Классикалық күрестен Әлем додаларының бірнеше дүркін жеңімпазы, әлем біріншілігінің тұңғыш жеңімпазы, бірегей спортшы Қажымұқан Мұңайтпасов еліміздің ғана емес, әлемдік спорт тарихында да өз есімін жазып кетті. Ұрпақтар үшін Отанға жанқиярлықпен қызмет етудің үлгісі бола отырып, ол майданның материалдық және техникалық қажеттіліктері үшін ұшақ сатып алумен есте қалды. Аңызға айналған балуанның өмір тарихы мифтер мен аңыздарға толы болды. Оның өмірбаянының кейбір сәттері тарихшылар мен жанкүйерлері арасында қарама-қайшылықты тудыртады.
Қажымұқан Мұңайтпасов 1871 жылы 7 сәуірде (кейбір мәліметтер бойынша 1883 жылы) Ақмола облысының Қараөткел ауылында дүниеге келген. Ерте жасында әкесі баланың физикалық қабілетін байқап, байлардың ауыр жұмыстарына көмектесуге жұмысқа жібереді. Жыл өткен сайын шымыр болған Қажымұқан ауыл арасында түрлі күрес жарыстарына қатысқан. Онда ол өзімен жастыралды да, ересектерді де оңай құлатты. Мұны көрген ақсақалдар оған палуанның керемет болашағын болжады.
Қажымұқанның ересек шағы қызыққа толы болды. Мәселен, Қажымұқан батпаққа батқан бұқаны жалғыз өзі тартып алған. Салмағы бірнеше жүз килограмм болатын жануарды арқанмен байлап, жігіт бұқаны жағаға шығарды. Қажымұқан жас қошқар немесе бір қазан қуырдақты бір өзі жеп қойған.
Сондай-ақ, 1889 жылы Қажымұқанға қытымыр қыстың ортасында құрғақ шөп әкелу тапсырылды деген әңгіме бар. Жол бойында жылқылардың бірі құлап, орнынан тұрмады, содан кейін Қажымұқан оны арбаға салып, екінші жылқыны артына байлап, барлығын ауылға сүйреп апарды.
Қажымұқан туралы әңгіме кең далаға тез таралды. Ол туралы түрлі аңыздар да айтыла бастады. Халық оны арасында тойға да шақырып тұрды.
1901 жылы Омбыда жаңа цирктің ашылғаны белгілі болды. Дәстүрлі цирк нөмірлерінен басқа грек-рим күресінен чемпионат ұйымдастырылды. Хабар алыс қазақ ауылдарына да жетіп, Қажымұқан Омбыға барды.
Қара күштің иесі кәсіпқойлардың ішіндегі ең мықтысы – Андрей Злобинмен шайқасқа түседі. Тәжірибелі және даңқты спортшы қазақ даласынан келген белгісіз балуанмен ұзақ уақыт белдесуге мәжбүр болды. Тек 20 минуттан кейін ғана Андрей Злобин қазақ балуанын тізе бүктіре алды.
Қарсыласының күшіне тәнті болған орыс балуаны Мұнайтпасовты өзінің талантын дамытуға, шыңдалуға мүмкіндік берді және оған Санкт-Петербургке жетуге көмектеседі. Онда тағдыр балуанды әйгілі Иван Лебедевпен табыстарыд, ол "Ваня ағай" деген атпен танымал. Лебедевтің ауыр атлеттер мектебінде қазақ балуаны екі жыл оқып, өзінің дағдылары мен жетіспейтін техникасын жетілдірді. Ол ұзақ уақыт бойы сонда жаттықты.
1905 жылы үлкен жетістік Қажымұқанға Харбинде келеді. Ол "джиу-джитсу" күресінде алтын медаль жеңіп алды. Қажымұқан чемпионатты жеңіліссіз өткізіп, "Маньчжурия чемпионы" атағын алды. Оның бірнеше лақап аты болды: "Муханура", "Қызыл маска", бірақ көбінесе көрермен оны "Муханура" деп атады.
1909 жылы Қажымұқан атақты Эстондық балуан, әлем чемпионы Георг Лурихтің тобында өнер көрсетті. Лурих өзінің балуандарының жетекші тобы туралы айта отырып, Қажымұқан туралы былай деп жазады: "Шығыстың ұлы – жапондық Мұханура. Ол күшті және сирек кездесетін балуан, күресте жабайы және қатыгездікпен ерекшеленеді".
Шынында да, Қажымұқан Мұңайтпасов өте мықты, үлкен денелі болған: бойы-195 см, салмағы-139 кг (1946 жылы оның салмағы 174 кг – ға жетті), аяқ киімнің өлшемі-54. Нағыз алып.
