1903 жылға қарай шаруалардың Ресей империясының еуропалық бөлігінен Қазақстанға қарқынды қоныс аударуы даладағы жерді пайдаланудың қолданыстағы үлгілерін қайта қарауға алып келді, бұл өз кезегінде қазақтардың қоғамдық құрылымында үлкен өзгерістерге әкелді. Бұл қайта құрулар әлеуетті қоныс аударушыларды қатты қызықтырды, оларға аймақтың әлеуметтік-экономикалық өміріне отарлаудың енгізген барлық дәйекті өзгерістері туралы білу қажет болды. Олар бұл ақпаратты «Сібір сауда-өнеркәсіптік және анықтамалық күнтізбесінен» («Сибирского торгово-промышленного и справочного календаря») алды, онда империяның әртүрлі шет аймақтарының жағдайы, оның халқы, өмір салты мен кәсібі, аймақтың табиғи байлығы, оны пайдалану формалары мен өлшемдері туралы сұрақтардың жауабын табуға болатын. Qazaqstan Tarihy порталы осы басылымда жинақталған деректермен танысып, оқырманға Ақмола облысының 1903 жылғы жағдайына назар аударуды ұсынады.
Зауыт және қолөнер өнеркәсібі.
1900 жылы Ақмола облысындағы 879 зауытта 4 096 жұмысшы жұмыс істеген. Зауыт өнімділігінің сомасы 3 466 928 рубльді құраған.
Өңдейтін материалдарына қарай зауыттар үш санатқа бөлінді:
Өткен жылмен салыстырғанда зауыттар саны 121 - ге, ал өнімділік сомасы 288 036 рубльге өскен.
Кестеден көріп отырғанымыздай, өнімділік көлемі бойынша бірінші орынды, мал өнімдерін өңдейтін үшінші санаттағы зауыттар, оның ішінде, негізінен, май қайнататын зауыттар (894 426 рубль) иеленді. Олардан кейін май шайқайтын (333 897 рубль), былғары (218 484 рубль), жүн (157 666 рубль), қой терісі (96 809 рубль), ішек жуу (46 887 рубль) және сабын қайнататын (29 900 рубль) зауыттары тұрған.
Әсіресе 1900 жылы сары май өндірісі Омбы мен Петропавл уездерінің казак станицалары мен шаруалар селоларында қарқынды дамыды. Анықтамалықта бұл Омбы және Петропавл қалаларында сүт шаруашылығы керек-жарақтарын сақтайтын жеке қоймалардың және машина майын қабылдайтын сауда үйлерінің ашылуына байланысты деп айтылған. Осы қоймалардан сепараторлар мен сүт шаруашылығының басқа да керек-жарақтарын несиеге ала отырып, мал иелері сонымен бірге Ресейдің еуропалық бөлігіне және көбіне шетелге жіберілетін машина майын сауда үйлеріне тиімді сатумен қамтамасыз етілді.
Ақмола облысында былғары өндірісі, өңделетін шикізаттың көптігі мен арзандығына қарамастан, дамудың төмен деңгейінде болды. Өңдеу жетілмегендіктен, жергілікті былғары ерекше сапасымен ерекшеленбеді, сондықтан ол Екатеринбург пен Қазаннан әкелінген былғары бұйымдарымен бәсекеге түсе алмады және олар казак, шаруа және қазақ халқының ішкі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін сатылды. Өнеркәсіпшілердің көпшілігі, бұл шикізаттың арзан болуы мен қапталуының қарапайымдылығының арқасында алыс қашықтыққа шығынсыз тасымалдауға төтеп бере алатынын ескере отырып, өңделмеген теріні сатып алып, оны аймақтан тыс жерлерде сатуды ыңғайлы деп тапты.
Зауыт сияқты, отырықшы халықтың қолөнер өнеркәсібі де даму үшін қолайсыз жағдайларда болды. Анықтамалық бұл ішінара жергілікті тұрғындардың қажетті білімі мен техникалық шеберлігінің болмауына, ал ішінара жергілікті қолөнершілердің жұмысына айтарлықтай сұраныстың болмауына байланысты болғанын көрсетеді. Сонымен қатар, көптеген үй заттарын, сондай-ақ киім, аяқ киім, іш киім және тағы басқаларын жергілікті саудагерлер Мәскеу мен Нижний Новгород жәрмеңкелерінен сатып алып, кейінірек қолайлы бағамен сатқан.
Сауда-саттық.
