Қазіргі уақытта 1920 жылдардың аяғында Кеңес мемлекетінде болып жатқан процестерге, соның ішінде ауыл шаруашылығын шұғыл түрде ұжымдастыру бағытына жан-жақты талдау жасалған бірқатар зерттеулер бар. 1928 жылдың басында Сталиндік серіктестер тобы Бухарин бастаған бірнеше басшының қарсылығына қарамастан, шаруаларға қарсы саясаттың зорлық-зомбылық әдістеріне көшу туралы шешім қабылданды. Елді жедел индустрияландыру жұмыстары қолға алынды.
Мұндай жағдайда ұжымдастыру ауыл шаруашылығы өндірісінің және оның тауарларының өсуін қамтамасыз етуі керек еді. Бірақ нарықтық экономика жойылған кезде шаруалар тәуелсіз шағын өндірушілер ретінде өмір сүре алмады. Сонымен бірге, мемлекетке қала халқын қамтамасыз ету және индустрияландыруды қаржыландыру үшін ауылшаруашылық өнімдерін үнемі жеткізу қажет болды. 1930 жылы Батыс Еуропаға 5 млн. тоннадан астам астық экспорттау жоспарланып, түскен ақшаны өнеркәсіпті дамыту үшін пайдалану көзделді. Ұжымдастыру сонымен қатар ауылға саяси бақылауды күшейтуге және шаруалар кеңестік жүйені қабылдауға мәжбүрледі.
Экономикалық талаптармен бірге саяси мақсат қатар жүрді. Осылайша, бөліну ұжымдастырудың ажырамас бөлігіне айналды. Бұл жұмыстармен қатар кей белсенді шаруалардың да көзін жою керек деген мақсат болды.
1930 жылғы құжаттар Қазақстанда жаппай ұжымдастыру және бай-кулактарды жою науқаны дайындықсыз болғанын көрсетеді. Бұл әсіресе жартылай көшпелі және көшпелі халық тұратын аудандарға қатысты. Егер қоныс аударған ауылда шаруа қожалықтарын кооперациялаудың алдын ала тәжірибесі болса, онда қазақ ауылына әлі толық пысықталмаған ауылшаруашылық жарғысы қолданылмады. Мұнда көшпелі мал шаруашылығын жүргізудің өзіндік қағидаттары қолданылды. Бұл жүйеден байларды алып тастау қысқа мерзімде ауыл шаруашылығының дұрыс жұмыс істемеуіне, оның жойылуына алып келді. Елдің ауылшаруашылық өнімдерін қамтамасыз ету мәселесін шешудің әдістеріне бетбұрыс бүкіл КСРО-да шаруалардың жаңа толқынын тудырды. 1929 жылдың күзінде ҚазАССР аумағында биліктің саясатына қарсы бағытталған баяндамалар өтіп жатты.
Қатаң саясат жүргізудің басқа да себептері болды. 1929 жылы 27 маусымда КСРО Үкіметі мәжбүрлі еңбек жүйесінің одан әрі дамуын анықтайтын шешім қабылдады. Осы қаулыға сәйкес үш жылдан астам мерзімге сотталған барлық тұтқындар елдің шығыс және солтүстік аймақтарының табиғи байлығын игеру үшін еңбек лагерлеріне ауыстырылуы керек еді. Бес жылдық жоспар жағдайында жұмыс күшін бөлу мәселелері ерекше маңызға ие болды. ОГПУ басшысы В. Р. Менжинский және оның орынбасары Г. Г. Ягода бұл тапсырманы толық орындауға білек сыбана кірісті. 1929 жылдың жазынан бастап Нарым облысы мен Батыс Сібірді "отарлау" жоспары жасалды. Осылайша екі мәселені шешуге болады деп есептелді: шаруалардың ұжымдастыруға қарсылығын бейтараптандыру, оларды лагерьлермен қорқыту және сонымен бірге мәжбүрлі жұмыс күші арқылы елдің үлкен жер кеңістігін игеру.
Бай-кулакты "шектеу" саясаты бірқатар құқықтық актілерді әзірлеуден басталды. 1928 жылы 21 сәуірде қабылданған бірыңғай ауылшаруашылық салығы туралы заңда кулактар мен орта топтағы тұрғындардына жеке салық салу тәртібі енгізілді. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің 1929 жылғы 21 мамырдағы "Еңбек туралы заңдар кодексі қолданылатын кулак шаруашылықтарының белгілері туралы" қаулысында кулак шаруашылықтарына жатқызылған шаруа қожалықтарының түрлері келтірілген. Осы қаулының негізінде жергілікті жерлерде тиісті құжаттар қабылданды. ҚР АП қорларында анықталған кулак-бай шаруашылықтарының белгілері туралы жадынамада 14 белгі бар,олардың біреуі болған кезде шаруашылық жеке салық салуға тартылды. Бұл тізімге ауыл тұрғындарының барлық ауқатты бөлігін қосуға болады. Осылайша, 1930 жылы жойылған VII бөлім - "еңбекпен пайдаланылатын жерді жалға алу", VIII бөлім – " ауыл шаруашылығындағы жалдамалы еңбек туралы "КСРО ОСК" жерді пайдалану мен жерге орналастырудың жалпы принциптері " қаулылары тәжірибеде қалыптасқан жағдайды ғана бекітті.
