Ерлік, қатал мінез және әскери тактика

Бауыржан Момышұлы 1910 жылдың 24 желтоқсанында Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Мыңбұлақ ауылында дүниеге келген. Әкесі Момыш өз бетімен ескіше сауат ашып, кейін кирилл әліпбиін де меңгерген. Ол замандағы көзі ашық, сауатты адамдардың бірі болған. Ел ішінде ағаш ұстасы әрі етікші-зергер ретінде танылған. Бауыржанның атасы Имаш қартайған шағында барлық шаруашылықты ұлы Момышқа тапсырған. Әжесі Қызтумас — ауыл-аймағы "сары кемпір" деп атайтын абыройлы ана болған. Анасы Рәзия ерте қайтыс болып, Бауыржан үш жасынан бастап Қызтумас әжесінің қолында өсіп-жетілген.

Бауыржан оқу озаты болған. Әсіресе, математиканы үздік меңгеріп, бұл пәннен үнемі «беске» оқыған. Кейінірек ол өзінің естеліктерінде: «Математиканы білген адам ойға бай болады, ойы дамиды. Мен кейін зеңбірекші болдым ғой. Әскерде зеңбіректің көздеуін, есептеуін дәл шығаруымда маған математиканың көп көмегі тиді» — деп айтқан болатын.

Бауыржан Момышұлы — халқымыздың сұрапыл соғыс тарихындағы ең айтулы тұлғалардың бірі. Былай қарағанда, аға лейтенант, взвод немесе әрі кетсе рота командирі деңгейіндегі қызметті атқаруы тиіс еді. Алайда оған батальон командирі болу сеніп тапсырылды. Ол бұл үмітті ақтап, өзіне жүктелген міндетті абыроймен атқарды.

Сөз өнеріне деген сүйіспеншілігі әже әлдиімен бойына сіңген Бауыржан бала кезінен-ақ кітапқа ерекше құштар болады. Ес білген кезінен бастап Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов сынды Алаш зиялыларының шығармаларын жаттап, орыс, француз және испан классиктерінің кітаптарын қызыға оқыған. Бұл әдеті есейе келе де жоғалған жоқ. Тіпті соғыс жылдарында да уақыт тауып, кітап оқуға тырысатын. Бауыржанға өзі мүлде танымайтын адамдардан сыйлық ретінде түрлі кітаптар келіп тұратын екен.

Бауыржан Момышұлы — қазақ руханияты мен тарихының арасында алтын көпір болған тұлға. Кеңестік кезеңде Алаш арыстарының есімі мен еңбегі ұмыттыруға айналған тұста, олардың атын білсек те, мазмұнын, мәнін көпшілік терең түсіне бермейтін. Сол кезде Бауыржан Момышұлы тыйым салынған шығармаларды жатқа айтып, олардың рухани мұрасын жасырын түрде болса да кейінгі ұрпаққа жеткізді.

Ол Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов сынды тұлғаларды ерекше құрметтеп, жиындар мен отырыстарда олардың шығармаларынан үзінділер келтіріп отыратын. Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерін жатқа біліп қана қоймай, оларды орыс тіліне аударған. Мағжан — оның ерекше қадір тұтқан ақыны еді.

Бірде, өзіне қойылған сұраққа: «Сіз бұл шығармаларды қайдан оқыдыңыз? Жас болдыңыз ғой?» — дегенге Бауыржан: «Мен арнайы іздеп кітап жинаған жоқпын. Қолыма не түссе, соны оқыдым. Ал ең пайдалы, ең құнды дүние — солардың еңбектері еді. Мен бұл кітаптарды басыма жастанып жүріп оқыдым. Сондықтан олардың не жазғанын ғана емес, не ойлағанын да білемін» — деп жауап берген екен.

Бауыржан Момышұлы араб, төте және латын жазуларын жақсы меңгерген. Әсіресе, араб қарпімен көп жазған. Ол — өзінің білімпаздығы мен рухани биіктігі арқылы Алаш мұрасын жаңа буынмен жалғаған бірегей қайраткер болды.

Бауыржан Момышұлы қан майданның қақ ортасында жүрсе де, руханиятты естен шығармаған. Ол соғыс даласынан-ақ қазақ мәдениеті мен әдебиеті туралы терең толғаныстарға толы хаттар жазған. Мысалы, Мұхтар Әуезовке жолдаған хаттарында "Абай" романы жайлы пікір білдіріп, ұлттық әдебиетке деген көзқарасын ашық білдірген.

Бұл деректер оның ой-өрісінің қаншалықты кең екенін көрсетеді. Бауыржан тек әскери тактика мен соғыс өнерімен ғана шектелмеген. Ол – жан-жақты дарынды, рухани әлемі бай, әдебиет пен өнерді терең түсінетін тұлға болған. Сол арқылы ол тек әскери қайраткер ғана емес, қазақ мәдениетінің жанашыры, ойшыл тұлғасы ретінде де тарихта қалды.

1921 жылы Бауыржан Момышұлы Аса ауылындағы интернатта бастауыш мектепке қабылданады. Ал 1924 жылдан бастап Шымкент қаласындағы жетіжылдық мектепте оқиды. Бұл оқу орны — сол өңірде 1924 жылы ашылған алғашқы жетіжылдық мектептердің бірі болатын. Бауыржан осы мектепте белгілі ақын Әбділда Тәжібаев және жазушы Құрманбек Сағындықовпен бірге білім алды.