Ақмола облысындағы сауданы үш түрге бөлуге болады. Бұл қалалар мен кейбір үлкен ауылдарда (дүкендер мен сауда қатарларынан) орын алған тұрақты сауда, қазақтармен айырбас саудасы және жәрмеңкелердегі мерзімдік сауда.
Облыстағы тұрақты сауданың басты пункттері Петропавл, Омбы және Ақмола қалалары болды. Олар жергілікті – отырықшы және көшпелі халықты қамтамасыз еткен еуропалық (мануфактура, азық - түлік, галантерея, былғары, металл және т.б.) және ішінара азиялық тауарлар үшін қойма ретінде қызмет етті. Облыстың Омбы және Петропавлды сынды екі басты қаласында тұрақты сауда айналымының сомасы туралы мынадай мәліметтер бар. Мәселен, Омбы қаласында барлығы 800-ге жуық сауда орыны болған, оларда 3,5 миллион рубльге дейін сауда жасалған. Петропавл қаласында 446 сауда орны болды, ал айналым сомасы шамамен 4 миллион рубльді құрады. Басқа отырықшы елді мекендерде ұсақ сауда дүкендерде және орыстар мен қазақтар өз өнімдерін саудалаған мерзімді базарларда жүзеге асырылды. Бұл саудаға нанды, шайды, мақта матаны, ыдыс-аяқтарды және басқа да бұйымдарды ақшаға, несиеге немесе мал, былғары, қой терісі, жүн және басқа да қазақ өнеркәсібінің өнімдеріне сатқан-айырбастаған аса ауқатты казактар мен разночинецтер қатысты.
Облыста 60 -тан астам жәрмеңке болды, олардың сауда айналымы 18,5 миллион рубльге жетті, оның ішінде 10 миллионнан астамы әкелу бойынша және сату бойынша 8,5 миллионға жуық болған.
Жәрмеңкелік сауданың жалпы сомасының 70% астамын мал және мал шаруашылығы өнімдері, ал еуропалық тауарлар 20%-ын құрады. Даладан сатылатын мал мен оның түрлі өнімдері сомасының оған әкелінетін фабрикаттар сомасынан асып түсуі - даланың кірісін құрады.
Жәрмеңке саласында болған сауда нысандары мен сипаты, айналым сомасы және олардың саудадағы ықпал ету ауданы бойынша жазғы және күзгі болып екі санатқа бөлінді. Жазғы жәрмеңкелердің үшеуі ең танымал болды. Бұлар - Ақмола қаласындағы Константинов жәрмеңкесі, Атбасар станциясындағы Петров жәрмеңкесі және Петропавл уезіндегі Тайыншакөл жәрмеңкесі. Бұл жәрмеңкелердің әсер ету аумағы өте кең болды және тек Сібірден ғана емес, сонымен қатар Ресей мен Түркістан өлкесінен де саудагерлерді қызықтырды. Бұл жәрмеңкелердің жалпы айналымы 1900 жылы 7 186 667 рубль 22 тиынға жетті, оның ішінде сырттан келген тауарлар бойынша 4 428 987 рубль 75 тиын және сату бойынша 2 757 687 рубль 47 тиын болды.
Күзгі жәрмеңкелер казак қоныстарының желісі бойында ұйымдастырылды, онда қыстауларына оралған қазақтар басы артық малы мен оның әр түрлі шикізатын, сондай -ақ қолөнер бұйымдарын азық - түлікке, киімге, тұрмыстық ыдыс - аяққа және т.б. заттарға айырбауға мүмкіндік алады. Бұл заттар жәрмеңке саудасының елеулі бөлігін құраған. Осы жәрмеңкелердің ішінде 12-сі ең маңызды болды, атап айтқанда: Знаменская - Атбасар станциясында (27 қараша - 6 желтоқсан), Покровская - Көкшетау станциясында (14 қыркүйек - 1 қазан), Казанская - Зеренді станциясында (17 - 24 қазан), Александро-Невская - Арық-Балық станциясында (10-24 қараша), Богородица-Рождественская - Новорыбинск кентінде (1-8 қыркүйек), Никольская - Пресковская станциясында (14 қыркүйек - 1 қазан), Крестовоздвиженская және Христорождественская - Николаев станциясында (14 қыркүйек және 25 желтоқсан), Иоанновская - Черлаковская станциясында (10-18 қараша) және Введенская - Омбы қаласында (15-30 қараша). Бұл жәрмеңкелердің айналымы 300-ден 850 мың рубльге дейін жеткен.
