақ етсек дейміз. Сонымен жоғарыдағы хакім өлеңіне мың жылдықтар жылғасынан сәуле шашыратып сілтеме жасап тұрған мәтін ол, мынау ғана.
Дүние ойлап тұрсам шолақ екен,
Адамдар бір біріне қонақ екен.
Барында оралыңның сыйласып өт
Қызығы дүниенің сол-ақ екен.
Әгәрәки, Абай пайымын бітік орманға балап, сол орман арасында адасып қалдық деп есептесек, осы бір шумақ өлең солтүстік полюсті көрсететіп тұратын компос тілшесіндей хакім ойына өз шұғыласын түсіріп тұр. Енді бір шумақ өлеңнің өз пәлсапасына оралайық.
Дүние кірпік қаққандай тым қысқа дейміз. Қысқа екендігі анық болса адамзат ғұмыры бір мезетке ғана үйіңізге дәм татуға келген қонақтай аса қадірлі ғой. Ендеше қара өлең ішіндегі екі рет қайталанып тұрған «дүние» ұғымы фәни әм бақи боп бөлінбес біртұтас барша ғалам. Бұдан шығатын байлам, біз көрген дөңгелек күн де, орақтай айда жалғандағы жалғыз-ақ рет көретін ұлы мұғжизаларымыз. Түсінесіз бе, аяулы ана ардақты әке, сүйікті жар, сүйкімді бала, бәрі-бәрі біздің бір-ақ рет көретін ұлы ғажайыптарымыз.
ДҮНИЕДЕ ЖАЛҒЫЗ-АҚ РЕТ КӨРЕТІН СОЛ ӘКЕ МЕН ШЕШЕНІ, АҒА МЕН ҚАРЫНДАСТЫ, КЕРЕК ДЕСЕҢІЗ ИСІ АДАМЗАТ БАЛАСЫН ЖАН ТӘНІҢМЕН БЕРІЛЕ ҚҰЛАЙ СҮЮГЕ, ЕКІ КЕЛМЕГІҢ ЖОҚ ОРАЛЫҢДА ОСЫНЫҢ БӘРІН ТІКЕҢНЕН ТІК ТҰРЫП СЫЙЛАУҒА ШЫНЫМЕН-АҚ ТАТЫРЛЫҚ ҚОЙ.
Әрине, татырлық дейміз...
Мейлі келіс, келіспеңіз бұл «мұғжизалар» мен «ғажайыптарды» енді екінші рет көрмек әманда жоқ. Міне, жалғыз-ақ шумақ қара өлең нарқы біздерге осыны аңдатып саулы інгендей аңырап тұр.
Біз үшін енді бәрі де белгілі болған секілді. Абай ойының астары да анадайдан мөлдір бұлақ астындағы малта тастай жарқырып көрініп тұр. Сол жарқырап тұрған шындықты не нәрсені болсын тура мағынасында қабылдап әбден жаман үйренген люмпен санаға бәрін тәтпіштеп түсіндірем деп қара терге түсудің де қажеті жоқ (Әйгілі француз жазушысы Эмиль Золяның «Ақымақтың ақымақ екендігін есіне салмай онымен бір минутта сөйлесу мүмкін емес» дейтіні де осы лепес қой). Бұл жердегі бір шумақ өлеңнің бойынан көтеріліп күллі адамзатқа қарата айтылған «біріңді бірің сыйла» ұғымы құр мораль емес, ең әуелі мынау дидар ғайып дүниені тәу етіп құрметтеу мен сыйлауды биік межеден түсіндіріп тұрған ғажайып формула. Егер де дүние молдалар айтқандай адамның жер үстіндегі өмірі (өлгеннен кейін де) қайыра жер астында еш бұлжымастан жалғаса берсе оның несі қызық әм онда мына бір шумақ өлеңнің нендей мағынасы қалды. Егер молдалық мақам әуезіндегі бұл гипотеза рас болса жоғарыдағы хакім ойы мен ілкідегі қара өлең шумағы неліктен басқалай сөйлеп отыр. Қос ғазалдың тек әріптер тізбегінде қалқыған беткі шындығына емес, емес түпкі тағанына үңілсек бәрі де түсінікті болатын секілді. Бұдан біз бақи болмайды, Тәңірдің таразысы қисық, соты жоқ деп отырғамыз жоқ.
БІЗ БАР БОЛҒАНЫ ЕКІ ДҮНИЕНІҢ ЕКІ ЭФИРЛІК ӨЛШЕМ ЕКЕНДІГІН, МҰНДАҒЫ МҰРАТТАРЫМЫЗДЫҢ ОНДА (яғни о дүниеде) ЕШ ЖОРАЛҒЫҒА ЖҮРМЕЙТІНІ ЖАЙЫНДА ҒАНА СӨЗ ШЫҒЫНДАП ОТЫРМЫЗ.
Ұлы дүниелер қашанда қарапайым болады ғой. Қарапайым ғана сол туындының бір қазақтың осы қара өлеңі дейміз.
Мақала тақырыбындағы тырнақша ішіне алынған «жүз он бесінші сүре» сөзі тек таңданыс ишарасы ғана. Әйтпегенде қасиетті Құранда мұндай сүре атымен жоқ. Небары жалғыз-ақ шумақ өлеңнің алапаты мен түмен сыры осынау «түспеген сүремен» пара-пар дегенді меңзегенен туған ой (Неге екендігін қайдам, маған осыбір өлең о дүниеден түскен аяндай аса қадірлі). Қайыра айтайық, біздің бар мақсатымыз оқырманға бәрін тәтпіштеп тұрып түсіндіру емес, тек ой тастау ғана. Білімді құран мен хадисті құр жаттаудың айналасынан емес, керісінше өмірдің өзінен сосын... сөздің мәнін терең зерделейтін рухани өлшем тезімен қарау қажет секілді. Бұл ойдан түрлі астар мен айып іздейтін жандар табылып жатса тағы да өздері білсін...
Осымен сөз тамам. Шағын ғана жазбамыз хакімнің рух шәрфіне жасалған үшбу дұғамыз бен мәрсиямыз еді.
Әзірге қайыр қош делік...
