Өздеріңіз білетіндей, біздің ата-бабаларымыз көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан, бірақ егіншілік те оларға жақсы таныс болған. Бұған орыс офицерлері мен саяхатшыларының хабарламаларында сипатталған көптеген фактілер дәлел бола алады. Мысалы, капитан Н.Г. Рычков өзінің 1771 жылғы саяхаты кезінде Ата Ойыл және Қара торғай өзендерінен егістіктерді суару үшін шығарылған арықтардың құрғақ арналарын сипаттаған. XIX ғасырдың басында Нұра өзенінің аймағында егіншіліктің іздерін коллеж кеңесшісі Демидов те байқаған, бұл туралы ол император I Александрға хабарлаған: «Ащы-тұзды Қорғалжын көлінен алыс емес жерде байырғы егістік алқаптары көрінеді, бұл осы елдің құнарлылығын айғақтайды». Капитан Андреев Семей бекінісінің аймағында арпа, бидай, тары, бұршақ егілгенін жазған.
Бірақ егіншілік XIX ғасырдың екінші жартысында орыс шаруаларының қоныс аударуымен қарқынды дами бастады. Ресей мәдениеті қазақтардың тұрмысына зор әсер етті. Қазақтар жер өңдеумен айналысқан жерлерде қоныс аударушыларға ең жақсы жерлер берілді. Егіншіліктің тез таралуынан бидай, арпа және сұлы дақылдары көптеп егіле бастады. Қазақ даласындағы бидай дақылының дамуы туралы 1913 жылғы желтоқсанда «Земледельческая газета» газетінде жарық көрген «Яровые пшеницы Степного края» деген мақаласында В.Христианович пен Д.Ларионов егжей-тегжейлі айтқан.
Дала өлкесі (Ақмола және Семей облыстарын, яғни қазақ даласының шығыс жартысын қамтитын Дала Генерал-губернаторлығы) осында өсірілетін бидайдың алуан түрлілігіне қатысты ұлан-ғайыр Отанның ең қызықты жерлерінің бірі болды. Бұл аймақтың шекараларында, авторлар жазғандай, бидайдың ботаникалық түрлерінің барлық дерлік сорттары белгілі болды - Triticum sativum Asch, et gr., жұмсақ бидай - Triticum vulgare Vill, қатты бидай - Triticum durum Desf, қара бидай – Triticum compactum Host, ағылшын бидайы – Triticum turgidum L, эммерлер – Triticum di coccum Schrank, поляк бидайы – Tr. polonicum L. Бұл сорттардың барлығының әртүрлі атаулары бар бірнеше нысандарда өкілдері болды.
Зерттеушілер қысқа мерзімде осында кең таралған бидайдың түрлі үлгілерін жинай алды.
Дала өңірінде егістік алқаптары 765 мың га жерді алып жатты, оның жартысынан көбіне жаздық бидай егілді. Ақмола облысында жаздық бидай егістік алқабының 62%-ын алып жатты, мұнда күздік бидай мүлдем кездеспейтін деуге болады. Семей облысында егіс алқабының 59,16%-ын бидай алып жатты, оның өте аз ғана бөлігі күздік дақылдардың үлесіне тиді.
Орыс қоныстанушыларын, егін шаруашылығында тары маңызды рөл атқарған қазақтардан бөлек қарастыра отырып, ғалымдар аймақтың орыс халқында жаздық бидай егіс алаңының үштен екісін (66%) құрағанын айтады. Егер еуропалық Ресейде күздік және жаздық бидай екеуі бірге дақылдар алаңының жалпы санының 23% - ын ғана құрағанын еске алсақ, бұл көрсеткіш одан да үлкен қызығушылық тудырады.
Жергілікті жаздық бидайдың вегетациялық кезеңі көп жағдайда 90-нан 112 күнге дейін созылады. Аймақтың солтүстік жолағында вегетация 97-111 күнге, оңтүстігіне қарай, Көкшетау және Павлодар уездерінде – 90-100 күнге, ал оңтүстігінде, Қытай шекарасы мен тәлімі жерлерде-90 күнге созылады. Биік немесе суармалы жерлерде бұл сан жоғарырақ болады, мысалы, Шілікті үстіртіндегі Сәуір және Тарбағатай тауларында (теңіз деңгейінен шамамен 550 саж. жоғары) вегетация шамамен 98 күнге созылады (1909). Ылғалды және бұлтты жылдары (1908) вегетация әдетте сегіз күнге созылады. Әрине, сұрыбына қарай вегетация уақыты да өзгереді.
Бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығына мысал ретінде Павлодар ауданы бойынша мәліметтер келтірілген:
|
сұрып |
1908 ж. |
1909 ж. |
1910 ж. |
|
Белоколоска |
98 |
90 |
— |
|
Басқа сұрыптар |
106 - 112 |
98 - 104 |
100 |
Аязсыз кезеңнің қысқалығы, құрғақ желдің қаупі осы аймақта қысқа вегетациялық кезеңді талап етті. Бидайдың пісуіне қажет жылу мөлшері де төмен емес. Шамамен есептеулер бойынша Семей облысының Павлодар ауданында, Галкинская және Михайлов метеорологиялық станциялары аймағында бидайдың вегетациялық кезеңіндегі жылу мөлшері келесі сандармен көрсетілген:
|
сұрып |
1908 ж. (бұлтты) |
1909 ж. (құрғақ әрі ыстық) |
|
Белоколоска |
1650°—1700° |
1610°—1800° |
|
Басқа сұрып |
1920° |
1867° |
Бұл сандарды Габерланд деректерімен салыстырар болсақ, онда жылу қажеттілігіне келтірілген сандар үлкен емес; Полтава губерниясындағы бақылаулармен (1798 ж) дала өлкесінің бидайын салыстырар болсақ, талаптар бірдей дерлік және осы талапты өзгерту бағытында арнайы бейімделу бақылаулармен анықталмады.
