1910 жылы Ресей империясының бас ветеринарлық басқармасы сол жылдары қазіргі Қазақстанның солтүстік аумағы кірген Сібір аймағында малдың өліміне қарсы шаралар қабылдауға шешім қабылдады. Осы мақсатта аймаққа 42 мал дәрігері жіберілді, ал империяның Ішкі істер министрлігі шамамен 170 мың рубль бөлді. Бұл өкімнің өзі айтулы оқиға болды, бірақ ол бүкіл Сібір аймағына таралмағанын атап өткен жөн. Qazaqstan Tarihy порталы Семей облысындағы ветеринарлық жұмыстың қаншалықты қанағаттанғысыз болғаны туралы және өзінің далалық шет аймақтарын мал өлімінің қасіретті салдарынан қорғау үмітімен Ресей үкіметі қабылдаған "шешуші шаралар" туралы баяндайды.
Жоғарыда айтылғандай, бас ветеринарлық басқарма Сібірге 42 мал дәрігерін жолдады. Аймақта олар келесідей бөлінді: Орынбор губерниясына 10 дәрігер, Томск және Тобыл губернияларына барлығы 30 дәрігер, ал Жетісу және Семей облыстарына тек екі дәрігер ғана жіберілді. Сонымен қатар, Ақмола облысы мүлдем шетте қалды, ал ондағы мал шаруашылығы халықтың экономикалық өмірінде жетекші рөл атқарды, ал малдың өліміне қатысты ол империяның басқа өңірлерінен еш кем түспеді. Сондықтан ол жоғарыда аталған губерниялар мен облыстардағыдай эпизоотияны оқшаулау жөніндегі осындай іс-шараларға сенім артуға құқылы болатын. Бұдан басқа, патша үкіметі қабылдаған шаралар тек өкпенің жалпы қабынуына қарсы бағытталды, ал оба, кебенек, аусыл, туберкулез және басқалары туралы ештеңе айтылмаса да, бұл аурулар да өкпенің қабынуы сияқты жалпы сипатта болды.
Сол кездегі Сібір баспасөзі бас ветеринарлық басқарманың мал өліміне қарсы қабылдаған шаралары халыққа айтарлықтай пайда әкелуі мүмкін емес, халықты эпизоотиялық апаттардан қорғауы мүмкін емес деп санаған. Сонымен бірге, ол бұл аймаққа тұрақты, жақсы ұйымдастырылған және дұрыс жолға қойылған ветеринарлық іс қажет, ол үшін қомақты қаржы бөлу керек деген пікірде болды, «...бірақ ондай қаржы әдеттегідей, ветеринарлық бөлімге жалпы бюджеттен ең қарапайым мөлшерде бөлінеді».
Жаңа ғасырдың басында Семей облысында Сібірдегі ең дамыған мал шаруашылығы болған. Ол үшін ветеринариялық істі ұтымды қою мәселесі өте маңызды болды, өйткені мал өлімінің жыл сайын артуы қазақ пен шаруаның мал шаруашылығына айтарлықтай залал келтіретін.
ХХ ғасырдың басындағы ресейлік зерттеушілердің айтуынша, облыста болған ветеринарлық іс көптеген кемшіліктерден зардап шекті, негізгілері ретінде олар ветеринарлық қызметкерлердің, хирургиялық құралдардың, дәрі-дәрмектердің, стационарлық және амбулаториялық ауруханалардың жеткіліксіздігін, ветеринарлық-санитарлық заттарды сатып алуға және мал өлімінің алдын алуға ақшалай қаражаттың шектеулі ғана бөлінуін атаған.
442 245,2 шаршы шақырымды алып жатқан облысқа штат бойынша барлығы 10 пункттік және 12 уездік-учаскелік дәрігер мен 26 фельдшер болуы керек болатын. Әрине, мұндай шектеулі ветеринарлық шенділер халықтың 90% - ы тек мал шаруашылығымен айналысатын және кең аумақта 3 миллионнан астам түрлі үй жануарлары мекендейтін аймақтың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмады.
