Қазақ халқының дарынды ұлы, тарих ғылымдарының докторы Ермұхан Бекмаханов тағдырлы тұлға. Оның Гулаг-тың лагеріндегі азапты күндерді бастан өткерсе де, қайсарлығы мен қайраттылығының арқасында ұлт тарихын зерттеуде олжа салған ғалым.
(Ермұхан Бекмахановтың туғанына 110 жыл)
Е.Бекмаханов Кенесары Қасымовтың ұлт-азаттық қозғалысы туралы объективті түрде айтқан алғашқы тарихшы болды. Бекмахановтың Кенесары хан туралы еңбегі авторлар тобы жазған «Қазақ КСР тарихы» атты бір томдыққа енгізілген. Кітап шығару бастамасы 1941 жылы Алматыға эвакуацияланған көрнекті ресейлік ғалымдарға тиесілі болды. Сақталған мәліметтерге сәйкес, Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі А.Панкратова, профессорлар Н.Дружинин, А.Кучкин, М.Вяткин жергілікті ғалымдармен бірлесіп Қазақ КСР тарихы туралы кітап дайындауға ниет білдірген.
Ғалымдардың еңбегі бір томдық болып басылып, оған Кенесары туралы тарау енгізілді, аталған еңбек авторға даңқпен бірге үлкен қиындықтар да әкелді. Ғалым айтқан фактілердің объективтілігі әріптестерінің жоғары бағасына ие болды. Алғаш рет Е.Бекмаханов оқулық беттерінен қазақтардың патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы көтерілісін тәуелсіздік үшін күрес деп сипаттап, оның жетекшісі Кенесары ханды ұлттық көшбасшы деп атады. К.Қасымов бастаған қозғалыс Е.Бекмахановтың еңбегінде «феодалдық-монархиялық» емес, «қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы» деп сипатталды, бұл қазақ ғалымдарының қуғын-сүргінге ұшырауына әкелді.
Е.Бекмахановтың басынан өткергені туралы айтқанда, оның есімімен бірге Мәскеу ғалымы Анна Панкратованың есімі де айтылады. 1941 жылы Мәскеуден эвакуацияланған ғалымдармен бірге «Қазақ КСР тарихын» жазу үшін ол Қазақстан Коммунистік партиясының Орталық Комитетіне болашақ кітаптың ғылыми және идеологиялық мазмұны үшін барлық жауапкершілікті өз мойнына алатыны туралы хат жолдады.
Көп ұзамай ғалымдардың еңбегі Сталиндік сыйлыққа ұсынылғанымен, қатаң цензурадан өтпеді. Мұның себебін Анна Панкратова КСРО Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі және Сталиндік сыйлықтар комитетінің мүшесі болған Алексей Яковлевтің және онымен қарым-қатынасы шиеленіскен академик Евгений Тарленің әрекетімен байланыстарады.
1944 жылғы 29 мамырда БКП (б) Орталық Комитеті және КСРО Ғылым Академиясының Тарих институтында Орталық Комитет хатшыларының (оның ішінде Андрей Жданов пен Георгий Маленковтың) басшылығымен «тарих ғылымындағы кейбір тенденцияларды қарау» мақсатында талқылау өтті. Бұл аталған еңбек жөніндегі алғашқы көпшілік талқылау болатын, оның бір бөлігін қазақтың соңғы ханы Кенесары бастаған қозғалысқа арнап Е.Бекмаханов жазған еді. 1946 жылдың күзінде Бекмаханов өзінің жазған монографиясын толықтырып, оны КСРО Ғылым академиясының Ғылыми кеңесіне ұсынды. 1946 жылдың қазан айында Бекмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында» тақырыбында докторлық диссертация қорғады, онда тараулардың бірі К.Қасымовқа арналды. 1947 жылы қазақтардың алғашқы тарих ғылымдарының докторы өз еңбегін жеке кітаппен басып шығарды.
Осы кезден бастап Ермұхан Бекмахановтың жолында түрлі кедергілер пайда болды, «кітапта идеологиялық қателіктер жіберу», «басқа ғалымның еңбектерінен шығару» сияқты негізсіз айып тағылды.
