30 жыл бұрын, 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттары «Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияны» қабылдады. Осы заңнамалық құжаттың қандай рөл атқарғаны, оның қалай пайда болғаны жайлы Qazaqstan Tarihy порталына белгілі заңгер, заң ғылымдарының кандидаты, доцент, Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының экс-депутаты, ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының корреспондент мүшесі, ҚР Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі Еркеш Қалиұлы Нұрпейісов әңгімелеп берді.
- Сәлеметсіз бе, Еркеш Қалиұлы. 30 жыл бұрын, 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттары республикамыздың тәуелсіздігіне арқау болған тарихи құжат - «Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияны» қабылдады. Осы құжаттың тарихы туралы білсек деп едік.
- 1990 жылға қарай КСРО-ның құлауы жорамалдар аймағынан шындыққа көшті. Балтық жағалауы республикалары Кеңес Одағы құрамынан бөлініп те үлгерді. КСРО Халық депутаттарының съезінде бұл мәселе де көтерілді, тіпті КСРО құрамынан шығу туралы заң қабылдау керект ігі де жоспарланды. Мәселе мынада, КСРО-ның Конституциясында, тіпті 1924 жылғы КСРО-ның конституциясынан бастап, одақтас республикалардың КСРО құрамынан шығуға құқылы екендігі туралы жазба болған. Бірақ бұл шығуды реттейтін заң актілері болған жоқ. Бұл жерде 1924 жылғы Конституция жобасын жасау жөніндегі комиссияны басқарған Иосиф Сталиннің мысқыл сөздерін еске түсіру орынды. Сталин бұл жазбаны орынсыз деп санады: «Айналасында империалистік қоршау тұрғанда бұл республикалар қайда барады?». Бірақ В.И. Ленин осы тұжырымдауды талап етті. Жазба жасалды, бірақ бұл заңдылықтан гөрі саяси мағынаға ие болды.
Сондықтан, заңды тұрғыдан алғанда, федерациядан шығу құқығы туралы мәселе қою заңды болды. Бірақ шығу кезінде осы аумақта орналасқан және аумақтың өзіне тиесілі барлық нәрсеге қатысты меншік мәселесі туындады.
Саяси жағынан КСРО өзінің толық дәрменсіздігін көрсетті. Мұндағы басты кінә-тоталитарлық режимі бар коммунистік партия. КСРО – ны мемлекет деп атау қиын, өйткені мемлекет үстінде, мемлекеттік аппараттың үстінде тағы бір мемлекет бағынышты күш-Коммунистік партия тұрды. Мемлекеттің қандай саясат жүргізетінін дәл осы партия шешті. Осылайша, қоғамды басқаруда симбиоз пайда болды. Бір жағынан, қоғам мемлекетті басқаруы керек, ол тарихи аренада мемлекетпен қоғамдық қайшылықтарды реттеу үшін пайда болған еді. Бірақ Кеңес одағында коммунистік партия басқарушы және бағыттаушы күшке айналды. Бұл дуализм мемлекет пайдасына емес, партияның пайдасына шешілді. Нені және қалай істеу керектігін партия шешті. ХХ ғасырдың 90-жылдарында коммунистік партия өзінің қоғамды басқаруға толық қабілетсіздігін дәлелдеді. Ол кезде халықтың, жалпы КСРО халқының және республикалардың әрқайсысының жеке қоғамдық сана-сезімі мүлдем басқа деңгейге көтерілгенін есте ұстаған жөн, ал оны коммунистік партия байқамай қалды. Барлық халықтар үшін ең бастысы ұлттық сана, ұлттық қадір-қасиет болды. Бұл фактор да маңызды рөл атқарды. Әкімшілік-әміршілдік жүйемен құрылған экономикалық байланыстар жүйесі өзінің қабілетсіздігін толығымен дәлелдеді, ел жалпы материалдық тапшылық жағдайында өмір сүрді. Кеңес Одағы - орасан зор табиғи ресурстарға ие ел, кенеттен ол өз халқын тұрмыстық электр құралдары мен жабдықтар туралы айтпағанда, негізгі азық-түлік өнімдерімен, тұрмыстық химиямен қамтамасыз етуге қаражаты жеткіліксіз болып қалады. Сондықтан егемендікке қарай белсенді қозғалыс басталды.