"Бай-кулак" деп жарияланған шаруашылықтар жаңа салық салу нормаларының объектісіне айналды. Оларға, ең алдымен, нан дайындау бойынша "қатаң тапсырмалар" берілді, олардың орындалмауы осы тапсырмалардың бес есе ұлғаюына және сол арқылы шаруашылықтың толық жойылуына қауіп төндірді. 1928-1929 жылдардағы астық дайындау деректеріне сәйкес Қазақстанда 8936 шаруа жауапқа тартылды, 4 721 474 рубль айыппұл салынды, 1 230 013 рубль сомасына мүлік тәркіленді. Әкімшілік тәртіпте 1 225 583 рубль мөлшерінде 3128 шаруа қожалығы тартылды. айыппұл немесе 386 рубль. шаруа қожалығына. 1929-1930 жылғы астық дайындау науқаны бойынша 19 239 адам әкімшілік жазаға тартылды, сот арқылы сотталды.
Тәркіленген мүліктердің ішіндегі ең көбі киіз үйлер және басқа да тұрғын үй-жайлар болды. Осылайша, ресми науқан негізінен пайдалы науқанға емес, бұрынғы бай және кулак шаруашылықтарына кері әсерін тигізді деген тезис расталады. 1930 жылғы жинақтың құжаттарын талдау қайғылы оқиғаның жәйттарын түсінуге мүмкіндік береді. БКП (б) ОК-нің 1930 жылғы 5 қаңтардағы (№ 1) "ұжымдастыру қарқыны және мемлекеттің колхоз құрылысына көмек көрсету шаралары туралы" қаулысында: “ұжымдық қозғалысты дамытудың барлық жоспарлы қарқыны асып түсті” деген сөздер бар.
1930-1933 жылдары Қазақстанға жіберілген шаруалардың саны 317 мың адамды құрады. Жер аударылған шаруалардың шоғырлануы бойынша Қазақстан Орал мен Сібірден кейін үшінші орында тұрды. Күштеп қоныс аударған шаруалардың ұлттық құрамын анықтау да қиын. Құжаттардан көрініп тұрғандай, Қазақстанда барлық негізгі этностардың өкілдері: қазақтар, орыстар, украиндар, немістер қоныс аудару саясатының құрбаны болды. Жинақта 1935 жылғы маусым айының ортасындағы жағдай бойынша Қазақстан халқының ұлттық құрамы туралы құжат (№ 300) жарияланады.
Тоталитаризм орнаған КСРО-да 1920-30 ж.ж. байлар мен кулактарды тап ретінде жою шаралары мен ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру саясаты жүзеге асырылды. Нәтижесінде қазақ халқы алапат ашаршылыққа ұшырап, жаппай босқыншылықты бастан өткерді. Кеңестік тоталитаризм зиялы қауым өкілдерін ұлттық саяси ұстанымдарына орай «тап жаулары», «жат пікірдегілер» және «әлеуметтік қауіпті элементтер» ретінде қудалады. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ә.Байділдин, Д.Әбілов, М.Тынышбаев, Т.Рысқұлов т.б. Алаш арыстары тоталитаризмнің құрбаны болды.
Батыстық зерттеушілердің көбі И.В. Сталиннің «ұжымдастыру саясаты украиндықтар мен өзге ұлттық топтарға қарсы әдейі жүргізілген» деген тұжырым жасайды. Бұл мәселеге АҚШ Конгресінің шешімімен Украинадағы ашаршылық фактілерін зерттеу ісі жөніндегі арнайы комиссия құрылғаннан кейін жаңаша көзқарас қалыптасты. Осы комиссияның атқарушы директоры Джеймс Мейс бастаған топтың қорытындысы: бұл қасірет «ақырына дейін жасанды ашаршылық болып қалады» және «1932-1933 жылдары Сталин мен оның төңірегіндегілер украиндықтарға қарсы геноцид ұйымдастырды» дегенге келеді.
Австралиядағы Мельбурн университетінің тарих профессоры С.Уиткрофттың (Stephen G.Wheatcroft) «Советский голод 1931-33: политически намеренная или экономическая катастрофа?» атты еңбегінде Еуропалық және Еуразиялық зерттеулер орталығының қолдауымен ашаршылыққа қатысты кеңестік деревнялардағы қасірет туралы жаңа мәліметтер беріледі. Ашаршылық апатының экологиялық себептері болғанмен, әлемдік тәжірибедегі қазіргі ашаршылықтың себептерін салыстырмалы зерттеулерде, – дейді автор, – ашаршылықтың көбі азық-түлік тапшылығынан емес, нарықтағы тепе-теңдіктің бұзылуынан туындайтын проблемалармен байланысты. Оның көзқарасынша, кеңестік ашаршылық мұның ешқайсысына қосылмайды.