Бірақ өмірдің соңына дейін онымен бірге қалған есім – Қожа Мұқан (Қажымұқан) болды. Бұл лақап ат Түркияда өткізген жекпе-жегінен кейін пайда болды. Труппа жетекшісі Қажымұқанға Түрік көрермендерін қызықтырған Қара Мұстафа деген басқа атпен күресуді ұсынды.
Ыстамбұлдың билеушісі Шәкір паша түрік лақап атымен күрескен қазаққа назар аударды. Ол Қажымұқанға Меккеге қажылық жасауды ұсынды.
Қасиетті қала маңында Азия мен Африкадан келген 25 мұсылман спортшысы қатысқан дода өтті. Барлығын жеңген Мұқан Мұңайтпасов чемпион атанды, ал қасиетті жерге қажылықтан кейін қажы атағын алды.
Ол алғаш рет 1912 жылы Саратовтағы ағайынды Никитиндер циркінде жаңа бүркеншік атпен өнер көрсетті. Содан кейін Қажымұқанның рингтегі алғашқы қарсыластары француз Рауль де Руан, Том Кеннеди, Поплавский, Петр Крылов және басқалар болды. Содан бері ол өз атын өзгерткен жоқ.
Қазақ балуаны Санкт-Петербургте, Мәскеуде, Киевте, Варшавада, Будапештте, Берлинде, Прагада, Лондонда, Кабулда, Тегеранда, Харбинде "Қара Иван" деген атпен спорттық жарыстарға шығып жүрді. Қажымұқан 48 алтын, күміс және қола медаль жеңіп алды. Ол Қазақстандағы спорттық күрестің, оның ішінде қазақша күрестің ұлттық күресінің қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосты.
1927 жылы Қазақстан ОСК күрестен әлем чемпионы атанған Қажымұқан Мұңайтпасовқа "Қазақ халқының батыры" құрметті атағын берді.
Мұңайтпасов үшін ең жақын дос және құрметті адам әрқашан атақты балуан Иван Поддубный болды. Қазақ балуаны онымен Парижде өткен әлем чемпионатының финалында кездесті. Алайда, көрермен күткен жекпе-жек болмады. Қажымұқан Поддубныйды көтеріп, ресейлік спортшының жеңісін мойындап, иығына отырғызды. Мұңайтпасов көрермендерге өзінің іс-әрекетін қазақтардың әдет-ғұрыптары бойынша "кіші інісі үлкенге жол бермейді" деп түсіндірді.
Екінші Дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін Қажымұқан Мұнайтпасов тек Қазақстанның қалалары мен ауылдарын аралай бастады. Әрине, қарт спортшы фашистік басқыншылардың шабуылынан аулақ бола алмады. 1943 жылы өз Отанының патриоты өзінің барлық материалдық жинақтарын – еңбек өмірінде жинаған 100 мың рубльді қорғаныс өнеркәсібіне әскери ұшақ алуға береді. Бұл оның өз Отанына деген шексіз сүйіспеншілігін білдіреді. Ол КОКП ОК-нен ұшақты Қазақ батыры Амангелді Имановтың атымен атауды, сондай-ақ ұшқыш-қазақ ұшуын сұрайды. Балуанның тілегі орындалды және қазақ күресінен барлығының сүйікті чемпионының қолдауы туралы хабар барлық майдан даласына жетті. Ұшақтың бір жағында "Амангелді", ал екінші жағында "Қажы Мұқан"деп жазылған. Бұл ұшақты соғыс аяқталғанға дейін Қажыбай Шалабаев басқарған, ол майданнан оралғаннан кейін өзінің әйгілі жерлесімен бірнеше рет кездескен.
Аңызға айналған балуанның өмірінің соңғы жылдарында қуанышты сәттер аз болды. Мұңайтпасов билік пен күнкөрістің назарынан тыс қалды. Бір кездері жеңілмеген спортшы отбасын асырау үшін жеңіп алған медальдарды сатуға мәжбүр болды. Ол 1948 жылы 12 тамызда Оңтүстік Қазақстан облысындағы "Ленин туы" колхозында қайтыс болды. Соңғы күнге дейін Қажымұқан Мұңайтпасов ақыл-ойы мен физикалық күшін сақтап қалды.
Спортшының ұрпақтары осы күнге дейін аты аңызға айналған атасының есімін ұлықтауды және еске алуды жалғастыруда. Қажымұқанның немересі-Шаттық Қажымұқанов - каратэ-до бойынша халықаралық дәрежедегі спорт шебері, ал 2002 жылы Азия ойындарының күміс жүлдегері атанды. Тағы бір немересі - Бақытжан Қажымұқанов - белгілі композитор, "Азия Дауысы" және "Жас Қанат"сыйлықтарының иегері.
Балуанның Қазақстандағы спорт пен дене шынықтыруды дамытуға қосқан үлесі баға жетпес. Халық жадында Қажымұқан Мұнайтпасов мәңгілікке ұлы чемпион, ұлттық қаһарман болып қала береді.
