Біз бұған дейін де Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің оқытушысы, Қазақстан Педагогикалық Ғылымдар Академиясының корреспондент мүшесі, филология ғылымдарының кандидаты Аян Қажыбай мырзамен бірнеше мәрте сұхбаттасқан едік.
Бұл жолғы әңгімемізді күй тарихы, оның ішінде Абылай ханның күй мұралары жайында өрбіткенді жөн санадық. Көлемді сұхбатымызды қабыл алыңыздар мәртебелі оқырман қауым...
- Белгілі энограф ғалым Ақселеу Сейдімбек қазақта бес мың күй мен он мың әннің бар екенін алға тартады. Дәл осы санды қазақтың әр тарапқа тарыдай шашылған қандастарымен бірге қайта оралған қазынамыз ән мен күйді қайыра қоссақ, бұл санның енді біреше еселеніп кетері анық. Ардақты Айеке, әуелі әңгімеміздің әлхиссасын күй тарихынан бастасақ деймін?
- Ғаламдық жаратылыста сөзден бұрын үн, дыбыс шыққандығына ден қояр болсақ, сол үн мен дыбыстың келе-келе әуен – әуезге, сарын – сазға ұласқандығын аңғару әсте қиынға түспейді. Өз төңірегін қоршаған аң мен құстың үні ысқырынған жел, буырқанған дауыл дыбысы, су толқынысы, бұлақ сылдыры, жапырақ сыбдыры, бәрі-бәрісі қосыла тоқайласқанда төгіліп түсер полифониялық сарын адамға ой салып, қиял қиясына жетелей жөнелгендігі даусыз. Олай болса көшпелілер көшінің бұйдаұстары болып қалған қазақ жұртының бүгінде күй деп киелі өнер санатының алдыңғы легінде әспеттей ұстап келе жатқан ғажап төлтума өнері есте жоқ ескі күндерден шырға тартары табиғи заңдылық. Осынау ұлы өнердің бізге мәлім Қорқыт (ІХ ғ.), Кетбұға (ХІІ ғ.), Сары Салтық (ХІІІ–ХІV ғ.ғ.), Асанқайғы (ХV ғ.), Қазтуған (ХV ғ.) тәрізді қадау-қадау тұлғаларының музыкалық мұраларын бүгінгі ұрпақ игілігіне жарата білгендердің алғы өкілі қазақ жұрты екендігін ерекше екпін түсіре мақтанышпен айтуға қақылымыз.
Рас, музыка әлемін зерттеушілеріміз қазақ халқында бес мың ән мен он мың күйдің қарасын танып, қағаз бетіне таңбаланып түскендігін мәлімдеп отыр. Еуразия қос құрлығын қарпи қамтып отырған осынау ұлан дәрия мол мұраның нақ иегері қазақ жұртының зейіні мен зердесіне, талғамы мен талантына, уақыт пен кеңістікті өз құшағына сыйдыра алған сайыпқыран салиқалығына таңданасың. Өзіңнің де сол жұрттың жұрағаты болғандығыңа шаттанасың.
Екі жарым мың жылдық (Ақселеу Сейдімбектің дерегі) тарихы бар қазақ күйлерінің қай-қайсысы да өз дәуірінің шежіресі, сол шежіре аясындағы сан алуан оқиғаларды күй тіліне түсіріп сөйлете алған данагөйлігімен дараланатын бабалар мұрасы. Сергек сезімнен туған кінәратсыз көңіл күйін тамыршыдай дөп басар қалпымен әуен-әуез тілінде бейнелеп берер күй сазы кейде жан дүниеңді қуалай кезіп кетіп, елжірете, егілте алса, кейде буын-буыныңды билеп алар ғажап сиқырлы сазымен өзіне еріксіз бауыр бастырары бар. Шамырқантып, шар болаттай қайрар қуатты, топшысы болаттай серпінді шымыр сарынның ерекше еркіндікке құлаш ұрдырып, бойыңа буырқанған күш қотарары да аз емес.