Большевизм тарихы негізінен зиялы қауымның бір бөлігі екінші бөлігінің партиялық және идеологиялық ұстанымдарының алшақтығына байланысты қарсыласу тарихы болғанын ескерсек, соғыстан кейінгі қазақстандық қоғам, барлық одақтас республикалардағыдай, ең алдымен зиялы қауым арасынан жау іздеуді бастауы керек еді. Себеп табылды. Е.Бекмахановтың «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында» атты кітабы жарық көрді. Ал 1948 жыл осы монография бойынша пікірталас жылы болды, алдымен тек ғылыми ортада. 1948 жылы 28 ақпанда Мәскеудегі КСРО Ғылым Академиясының Тарих институтында өткен талқылауда көптеген ірі ғалымдар Е.Бекмахановтың еңбегіне жоғары баға берді. Еліміздің белгілі тарихшылары Н.Дружинин, С.Бахрушин, А.Кучкин, С.Юшков, М.Вяткин және басқалар оң пікір білдірді. Қазақстан өкілдері Х.Айдарова - ауызша, Т.Шойынбаев және М.Ахинжанов - жазбаша теріс пікірлер айтты. Олардың бастамасымен 1948 жылы шілдеде Алматыда тарих, археология және этнография институтында 5 күндік пікірталас өтті. Қатысушылар арасындағы азғана топты қоспағанда (24 адам), қазақ-орыс байланыстары, Қазақстанның немесе Ресейдің сыртқы саясаты мәселелері бойынша мамандар болған жоқ. Көбісі қолдарында дәлелді құжаттық негіздемелері, мұрағаттық материалдары жоқ, жақында ғана ғылым кандидаттары атанғандар еді. Осы еңбекпен бірге Е.Бекмахановтың барлық еңбектері талқыланды. Сол кездегі республиканың газеттері ғалымды күн сайын анти-қаһарман деп жарыса атай бастады.
Қазақстандық зерттеушілер Е.Бекмаханов Қазақстанның Ресейге қосылу дәуіріндегі қазақ халқының тарихи өткенін жүйелі, қатаң құжаттық насихаттаудың негізін қалаған бірқатар түпнұсқа туындыларды жасауға қол жеткізген жалпыодақтық жоспардың ғылыми негізін қалаған ғалым екенін әлдеқашан мойындаған. Е.Бекмахановтың еңбектерінде жалпы кеңестік мақтанышты нығайту рухында бұқараны патриоттық тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болған бай ғылыми негізді материал болды. Е.Бекмаханов кеңестік және Ұлттық қатынастардың аражігін сезінді. Ол кәсіби педагог ретінде Республика тарихшылары арасында ұлттық тарихи мектептерді бірінші орынға шығаруы кездейсоқ емес.
Тарле, Яковлев, Бушуев сияқты ғалымдар Қазақ КСР тарихына «орыстарға қарсы жазылған, Ресейге қарсы ұлттық көтерілісті мадақтайтын» кітап ретінде баға берді, еңбек толығымен жоққа шығарылмады, тіпті кейбір тармақтар жоғары бағаланды. Қалай болғанда да, КСРО Ғылым Академиясының Тарих институты бұл мәселе бойынша қандай да бір баға беретін қаулы қабылдаған жоқ. Алайда, кейбір қазақ ғалымдары бұл жерде айтылған сын пікірлерді өздеріне ыңғайлы жағдайға келтіріп, кейіннен Бекмахановтың өзіне қарсы қолданды.