- Одақтас республикалардың егемендік процесі 1988 жылы басталды. 1988 жылы қарашада Эстония өзінің егемендігін бірінші болып жариялады. Кеңестік республикалардың тәуелсіздік үшін күресі немесе "егемендік шеруі"деп аталатын процестің катализаторы не болды?
- Балтық жағалауы республикалары Ұлы Отан соғысы алдында, 1940 жылдың жазында Кеңес Одағының құрамына кірді. Содан кейін соғыс басталды. Соғыс кезінде олар оккупацияда болды, яғни Кеңес Одағынан тыс қалды. Сондықтан, басқа кеңес республикалары халқының қоғамдық санасына өте берік енген Коммунистік партияның идеологиясы Латвия, Литва, Эстония республикаларының қоғамдық санасына сіңбегенін атап өткен жөн. КСРО құрамына кірмес бұрын олардың өмір салты басқаша болды, сол кезде олар біз қазір ең үлкен жетістігіміз деп санайтын нарықтық қатынастар жағдайында өмір сүрді. Сондықтан, сексенінші жылдардың аяғында, менің ойымша, мұнда осының бәрін өздері сезінген, басқа өмір салтын ұстанған, аға ұрпақ өкілдері әлі тірі болды. Олар сол рухты сақтап қалды. Қоғамдық санада күрт бетбұрыс сияқты эволюциялық та, революциялық та секірістер болуы мүмкін. Инерция бойынша қоғамдық сананың кейбір элементтерін өзгерту қиын. Бұл жағдайда Коммунистік партияның идеологиясы оларға айтарлықтай әсер етпеді, сондықтан олардың жүректерінде олар өздері бұрын ұстанған өмір салтына адал болып қала берді. Мен оны Латвия КСР-інде әскери борышымды өтеп жүрген кезімде сезіндім. Онда мен, біріншіден, өмір сүру деңгейі басқаша екенін, екіншіден, латыштардың тұрмыстық мінез-құлқы, мысалы, басқа кеңестік республикалардың тұрғындарынан мүлдем өзгеше екендігін байқадым. Сонымен бірге олардың кеңестік әскери формадағы адамдарға деген жат көзқарасы сезілетін. Әрине, олар тікелей қандай-да бір түрде қоқан-лоққы жасаған жоқ, бірақ тіпті сөйлескілері де келмейтін. Бұл мінез-құлықтың себептері экономикалық емес, саяси сипатқа ие еді. Сондай-ақ, себептер қоғамдық санада, Кеңес Одағында болған өмір салтынан бас тартуда жатыр. Әрине, Кеңес Одағында болмаған либерализм идеялары. Либерализм адамның бостандығын болжайды, ал бұл бостандық КСРО-да болған емес. Ал оларда басқаша болды, сондықтан олар егемендік жолына түсті. Осы тұрғыдан алғанда олардың басшылығы халықтан алшақ болмады.
- 1990 жылдың қазанына дейін Қазақстан мен Қырғызстаннан басқа КСРО республикаларының барлығы дерлік егемендік туралы Декларация қабылдады. Бұл қозғалыста Қазақстан лектің соңында қалды. Неліктен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі бұл мәселені тек 1990 жылдың қазан айының соңында ғана көтерді?