Музыка өнерін, соның ішінде көшпелілер сарын-сазын зерттеушілердің Тәңір мен Адам арасындағы дәнекер осы музыка өнері болды деген біржақты пікірі негізсіз де емес. Ислам діні дендеп енгенге дейін Тәңірге табынған түркіліктердің өздерінің ұлы қағандарына арнап күн сайын мадақ күйлерін шығарып отыруы жаңағы пікіріміздің байламын бекітіп, шындығына шырай қосары даусыз. Әбдіқадыр ибн Гаиби Марағидің (XIV–XV ғ.ғ.) дерегі де күйдің Тәңірге тартар жолы іспетті алтын көпір болғандығын жоққа шығармайды. М.Қашқаридің күйдің негізі «Көк» деген сөз деп мәлімдеуінде де үлкен сыр бары ақиқат.
- Киелі күй ұғымына тоқталғанда оның сан алуан сипаттары мен түрлерін аттап кете алмаймыз ғой?
- Қазақ халқы күйдің ішкі иірім нақышы мен сыртқы сипаттарын бажайлаған тұста оның әлденеше арнаға түсер сан тараулы қызметін дөп басып, анық ажырата алған. Мәселен күйлерді «арнау күйлері», «сый күйлері», «тілек күйлері», «хабаршы күйлер», «естірту күйлері», «бәсеке күйлері», «емеурін күйлері», «құлақ күйлері», «еліктеу күйлері» деп саралау үстінде әр күйдің өзіне ғана тән тұрпаты мен қызметін белгілейді. Мәселен «Ақсақ құлан» күйі Жошыға құлан шайнап өлтірген ұлының қаралы хабарын жеткізсе, Қанқожа қобызшының әкесі Шыңғысқа Шоқан қазасын естіртуі, сыбызғышы Тулақтың осы мазмұнды азалы кепті шертуі тәрізді жағдаяттар төл тарихымызда жетіп артылады.
Ұшқан құс, жүгірген аңға қатысты әсіресе ер қанаты – атқа бағыштай тартылған күйлердің де өз айтары бар сұңғыла сарын сазға толы ғажап жәдігерлер екендігі ақиқат.
Көрнекті ғалым Ақселеу Сейдімбек «...күйдің мүмкіндігі саз-сарын арқылы болатын эмоциялық әсермен шектелмейді, сонымен бірге ақпарлық (информациялық) хабар беретін астарлы лингвистикалық тілі де бар», – деуінде үлкен мән бар. Бұл орамды ойдың астарында қазақтың сөйлеу тілінен басқа күй тілінде түсінік алатын рухани қасиеттің де жатқандығын кәперге алмаққа керек. Ғалымның «қазақ күйлерін тыңдаған адам қазақ тілін білмесе күйдің мән-маңызын, емеуріні мен астарын толық түсінуі мүмкін емес, эстетикалық-эмоциялық әсері жартыкеш болады», – деген пікірінде де «күй тілі» деген түсініктің түндігін түріп берген нақтылы шындықтың жатқандығын мойындаған жөн.
Бұл не деген сөз? Бұл қазақ күйлері тек қазаққа ғана тән төлтума өнер, оның бар болмыс бітімі қазақ тарихына, соның қойнауында қордаланып жатқан оқиға желісімен, сыр сипат сорабымен, шежірелі аңызымен, нақтылы тұрмыс тіршілігінің түскейі мен теріскейін қамтитын қабырғалы қалпымен ажырамас біте қайнасқан деген сөз.
Күй тілі, сол тілді сыңғырлы әуен астарынан аңдап, ажырата алу сұңғылалықты, зор зерделілікті талап етсе тыңдаушыңның да бойында осы қасиеттер бар ма деген сауалдың алдыңнан көлбең беріп, көлденең шығуы заңды. Осы орайда ұлы ақын Ілияс Жансүгіровтың:
«Домбыра, сенде мін бар ма?
Мінсіз болсаң – тіл бар ма?
Тіл жоқ деуге бола ма,
Тілден анық үн барда?