Е.Бекмахановтың еңбегіне байланысты қарама-қайшы пікірлер айтқаннан кейін КСРО Ғылым Академиясының Тарих институты 1948 жылы 28 ақпанда кітапты мәскеулік танымал ғалымдардың талқылауына тағы бір рет шығарды. Бірінші кезекте қазақстандық тарихшы ғалымдар Т.Шойынбаев пен М.Ақынжанов ұсынған айып оқылды. Х.Айдарова: «материал жетіспеді немесе автор бұл кезеңді жеткілікті зерттемеді деген пікірге негіз жоқ» деген айыптаудан бастады, содан кейін «Бекмаханов мұның бәрін әдейі жазды» деп қосты. Х.Айдарова Бекмахановтың тапсырманы орындай алмағанын, әдіснамалық тұрғыдан үлкен қателіктер жібергенін, ол көтеріліске де, Кенесары Қасымовтың жеке басына да дұрыс баға бере алмағанын мәлімдеді. Мұның себебін Х.Айдарова Бекмахановтың «буржуазиялық және буржуазиялық-ұлтшылдық тұжырымдаманы ұстанғанын және марксизм-ленинизм классиктерінің еңбектерінен үзінділерді көзді бұру үшін қолданғанын» атап өткен.
Мәскеудегі кітапты талқылаудың ғылыми журналында жарияланған 22 беттен тұратын стенограммадан Мәскеу ғалымдары өздерінің қазақ әріптестерін қолдамағанын түсіну қиын емес. Х.Айдаровадан кейін сөз сөйлеген сегіз ғалым жұмыстың кемшіліктерін атап өткенімен, Ермұхан Бекмахановтың еңбегіне өте жоғары баға берген. Мәскеулік ғалым Андрей Кучкин шын мәнінде бар нәрсені көрмейтін Шойынбаев пен Ақынжановтың пікіріне таң қалғанын айтады. Оның әріптесі Николай Дружинин «алдымен өз сынына сын көзбен қарауға» кеңес береді. Тарихшы ғалым М.Рожкова Бекмахановтың еңбегі қарастырылып отырған кезеңнің өзінде ерекше құнды екенін атап көрсеткен, өйткені экономика, таптық қатынастар, таптық күрес және соған байланысты азаттық күрес мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізілді. Осындай талқылаудан кейін КСРО Ғылым Академиясының Тарих институтында Е.Бекмахановтың алдында барлық жолдар ашылуы керек еді. Алайда кейбір қазақ тарихшылары Мәскеу ғалымдарының пікіріне көнбеді. Сол 1948 жылы 14-16 шілде аралығында Бекмахановтың кітабы бес күн бойы Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тарих, археология және этнография институтында талқыланды.
Академик Кеңес Нұрпейіс осы талқылаудың стенограммасы туралы былай деді: «550 беттен тұратын машинкада басылған қолжазба... Бекмахановтың кітабына байланысты өте ауыр саяси айыптаулар жасауда ерекше белсенділік танытқан қырағы саяси айғайшылар туралы ақпарат береді. Екінші жағынан, стенограмма тарихтың шынайылығына берілген, авторды саяси айыптаулардан қорғауға қатысқан, Бекмахановтың бас еңбегіне әділ баға берген ғалым-тарихшылар туралы мәліметтерге толы».
«Қазақ буржуазиялық ұлтшылдары Кенесарының Ресей патшалығымен күресін Қазақстандағы хан билігін қалпына келтіру үшін қолдануға тырысты»; «буржуазиялық ұлтшылдарды большевиктік түрде әшкерелеудің орнына Бекмаханов олардың жазбаларын қайталады»; «Алаш» буржуазиялық-ұлтшыл партиясының жетекшісі А.Бөкейхановты дәріптеді» деген айыптар тағылды.