Қатарынан 3-4 егілгеннен кейін егістік алқаптар тыңға тасталады. Егу жұмсақ бидай сұрыптарымен аяқталады.
Көктемгі егістегі тың топырақ маусым айында көтерілген, сирек жағдайда егіс алдындағы жылдың күзінде көтерілген. Тыңда егудің екінші жылындағы егістік жер айналым деп аталды және кейде 3 тұтам тереңдікке дейін жыртылды.
Дала өлкесінің солтүстік бөлігінде 23 сәуір, даланың оңтүстік жартысы үшін 12-13 сәуір егудің әдеттегі бастауы болып саналды. Кейбір жылдары егу әлдеқайда ертерек басталған, мысалы, 1910 жылы ол солтүстікте 7 сәуірде, оңтүстікте 4 сәуірде басталған. Өлкенің солтүстік бөлігінде, жаздық қара бидай егілген жағдайларда, ол жиналғанға дейін бидай егу кейінге қалдырылды. Өлкенің оңтүстік бөлігінде (Өскемен уезі) уақыт бойынша кейде тары, бидай, сұлы сияқты егу тәртібі де кездеседі. Бұл тәртіп «ерте сұлы» жүйесі деп аталды.
Шілденің аяғы, тамызда болатын ерте күзгі аязға шалдықпас үшін бидайды бірінші егеді, ал сұлыға бұл суықтар қорқынышты емес.
Ғалымдардың айтуынша, бидай тығыз егілген: десятинасына 6-8 пұт. Ал кейбір қожайындар сирек еккен: десятинасына 3 пұт, ол жақсы нәтиже берген.
Далада жаздық бидайдың қалай өсірілетіні туралы айтылған ескертулермен шектеле отырып, зерттеушілер қазақ даласында бидайдың әртүрлі сұрыптарының таралуының тарихи-географиялық шолуына көшеді.
Орманды дала аймағының солтүстік белдеуі өзінің тұқымдық материалын екі түрлі көзден алды. Есіл ауданының солтүстігіндегі байырғы тұрғындарынан жұмсақ Тr. vulgare var. milturuin et Т. v. vаr. Ferrugineum келді. Ал Ресейдің оңтүстігінен келген қонысаударушылар кубанка және белотурка бидай сұрыптарын әкелді. Сібір магистралін өткізгенге дейін және XIX ғасырдың 90-жылдарының басындағы қуаңшылыққа дейін бұл үш сұрып белгілі бір тазалықта айқын көрінді, олардың әрқайсысының шаруашылық қолданылуы мен мақсаты болды. 1990 жылдардың басында жергілікті нарықта негізінен қубанкаға сұраныс болды, сол себепті оған егіс алқабынан тиісті орын берілді. Кейін ұн тартушылардың талаптары краснотурканың бағасын көтерді де, кубанканың орнын енді сол баса бастады. Көпті көргендердің айтуынша, бір кездері ол кубанкадан 30 тиынға жоғары бағаланған. Темір жол салынуымен мұнда қоныс аударушылар артты, олармен бірге мұнда улька, полтавка келді; аштық жылдары астық тек империяның әртүрлі жерлерінен ғана емес, сонымен бірге шетелден келген де дақылдар тұқым себу үшін шығарылғандықтан, бұл жерде зерттеушілер сорттардың қоспасы пайда болғанын байқаған.
Өлкенің оңтүстік жартысында, Семей облысында, сұрыптардың әртүрлілігі екі жолмен пайда болды: солтүстіктен қонысаударушылар әкелген қарапайым оңтүстік орыс сұрыптары келді, ал оңтүстіктен, Қытай шектерінен, немесе шығыстан, алтайлық байырғы тұрғындардан теремок, белоярская, китайка, китайская ярица, лепсинка, алматинка және т. б. баяғыда-ақ тараған сұрыптары келді. Осы соңғы сұрыптардың көпшілігі (теремоктан басқасы) арық диқаншылығына тән болды.
Арық егістіктерінде егіншілік ежелден жүргізілген түкпір қазақ аудандарының сұрыптары ерекше қызығушылық тудырды. Мұндай аудандарға Қарқаралы уезі жатады, онда тек үш айқын ажыратылатын сұрыптар ғана болды: теремок, алматы және синеуска, ал алып жатқан алаңы бойынша бірінші орын бұрын теремокқа (Тг. compactum Host.) тиесілі болатын.
Бірнеше жыл қатарынан, әсіресе 1909-1911 жылдары, нашар өнім алынғандықтан, бұл сұрыптардың таза тұқымын алу мүмкін емес еді.
Қазақтың суармалы аудандарының арасында Triticum durum Desf қатты бидайының сортына жататын алматинка сорты кең таралған, оны байырғы тұрғындар жұмсақ жерге егуге ұсынатын.
Жалғасы бар.