Домбыраның күші мол,
Көмейінде күй барда», – деген тамаша жыр шумағы ойға оралады. Сөйтеді де ақынның «тіл жоқ деуге бола ма, тілден анық үн барда?» деген ой байламының әділ де ақиқатшыл айқындығын мойындайсың. Өйткені Ілияс ақын күйді, күйдің тілін, жан жүрегімен терең сезінген, сол сезімін «Күй», «Күйші» дастандарында асқан дарындылықпен ақ қағаз бетіне төгілдіріп түсіргендігін бек жақсы білетін едік.
- Ардақты Ақселеу ағамыз күйді «шертпе» және «төкпе» деп екіге ғана бөліп қарастыруға жан дүниесімен қарсы болды емес пе?
- Бұл күндері күй табиғатын анықтау үшін «шертпе күй», «төкпе күй» деген атаулармен бөліп айтып жүрміз. Ал марқұм Ақселеу Сейдімбек болса, бұлай жіктеп атау күйшілік мектептің қасиет-болмысын толықтай ашып бере алмайды деген уәж айтады да онысын нақты мығым дәлел-дәйектемелермен шегелей бекітіп береді. «Шертпе» сөзі домбырашының қимыл-қозғалысын білдірсе, «төкпе» сөзі күйдің әуендік-дыбыстық сыйпатын білдіреді деген пайымдауы кімге болсын ой салмаққа керек.
Шынында да күй өнерін өбектей сүйген исі қазақ күй атаулыны «қоңыр күй», «тік күй», «бойлауық күй» деп үш тарауға бөле сөйлейтінін құлағымыз ара-кідік ілгендей еді. Ал осылай бөлістің астарында бір-біріне ұқсамас, үндесе бермес үш арнада басталып, өрлеп, шырқап, қайтуы, жусауы бар сиқырлы сарын-саздың ішкі иірім қалтарыстарына қатысты таным жатқандығы даусыз. Мәселен «қоңыр күйдегі» терең толғаныс, сарабдал сезімге ден қойған ойлы, мұңлы сарындар басымдық сипатқа ие болса, «тік күйлерде» өмір құбылыстарын дыбыспен сурет салып, әсемдеп баяндап береді, ал «бойлауық күй» жоқтау сарынға, қайғы, зар-налаға құрылады. Ықыластың «Қоңыры», Тәттімбеттің «Көкейкестісі», Қазанғаптың «Көкіл», Дәулеткерейдің «Жігері» қоңыр күйдің кебін шертсе, Құрманғазының «Ақсақ киігі», Әшімтайдың «Қоңыр қазы», Нұрғисаның «Аққуы» тік күйдің көңіл сазын береді. Ал Ықыластың «Ердені», Әбдидің «Қосбасары» бойлауық күйлердің қалпын аңдатады.
Ұлы күйшілердің қайсысы болсын саусақ басыс, шекті қағыс, шанақты шынтақпен ашып, басу тәрізді он сан тәсілдерді шебер игеру үстінде әуен әуезділігін әсерлендіріп, тізгіндеп отырған. Қағып тарту, шертіп тарту, іліп тарту дегендерің де сол тәсілдің амалдары болса, дара шертіс, күрей шертіс, көсіп шерту, тебеген шертіс, қымтап шертіс дегендерің қос шекті жәй ғана сабаламай, алуан қағыс-тәсіл үстінде үн әуезділігін, сезім әсерлілігін әрлендіріп нәрлендіруге барар текті тәсілдер деуге негіз береді.
Жазушы Мұхтар Мағауинның «Көкбалақ» повесі мен қаламгер Төлеген Қажыбайдың «Мұң» атты әңгімесінде күй табиғаты, күйші шеберлігі біршама сөз болады, Арқа күйшілерінің шеберліктері шырай береді.
Бір сөзбен айтқанда қоңыр домбыра, қыл қобыз, жілікті сыбызғыда орындалатын он сан күй өзінің ажарлы көрінісімен, сырлы да сиқырлы сазымен, мұң-шерің, қайғы-налаң, қуаныш-сүйінішің, шаттығыңның, тұрмыс тірлігіңнің бәрі-бәрісін өзгеде жоқ өз тілінде сөйлету арқылы көшпелі елдің көшбасшысы қазақ жұртының этномәдениетінің мәйегіне, уызды кәусәріне айналып кеткен.