"Сибирский вопрос" журналында (№22-23, 1910 ж.) жарияланған бұл цифрлар Семей облысындағы ветеринариялық персоналдың біркелкі бөлінбеуін және олардың аздығын көрсетеді, ал малдың жаппай ауруы кезінде эпизоотияға қарсы қандай да бір сәтті күрес туралы сөз болуы да мүмкін емес. Егер уездердің кеңдігін және олардағы үй жануарларының көптігін ескеретін болсақ, онда ветеринарлық қызметкерлердің ол малдың денсаулығын қадағалау және ауру малды күту кезінде қандай ауыр жұмыс атқарғанын көруге болады. Бұл әсіресе Павлодар және Қарқаралы уездерінде байқалды, эпизоотиялық аурулардың зор мөлшерде жиі пайда болуы шектен тыс күш салуға мәжбүр етті, дегенмен мұндай күшейтілген қызмет оң нәтижелер берсе де: 13 мал дәрігерінің мал өлімінің алдын алуға физикалық мүмкіндігі болмады. Сондықтан көптеген ветеринарлық және медициналық лауазымдардың ұзақ уақыт бойы бос тұруы таңқаларлық емес.
Мәселен, 1910 жылдың жазына қарай облыста бекеттік және уездік-учаскелік дәрігерлердің 6 бос жұмыс орны болған (Қарқаралы уезінде - 2, Павлодар уезінде - 1, Зайсан уезінде - 2 және Өскеменде - 1). Зерттеушілер фельдшерлердің ғана лауазымын емес, дәрігерлердің де лауазымын әрең толтырылғаны туралы айтады. Бұл жағдайдың ветеринарлық медициналық жұмыстың ауырлығына ғана емес, сонымен қоса жалақының аздығына да байланысты болды деп топшылауға болады.
Осылайша, ветеринарлық қызметкерлер санының аздығы мен ақшалай қаражаттың болмауына байланысты Семей облысында емдеу ісі ұйымдастырылмаған болды. Сонымен бірге, ветеринарияның бұл жағы кеңінен дамып, практикалық қолданылуы керек еді, ол үшін ветеринарлық қызметкерлерден басқа хирургиялық құралдар, дәрі-дәрмектер, стационарлық және амбулаториялық ауруханалар, бактериологиялық станциялар және т. б. қажет болды. 1910 жылы бұл заттарға жылына шамамен 1 200 рубль бөлінді, олар толығымен дезинфекциялық құралдарды сатып алуға жұмсалды. Облыста (Семей қаласы) жұмыс істеген амбулаториялық емдеу орны мен бактериологиялық кабинеттің нашар жабдықталғаны соншалық, олар өздерінің тікелей тағайындалымына сай келмеген.
ХХ ғасырдағы ресейлік зерттеушілер эпизоотиялық аурулармен күрестің өзі де толыққанды ғылыми және нәтижелі болмады деп жазды. Олар мұны Семей облысының шегінде және жалпы Сібірде обаға, өкпенің жаппай қабынуына, топалаңға және т. б. қарсы жаңа егу материалын дайындай алатын бактериологиялық станцияның болмауымен түсіндірді. Оны шетелден әкелу үлкен қолайсыздықтарға толы болды, атап айтқанда, барлық егу материалы ұзақ жолдың әсерінен әлсіреді, ал жануарларға жасалған екпе олардың ауруға қарсы тұруына кепілдік бермейтін еді.
Көрсетілген себептер мал дәрігерлеріне мал мен өндірістік малға тиісті қадағалау жүргізу тұрғысынан шешілмейтін кедергілерді тудырды, сондықтан эпизоотия барысы көбіне жағымсыз нәтижелер берді. Семей облысының ветеринарлық инспекторының 1908, 1909 жылдардағы және 1910 жылғы 4 айдағы есептері осындай жағдайдың көрсеткіші болды.