КСРО Ғылым Академиясының Тарих институтының Ғылыми кеңесі «Мектеп» баспасында 1951 жылғы 21 ақпанда қазақ ғалымы Е.Бекмахановтың «Қазақстан тарихы» бойынша мектеп оқулығын талқылады. Бұл жолы Е.Бекмахановтың еңбегі «саяси-теориялық тұрғыдан буржуазиялық ұлтшылдық тұрғысынан жазылған зиянды, қате еңбек» деп бағаланды. Қазақстан Коммунистік партиясының (большевиктер) Орталық Комитеті 1951 жылы 10 сәуірде осы бапқа қатысты қаулы қабылдап, «ұлтшылдық вирусын түбегейлі жою туралы» нұсқау берді. 24 сәуірде өткізілген Ғылыми кеңестің кеңейтілген отырысында Жоғары аттестаттау комиссиясына Ермұхан Бекмахановты тарих ғылымдарының кандидаты және тарих ғылымдарының докторы дәрежесінен айыру туралы ұсыныс енгізілді. 1951 жылғы маусымда Қазақ КСР Ғылым Академиясының төралқасы «Қазақстан КП (б) ОК бюросының 1951 жылғы 10 сәуірдегі қаулысын іске асыру туралы» қаулы қабылдады. Жоғары аттестаттау комиссиясы сол жылдың 6 қазанында Е.Бекмахановты ғылыми дәрежелері мен атақтарынан айырды. Партиядан шығарылған Е.Бекмаханов бір түнде жұмысынан, ғылыми атақтарынан айырылды. Ол алдымен Алматы облысының Нарынқол ауылына кетіп, екі айдан кейін Жамбыл облысы Шу ауданының Новотроицк орта мектебінде мұғалім болып жұмыс істей бастады. Бірақ КГБ тыныш қоймады: 1952 жылы 5 қыркүйекте Бекмаханов қамауға алынып, сол жылдың 2 желтоқсанында Гулагқа 25 жылға жіберілді.
Бірақ көп ұзамай Сталин қайтыс болып, жылымық басталды. Е.Бекмахановтың ісі 1954 жылы 16 ақпанда қайта қаралып, толық ақталды. Никита Хрущевтің қабылдауына қол жеткізген және оған істің мәнін түсіндірген Анна Панкратованың көмегі көп болды.
Түрмеден шыққаннан кейін Е.Бекмаханов докторлық диссертациясын қайта қорғауға мәжбүр болды. Өткен қателер «түзетілді». Келесі еңбектерінде ол енді «марксистік-лениндік әдіснамадан алыстаған жоқ».
2010 жылы Мәскеуде «ЖЗЛ» сериясында Ермұхан Бекмаханов туралы кітап шығарған жазушы Медеу Сәрсеке 1950 жылғы сенсациялық мақаланы «Правда» газеті қызметкерлерінің өздері ұйымдастырған деген пікір айтады.
Сталиннің жеке басына табыну кезінде, саяси қуғын-сүргін кезеңінде адам факторы үлкен рөл атқарды. Кейбір ғалымдар арасындағы жеке жанжал ғылыми еңбектердегі саяси қателіктерді іздеуге түрткі болды. Идеологияның ғылымға қатысты ұстанымдары диктаторлық режимнің ыңғайына жығылды. 1964 жылы Е.Бекмаханов ҚазКСР ҒА корреспондент-мүшесі болып сайланды. Алайда, оны көре алмаған бәсекелестері барлық инстанцияларға жасырын хаттар жазуды тоқтатқан жоқ. Қалай десек те, Кенесары Қасымовтың ұлт-азаттық қозғалысын объективті көрсетіп, мағынасын ашып беруі, ғылым мен идеология арасындағы күресті өршітіп, Қазақстан тарихын қайта қарауға Е.Бекмахановтың тың сүрлеу салып бергені даусыз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Е.Бекмаханов. «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында», 1993.
2. Е.Бекмаханов, Н.Бекмаханова. История Казахской ССР. Учебное пособие для 9-10 классов.
3. Е.Ыбырай. Кенесары хан бастаған ұлт азаттық күрес тарихының ғылыми зерттерулерінің кейбір мәселелері. Қазақ ҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы, 2008.
4. Тарих мәселелері» журналы, №11, 1988.
5. «ҚазКСР ҒА хабаршысы», №3, 1948.
6. «Егемен Қазақстан» газеті, 2005 жылғы 15 ақпан.
7. «Вопросы истории», №11, 1988 год.
8. Мамашулы А. Дело Бекмаханова как зеркало сведения счётов в среде ученых Алма-Аты.
9. Асылбек М.-А. Х. Судьба и научное наследие казахского историка (к столетию Бегежана Сулейменова).
10. Азаттық сайты. Е.Бекмаханов. «Кенесары».
Хайрым Кабар,
Ш.Айманов атындағы № 20 орта мектебінің тарих пәні мұғалімі