- Енді осы орайда әңгімемізді қазақтың ұлы перзенті Абылайханның күйшілік өнеріне қарай бұрсақ?
- Біз ән мен күй деп аталатын ұлы өнерімізді қазақ халқының ұлан-дәрия мәдениетінің ажырамас бөлігі ғана емес, сонымен бірге оларда өз жұртымыздың барлық болмыс бітімі қойындаса жатқандығын жыға тануға тиіспіз дегенге ден қоямыз...
«Былай барсаң Қоқан бар,
Қоқаңдаған әкең бар.
Былай барсаң қалмақ бар,
Күшіңді еппен алмақ бар.
Былай барсаң Қытай бар,
Жапырағыңды бұтай бар.
Былай барсаң орыс бар,
Балаңды берсең қоныс бар».
Осынау өлең жолдарында қаймана қазақ жұртының жыртыстай жырымдала жыртылып кетер кер кезеңге келген тұсын бейнелеген бейкүнә қалпы құлақ қылтитады. Төрт құбыласы түгел қамауға түскен елдің тауқыметті тірлігі, талауға түсіп тоз-тозы шығар алдындағы алмағайып жантәсілім жосығы жота көрсетеді.
Жаратқан иесі үш мың жыл бойы жалына қол апарғызып, сауырын сипатпаған тәкаппар көшпелілердің соңғы тұяғы – қазақтарға да көз қиығын салып, аяушылық әузесін танытса керек. Тарихтың ұстараның жүзіндей жүз төңкерілген толқыны өмірге өзегін жарған бір перзентті өз сыбағалы сыйындай ұсынып еді. Ол кәдімгі ұлы Абылай болды.
Ақселеу Сейдімбектің мына пайымы көп жағдаяттан хабардар етпек: «Көшпелілер системасы табиғаттың өзіндей табиғи дамуға табан тіреп, мәдениеттің мүлде бөлек типінен бақыт тапса, отырықшылар системасы технократтық дамуға арқа сүйеп, мәдениетсіздіктің (басқыншылықтың) жаңа типінен бақыт тапты. Бейнелеп айтсақ, қалың жауға қасқиып қарсы шабар Алпамысты шибұт самагоншы тапаншамен тырс еткізіп атып тастайтын заман туды. Салт атты көшпелілер өркениетінің басынан бақыт құсы осылай ұшты».
Ғалымның еш дау тудырмас аксиомалық осы тұжырымы көшпелілердің тарих сахнасына салт атпен енген, сөйтіп аттан түспеген қалпы сол тарихтың қойнауына сіңіп кеткен күйін елестетер өкінішті, өксікті сипатын аңғарғандай боламыз.
Абылай осындай тарихтың қос тараулы жол айырығында қалған тұста қазақ жұртының қос шылбыр, бір тізгініне ие болды. Ерлігі мен серілігінен айырылып барып қайта қолға алу тұсы Абылай дәуірінен бастау алғаны да ақиқат. Оны ұлы Шоқан қапысыз аңдап, Абылай заманын «ерлік пен серілік заманы болды» деп қадай айтуы тегін емес-ті. Тәңірінің теңдессіз ержүрек ерлікті сый етуімен бірге, оған көсемсеркелік қолбасшылықты, айыр көмей шешендікті беруі, тар жерде жол тауып шығар көрегендікке ие етуі Абылай тұлғасын өз тұрғыластарынан дараландырып қана қоймайды, оны данагөй биікке көтеріп әкетеді.