- Тағы да қоғамдық сана деңгейіне қайтып ораламыз. 1991 жылы наурызда КСРО-ны сақтау туралы референдум өткізілді және бір қызығы, КСРО – ны сақтау үшін осы референдумда республикалар бойынша дауыстар келесідей бөлінді: Украина – 70%, Беларусь-82%. Түркітілдес республикаларда, Өзбекстаннан бастап, КСРО-ны сақтау үшін дауыс беру ауқымы едәуір жоғары 93% -дан 97% -ке дейін болды. Қазақстан орташа деңгейге ие болды - 94%. Бұл түркітілдес республикалардың қоғамдық санасы КСРО құрамынан шығуға дайын болмағанын, тіпті, дербес егеменді дамуға дайын болмағанын мойындауымыз керек. Қазақстанға қатысты көрініс сол кезде республика халқындағы қазақтардың үлесі небәрі 44% - ды құрағандығымен де байланысты, сондықтан мұнда басқа этностар өкілдерінің дауыстары басым болғанын ескеру қажет. Жалпы, Грузия, Латвия, Литва, Молдова, Армения, Эстония референдум өткізбеді. Олар КСРО-дан шығу және егеменді дамуға бағыт алып қойған болатын.
Қазақстан басшылығы, саяси күштер, шығармашылық интеллигенция, ғалымдар үшін тағы бір айқын мәселе туындады. Олар егер Кеңес Одағы құласа, онда Қазақстанда экономиканың ерекшеліктерінен туындайтын өте қиын жағдай болатынын түсінді. Қазақстанда өндіру өнеркәсібі басым болып, қайта өңдеу өнеркәсібі нашар болды. Қазақстан одақтық бюджетке шикізат түрінде көп нәрсе берді. Барлық түсті металл Кеңес Одағының батыс аймақтарына, темір рудасы, көмір Ресейге кетті. Тұтынушылар болған кезде кәсіпорындар жұмыс істей алды.
Экономистер бұл байланыстар үзілсе, кәсіпорындарға жағдайды сақтау қиын болатынын алдын-ала білген. Егер көмір саласын қолдайтын болсақ, онда қазақстандықтарға сонша көмірдің қажеті жоқ. Осы тұрғыдан алғанда, Нұрсұлтан Назарбаев одақтың сақталу саясатын соңына дейін қорғағаны кездейсоқ емес. Бұл ретте Қазақстанда бұл бағытты қолдамайтын қандай да бір елеулі саяси күштер, қоғамдық ұйымдар болған жоқ. Демек Президент Одақты сақтап қалу керектігіне баршаны сендіре алды. Сондықтан мемлекеттік егемендік туралы декларация осы түрде қабылданды.
Декларацияның өзі алғашқы баптан бастап-ақ Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Егеменді Республикалар Одағының құрамындағы егемен мемлекет екенін анықтайды. Осыған сүйене отырып, құжаттың барлық әрі қарайғы идеясы құрылды.
Осы уақытқа дейін Одақтық шарт жасасу жөнінде қарқынды жұмыс жүргізілгенін есте ұстаған жөн. 1990 жылы желтоқсанда Одақ шартының жобасы бұқаралық талқылау үшін БАҚ-та жарияланды. Осылайша, Кеңес Одағын сақтау бойынша жұмыс жүргізілді, жаңартылған одақ туралы көп айтылды, бірақ тарихи процесс рақымсыз.
Егемендік туралы Декларацияны қабылдау - бұл мәжбүрлі шара болды, және мәжбүрлі шара ретінде декларация сол кездегі саясаттың жартыкештігі мен жалтақтығын көрсетті, мұны мойындау керек. Декларация идеологиялық құжат ретінде адамдардың сана-сезіміне үлкен әсер етті. Ол ұлттардың теңдігін, олардың әлеуметтік және діни жағдайына қарамастан адамдардың теңдігін және адамның құқықтарын қорғауды жариялады. Өзіндік қазақстандық салық және қаржы жүйелері туралы болашағы зор декларациялар болды, Қазақстанның бүкілодақтық меншіктегі үлесі болатыны, өзінің ішкі әскерлері болатыны және т.б. атап өтілді. Сондықтан, бұл тұрғыдан алғанда Декларация адамдардың санасына өзінің саяси, идеологиялық әсерін тигізді.
Жалғасы бар