Қала кірістері мен шығыстары.
1900 жылы қалалық кірістер мен шығыстардың жалпы сомасы:
Халыққа білім беру.
1900 жылы Ақмола облысында 246 түрлі оқу орны болды, онда барлығы 14 847 адам, оның ішінде 10 587 ұл және 4 260 қыз бала оқыған.
Оқу орындары мен студенттердің көпшілігі қалаларда, әсіресе Сібір кадет корпусы (1813 жылы «Әскери училище» деген атпен құрылған ең көне оқу орны), ерлер мен әйелдер гимназиялары, прогимназия (әйел.), уездік училище (1857 жылы құрылған), мұғалімдер семинариясы, 12 бастауыш училище (қала есебінен ұсталатын), сондай-ақ 2 техникалық және бір медициналық училище орналасқан Омбыда болды. Тәрбиеленушілерді кадет корпусына оқуға түсуге дайындау үшін әскери дайындық пансионы жұмыс істеді. Қыздар гимназиясында басқа қаладан келген ата-аналар қыздарын белгіленген ақыға орналастыра алатын пансион болды. Омбы уездік училищесінде кітап түптеу шеберлігінің қолөнер сыныбы және қарапайым коммерциялық бухгалтерияның қосымша курсы сияқты үш параллель бөлім жұмыс істеді. . Облыстың басқа қалаларында да (Петропавл, Көкшетау, Атбасар және Ақмола) Халық ағарту министрлігі ведомствосының қалалық училищелері болды. Петропавлда 5 сыныптық қалалық училище және 4 сыныптық әйелдер прогимнациясы, Көкшетау қаласында 3 сыныптық қалалық училище, Ақмолада 3 сыныптық қалалық училище және Атбасар қаласында бастауыш қалалық училище болған. Уездегі казак селоларында Сібір казак әскерлерінің қоғамдық және әскерлер сомасы есебінен ұсталған станицалық және кент мектептері болған. Оларды Халық ағарту министрлігі өкілінің арнайы бақылауымен, әскери бөлімдердің атамандары басқарған. Шаруалар елді-мекендерінде селолық, шіркеу-приходтық және жеке сауат ашу мектептері болған.
Қазақ халқына қатысты анықтамалықта қазақ ауылдарында қазақтар мен молдалардың өздері, сондай-ақ жалаңаяқ (кезбе) мұғалімдер сабақ беретін бірнеше жекеменшік мектептер болғандығы көрсетілген. Олар татарша сауат ашты және әсіресе Құранның сөздерін жатқа айтатын араб тілін белсенді оқыды. Омбы қаласында қазақ және орыс ұлдарына арналған пансион, сондай-ақ қазақтар да оқуға түсе алатын Егіншілік және Мемлекеттік мүлік ведомствосымен бекітілген төрт бастауыш ауыл шаруашылығы мектебі болды. Бұл мектептерде жалпы білім беру (Халық Ағарту министрлігінің бастауыш мектептері бағдарламасы бойынша) және арнайы пәндер (Егіншілік және Мемлекеттік мүлік министрлігі бекіткен бағдарламалар бойынша) оқытылды. Мектептерде етік, ағаш және темір ұсталарының шеберханалары болды. Жергілікті мал тұқымдарын өсіру және тамақтандыру арқылы жақсартуға және ең жақсы тұқымдардың қанын құюға көп көңіл бөлінді. Сүт және май өндірісі, сонымен қатар жергілікті ауылшаруашылық жағдайлары туралы мәліметтерді жинақтауға арналған тәжірибелік өрістер ұйымдастырылды.
Қазақтарды дұрыс жүйелі білім алуға деген ұмтылысын мойындамауға болмайды, олар үшін орыс оқу орындарына (40-тан астам қазақ гимназияда, Кадет корпусында және Омбы қаласының басқа да училищелерінде оқыған) кіруге мүмкіндік болса да, бірақ орта оқу орындарына түсу үшін оқушыларды даярлай алатын бастапқы мектептер болған жоқ. Анықтамалықтың жазуынша, облыстық әкімшілік қазақтар үшін бастауыш мектептердің екі түрін әзірледі: ұлдар мен қыздарға арналған ауылдық бастауыш училищелердің бағдарламасына сәйкес келетін ауылдық жылжымалы мектептер; біріншісінің жалғасы болған болыстық екі сыныптық орыс-қырғыз училищелері.