Ол бүгінгінің шолақ ойлы, икемсіз де оралымсыз басшыларындай ұрда-жық, топас, тоңмойын, мансапқорлық қасиеттерінен мүлдем бөлек, мұның бәрін жат санаған салиқалы сардар басшысы болды. Дана Бұхардан бастап, Үмбетей, Ақтанберділердің де үн-зарына құлақ тігіп, зерделеп отырды, Бөгенбай, Қабанбай легіндегі әр батырдың ақыл-кеңесіне өріс ашып, солардан өз кәдесіне жаратар оңтайлы пікірлерді парықтай білді. Осының арқасында Абылай кеңінен пішіп, тоғыз толғап, он сан ойланып барып ортақ та ордалы пікірге ұйыды, өз шешімін шегелерде алдындағы айтылған уәждерді екшеп барып қорытты. Осындай ұжымдық пікірлерді пайымдау арқылы талай шаңды жорықтарда көк жебедей жау шебін жарып өтіп, жеңіс туын асқақтата алды. Оған Абылайдың хан басын иіп, үнемі «Бұхареке, сөйлеңіз» ден алға салып, ақыл тартып отыруы, ащы айтса да шамданбай, қайта қарт жырауды дана да пана көріп, ығына жығылып отыруы Абылайдың ұлылығының өлшемі деп бағаланбаққа керек. Оның өле өлгенше өз биігінен төмендемей өтуінің бір парасы осы қасиетінде ғой деп шамалаймыз.
Хан ордасы беймарал шақтарда сахи даланың небір жайсаң жақсыларына, өрде озған өнерпаздарға толы болған. Күміс көмей әншілер, қазына көмбелі жыршылар, он саусақтың жорғасы домбырашылар, қияқ шалған қобызшылар, жілік сыбызғысынан сұңқылдата саз қотарған күйшілер хан ордасының салтанатын арттырып, сәнін сауық-сайран, мерекелі мейрам, арайы айшықты қызықты қуанышпен әрлендіріп, әдемі жарастыққа кенелткен.
Мұндай бір мұңсыз қуанышты мол сәруәрлі сәттерде орда иесі Абылай да домбырасына қол созып, тоқсан тарау күйлерге арна ашып, кейде аңырай азынап боздаған, енді бірде қуат-қайратыңды жаныған жігерлі әуенге аунап түсіп, тағы бірде оқыста опат болған қанды көйлек сардарларын іздеген елең-алаң сезім толқынысын сездірер улы да уытты әуез-әуенді шығаратын.
Абылай күйлері негізінен өз басынан өткен, көзі көріп, көңілге түйген оқиғалар орамынан өріс ашып, алтын арқаулы тінін сол оқиғалар желісі арқылы өрнек түзетін тәрізді. Сондықтан да ол күйлердің сарынынан ұлы сардардың өз көңіл күйінің күнгейлі көріністері бой байқатып, ой шайқайтын сезім дірілі жиі сыр беріп қалып отырары заңды. Тарихи оқиғалар: мейлі ол шаңды жорық болсын, жау жүрек Баян, қара қылыш бұжыр Жанай батыр өлімі болсын, опасыз жалған тірлікпен қоштасар қимас сәт болсын... бәрі-бәрісі Абылайға ғана тән жан күңіренісі мен көңіл күрсінісі, опынысы мол өксікті өкініші, атой салып жауға аттанысы, сардарларына дем берген қуатты сілкіністері әуен-әуез, сарын-саз тілінде сөйлейді, саған да сол тілден сыр тартуға жетелейді. Әрине, бүгінгі бізге Абылай күйлері толық сипатында – басталу, өрлеу, шырқау, төмендеу, жусау қалпында етек-жеңі толық жинақылықта жетті дей алмаймыз. Ұлы сарындарда бірден бірге ауысу, алмасу үстінде үні үзіліп, толық бітімі сетінеп, жырым-жырым, жұлым-жұлым күйде жеткен. Алайда сезім аясына салар зерделі көңіл табылса күйлердің архитектоникалық құрылымын ойша бағамдап, бажайлай алуына болар дейміз.
- Күй тарихы аңыз бен әпсанасыз болмайды ғой? Абылайхан күйлерінің аңызына да аз-кем тоқтала кетсеңіз?
- Мәшһүр Жүсіптің «Абылай хан хикаясы» атты еңбегінде сөз болатын сары бура ұлы сардардың кие тұтқан текті түлігі болса керек. Хан жорыққа сайланған тұста сары бураның әрекетіне қарап болжам жасайды. Жорық жолға маңдайын беріп жатса жолы сәтті болып, көлденең қияс жатса бұл сапарын хош көрмегендігі деседі екен.