Жоғарыда келтірілген кестеден көріп отырғанымыздай, 1908 жылы мал шаруашылығы үшін басты қауіп – ірі қара мал арасындағы обаның жойқын таралуы болды, бұл ретте өлген және өлтірілген мал саны ауру малдан асып түсті. Оба Ақмола және Жетісу облыстарынан өнеркәсіптік мал табындарымен әкелінген Қарқаралы және Өскемен уездерінде ғана көрініс тапты. Обаның қатты таралуы мен онымен күресудің қиындығына байланысты тек бір ғана құрал – малды сою қолданылды. Эпизоотиялық аурулардың басқа түрлері (топалаң, өкпенің жаппай қабынуы, қышыма, аусыл және басқалары) барлық уездерде бірдей дәрежеде пайда болды және мал өнеркәсібіне айтарлықтай зиян келтірмеді.
1909 жыл, керісінше, малдың оба ауруларына қатысты салыстырмалы түрде қолайлы болды, бірақ есесіне көптеген пункттерде эпизоотиялық аурулардың басқа түрлері кеңінен тарады. 1909 жылы облыста, ветеринарлық инспектордың есебінде көрініп тұрғандай, негізінен ірі қара мал мен жылқыларда көрінетін қарасан мен жамандат, өкпенің жалпы қабынуы, қышыма және аусыл ең көп тарады. Бұл эпизоотия уездер бойынша былайша бөлінді:
Обаға келетін болсақ, ол 1909 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде пайда болды, онда 30 бас ірі қара мал обамен ауырып, 20 бас мал өліп, 7-уі өлтірілді, 1-уі сауығып кетті, 2-уі ауру күйінде қалды. Басқа уездерде, Сырдария және Жетісу облыстарының жақындығына қарамастан, оба аурулары болған жоқ.
Мал өлімі халыққа қанша шығын әкелуі мүмкін еді? Сол кездегі жергілікті бағамен ірі қара малдың басы орташа есеппен 40 рубльге, жылқы - 60 рубльге, қой мен ешкі - 6 рубльге бағаланды. Мәселен, 1908 жылы 2 807 бас ірі қара және 11 жылқы, 1909 жылы 1209 бас ірі қара, 30 жылқы, 85 бас қой мен 85 ешкі, ал 1910 жылдың 4 айында 144 бас ірі қара, 17 бас жылқы, 4 бас қой мен ешкі қырылған. Көрсетілген уақыт кезеңін қорытындылай келе, халықтың мал өлімінен шеккен шығынын есептеуге болады:
Небәрі 2 жыл 4 айдың ішінде халық ең қарапайым есеп бойынша 170 414 рубль шығынға ұшырады, бұл шаруашылық бюджет үшін өте қомақты сома.
Облыстың географиялық орналасуының, ондағы мал өндірісінің және малдың кеңінен қозғалуының арқасында эпизоотиялардың барлық түрлерінің өршуі сол кез үшін әдеттегі жағдай болды және мал арасындағы індетті оқшаулау және алдын-алу үшін орасан зор күш-жігерді қажет етті. Зерттеушілер ветеринарлық қадағалау шенеуніктерінің қызметі елеулі кедергілерге кез болғанын жазған. Егер 1904 жылға дейін земство сметасы бойынша мал өлімінің алдын алу шығындарына 9 000 рубль бөлінсе, 1904 жылдан бастап бұл сома төрт еседен артық, 2 000 рубльге дейін қысқарған. Зерттеушілер шығындардың айтарлықтай қысқаруының себебі ретінде 1902 жылғы 12 маусымдағы заңды көрсетеді, осы заңның негізінде, малдағы жұқпалы ауруларды тоқтату жөніндегі барлық шаралар ішкі істер министрлігінің табын малдан алынатын алымдардан құрылатын арнайы қаражаты есебіне жатқызылған болатын.
Бұл Семей облысындағы мал шаруашылығы өнеркәсібіне едәуір шығын әкелді. Оның үстіне, эпизоотия, тұрақты транзиттік қозғалыстың арқасында, ең алдымен, өнеркәсіптік малдың табындарында пайда болатын. Карантиндік шаралар көп жағдайда нәтиже бере алмады. Егер уездердің орасан зор көлемін ескеретін болсақ, онда карантиндер мен жұқтырған пункттерді оқшаулау қиындықтары айқын көрінеді. Соңғысы әсіресе қиынға соқты, өйткені мал иелері күдікті малды тезірек сату үшін түрлі амалдармен карантиндерді айналып өтуге тырысты.