Сол киелі бурасына арнап шығарған күйдің болғандығын аңыз етіседі қалың ел. Өкініші ол күйдің жұғындысы да бізге жетпеген. Жобасы ұлы хан киесіне айналған сары бураны саз тілінде сұлбасын суреттеп, әдемі әспеттеген болар деген болжамдамыз.
Абылай заманы үнемі құба қалмақпен талас, тартыс кезеңі болса, сол тұс хан иесінің төңірегіне топтасқан алуан-алуан, балтыры байпағына сыймас небір жойдасыз батырларға толы болған. Солардың бірі қанжығалы Жантай батыр. Оның Үйсінбай, Арқандар атты екі інісі де ағасының қос қанаты іспеттес жойқын күш иесі болған деседі.
Арқандар қалмақтардың бір келе түйесін барымталап жүріп қоршауда қалып, найза ұшында жан берген. Інісінің мерт болуы Жантайға да, Үйсінбайға да оңай тимеген. Бес жүз жігітпен аттанған Жантайды тосып алған қалмақ қолының қарасы қалың екен. Осы тең түспес жойқын шайқаста Жантай да мерт болған. Ұлы Тоқышқа астындағы торы тұлпарын түсіп берген батыр «мыналар болмады ғой, топты бұзып елге жет. Түбі кегімді алар сен боларсың» деген екен Жантай. Абылай Жантайдың мерт болғанын естігенде «тасқа шапса кетілмейтін қайраулы қара қылышым-ай!» деп күйінген деседі.
Торы тұлпарды тұлдап, жал-құйрығын күзеп, жылына соятын етін бос қоя берсе керек.
Кезекті бір жорыққа шыққалы жатқанда жайылымда бос жүрген торы ат хан ордасын айнала шауып келіп, шеру тартар шеріктер қатарына қосылыпты. Тұяқ дүбірін естіген хан елеңдеп «бұл кім болды?» деп сұрағанда «Хан ием, Жантай батырдың жетім торысы ғой. Жорық дүбірін естіп иесін іздеп жүрсе керек», – депті төлеңгіті.
Күмбір-күмбір кісінеп, жер тарпып тұрған жетім торының мына зиятты әрекеті талайды томсыратып мұңайтса керек. Ханды да тереңге налаға батырған.
Абылайдан бізге жеткен «Жетім торы» күйінің шығу тарихы қара бұжыр Жантай батырдың қазасымен байланысты екендігі дау тудырмайды. Бізге Балқаш қаласында тұратын күйші Әшірбек Мүсәпіров жеткізген күй ұрпақ ұйып тыңдар жарқын жәдігерге айналған.
Абылай ханның соңғы туындысы дейтіндей екі күй бар. Олар «Дүние қалды» және «Қайран елім».
1781 жылы хан Абылай оңтүстік аймақты аралауға шыққан. Үш жүзге жар салып батырларымен Түркістанда тоғысуға бәтуаласады. Орыс пен қытай арасындағы байланысты орнықтырған ол оңтүстіктегі қазақ жұртын бір ыңғайлы етпек ойында болған. Түпкі мақсаты Шымкент, Сайрам, Тәшкент, Қоқан, Бұхара, Үргеніш қазақтарын сарттарға тәуелді еткізбей біртұтас етіп орнықтырмақ екен. Жол жөнекей Жиренше шешеннің жеңгесінің атымен аталған Жұпар қорығына ат басын тіреп қоналқалайды. Хан шеруінен хабардар жалпақ табан, талтаяқ сарттар қопаңдасып қалады. Кезінде өз қолымен Шымкент пен Сайрамға әкім етіп қойған Ғабдырахман сарт, Тәшкенттегі Мырзахмет сарт Жұпар қорығын қарулы қолмен келіп, қоршап алады. Абылайдың Түркістанға зиярат етуге бара жатырмын дегенін тыңдамайды.
«Бірі етек, бірі жең болған,
Ежелден саған ел болған,
Орта жүзден кісің жоқ.
Найзасының ұшы алтын,
Кіші жүзден кісің жоқ.
Енді бұған қарап тұрғаннан
Басқа қылар ісің жоқ», – депті Бұхар жырау хан иесінің қамауда қалғанын түсініп жасағын ерте қайтарып жібергеніне өкініп бармағын шайнап тастаған Абылай қатты қапалы күйіктен құса үстінде өмірден өткен. «Қытай мен орыстан көрмеген, қалмақтан көрмеген қорлықты жалпақ табан жалаң аяқ сарттан көргеніне шыдай алмаған Абылай хан құсадан жүрегі жарылып кетеді» (М.Дулатовтың, А.Сейдімбектің деректері).
Осындай бір алмағайып хал кешіп, мына өмірден баз кешіп, қайғы-нала қамалаған тұста «Дүние қалды», «Қайран елім» күйлерін толғапты ұлы хан. Қос сарында да терең пәлсапалық тереңге бойлауық саз бар. Қырық сегіз жыл (Арыстан-ақынның дерегі) мекен етіп, хандық құрған Абылайдың қос күйі оның өлді деген хабарынан бұрын Көкшетауға желмен ілесе жетіпті деседі. Қалың жұрт «Қайран елім» деп еңірей егілген ұлы сардардың қоштасу, бақұлдасу зарын осы күйдің тілінде түсініп, қабылдаған ғой. Бұдан басқа ханнан тәбәрік болып қалған «Майдақоңырдың» екі түрі, «Дүние сарсаң», «Қара жорғаның» екі түрі, Сәкен Сейфуллиннің А.Затаевичке жаздырған «Терісқақпайы», «Шаңды жорық», «Қоржын қақпай», «Садаққапай» күйлерінің болғандығын ескерсек керек.
Жорыққа аттанарда қалың қолдың алдындағы қырық салт атты күйшілер осы «Садаққапай» күйін орындайтын еді дейді аңыз. Олай болса бұл күй аса жігерлі, бүгінгінің тілімен айтсақ марш екпінді, алдағы жойқын жорыққа батыл бастар күрескерлік сарынға толы тегеуірінді болған ғой деп бажайлаймыз.
Қысқаша шолу үстінде отырып ойға қалдық. Шынында да Абылай өз заманының сирек ұшырасар қайраткер ұлы тұлғасы ретінде ғана бағаланбаса керек. Ол ең алдымен терең сезімді серік еткен ғажап өнер иесі, оңды-солды шашу етіп тарқата шашқан асыл күйлерімен-ақ Құрманғазы, Байжігіт, Тәттімбет, Тоқалармен иықтасар өнерпаздығымен қымбат адам ғой.
Абылай сөз жоқ, хан болмаса да дәулескер күйші ретінде қазақ тарихында мәңгілік қалатын еді. Әттең, он саусағынан сорғалаған сол күй мұралары толық жетпегені өкіндіріп отыр емес пе?!
Не десек те тәңір ием қаймана қазақтың жер бетінен жоңғарлықтардай жойылып, жұтылып кетпей есен қалуына тас қалқан, көш бастар көсемі етіп сыйға берген Абылай алдында мәңгілік қарыздарлығымыз қай ғасырдың жалына қол артсақ та есте болмаққа керек. Ал оның болмыс бітімі мен ұлы тұрпат-тұлғасын одан әрі ірілендіріп, биіктете түсер күйшілік өнері әлі де қазыла ізденіп, зерделей зерттеуді қажет етеді. Оның ұлы күйлері бізбен, қазақ жұртымен бірге жасауға құқылы. Өйткені онда Абылай дәуірінің күрес пен шайқасқа, опындырған айқасқа, қан құстырған өлімге, жарқын күнге ұмтылған сенімге, салдық пен серілікке, еркін ерлікке толы сырлары, тауысып болмас жырлары, полифониялық ұлы үн-сарыны жатыр.
Бізге сонысымен де қымбат емес пе ардақты, асыл жәдігер!
- Тұшымды әңгімеңізге көп-көп рахмет!