1928 жылы мектепті үздік аяқтап, Орынбор қаласындағы Қазақ педагогикалық институтына түседі. Институттың сол кездегі директоры Тоқтыбаев есімді азамат еді. Бір күні қатты аязда жас жігіттің жұқа киіммен жүргенін байқап, оны өз бөлмесіне шақырып алады. Кейін институттың бухгалтериясына қағаз жазып беріп, сол қағаз арқылы ақша алып, ауылға қайта алатынын айтады. Осылайша, тұрмыстық қиындықтарға байланысты Бауыржан оқуды жалғастыра алмай, институттан кетуге мәжбүр болады.

Бірде Бауыржан Момышұлы Ленинградтағы Қаржы академиясына құжат тапсырады. Алайда оны оқуға қабылдамай қояды, себебі партия мүшесі емес еді. Сол сәтте әкесі: «Сенің бір туысың бар, қиын жағдайда сол кісіге бар» — деп Тұрар Рысқұловты меңзейді.

Бауыржан көп ойланбастан, көкесімен бірге пойызға отырып, Мәскеуге жол тартады. Мәскеуге келген соң, Кремльге кірмекші болады. Кенет бір полицей келіп, оны ішке қарай алып кетеді. Өзінің айтуынша, сол сәтте қатты қобалжыған. Үлкен залға кіргенде, Рысқұловты алыстан көріп, жүрегі одан сайын дүрсілдейді.

Рысқұлов оны көріп: «Қайдан келдің? Кімсің?» — деп сұрап, арқасынан қағып, жанына тартады. Екеуі орыс тілінде сөйлесе бастайды. Бауыржан жағдайын айтып бергенде, Рысқұлов таңданып: «Сен өзі сауатты екенсің ғой. Неге оқуға алмай жатыр?» — деп сұрайды. Бауыржан: «Партияда жоқсың» деп айтты» — дейді.

Сол жерде-ақ Рысқұлов тиісті орындарға хабарласып, мәселені шешіп береді. Оны академияға қабылдағаннан кейін, Рысқұлов оқу орнының директорымен сөйлесіп, Бауыржанға арнайы стипендия тағайындатады. Тіпті қос тараптан да стипендия алуға мүмкіндік жасайды. Осылайша, Бауыржан Момышұлы Ленинградтағы Қаржы академиясына оқуға қабылданады.

Оқудан шығып қалған соң, Бауыржан Момышұлы туған жері Жуалыға оралып, екі жыл бойы бастауыш мектепте мұғалім болып жұмыс істейді. Сол тұста ел басқару ісіне жергілікті ұлт өкілдерін тарту бағыты қолға алынған еді. Бауыржан да сол бағытта еңбек етіп, күндердің күнінде мансабы жоғарылап, аудандық атқару комитетінің жауапты секретары қызметіне тағайындалады. Бұл қызметте ол үш жыл бойы абыроймен жұмыс істеді.

Аудандық атқару комитетінің төрағасы болған Дүйсенғали Бурабаев Бауыржанға үлкен қолдау көрсеткен. Бауыржан оны ерекше құрметпен еске алады: «Менің орысша сауатты болуым, іс қағаздарын дұрыс жазуым, сол кісінің көмегінің арқасы. Бұл тек іс қағаздарымен шектелмей, газет, кітап оқып өсуіме де сол кісі жетекшілік жасады» — дейді.

Бауыржан Момышұлының бір досы, Ордабаев деген ағамыз, сол кездерде Бауыржанмен кездесіп, оның жағдайын сұрапты. «Қалайсың? Ақшаң бар ма?» — деп сұрайды. Бауыржан өз жағдайын айтқанда, Ордабаев оған қарап отырып, «Мына киіммен жүруге болмайды, таза киіну керек» — дейді. Содан кейін оны таза киіндіруге көмектесіп, қолындағы ескі киімдерді орап, «Мына киімдер қазір қолайсыз, бұл кимешті ауылға жібер» деп тапсырады.

Бауыржан киімдерді жинап, ауылға жібереді. Алайда ауылдағы адамдар бұл киімдердің иесінің өлімімен байланысты екен деп қорқып қалады, себебі өлі адамның киімін жіберу — дәстүрге сай емес болатын. Сол кезде Бауыржанға телеграмма арқылы хабар беріліп, түсіністік орнатылыпты.

1936 жылы Бауыржан Момышұлы жаңа құрылып жатқан бөлімге взвод командирі болып шақырылды. Бұл кезең оның өмірінде үлкен өзгерістер мен жаңа бастамаларға толы болды. Өзінің әкесі Момыш қарттың ақыл-кеңесін еске түсіріп, оған батасын алған еді: «Жолдасың адал болсын, жүрегің таза болсын. Жақсылық үшін күрескенде, ар-намысыңды қорғай біл. Арлы бол, шабысың алымды, табысың найзадай болсын. Ер жігітке бәрі сын. Қиындықты көрсең, мұқалма. Ауырлықты көтерсең, қажыма. Кішіге қамқоршы бол, үлкенді үлгі тұт, алға ұмтыл!»

Мұндай ақыл-кеңестермен рухтанған Бауыржан, әскери қызметке біржолата бет бұрып, соқпақ жолын таңдайды. Бұл оның болашақтағы батырлық жолының алғашқы қадамы еді.

Сол уақытта қазіргі заң бойынша асыраушысы жоқ қарттың баласы әскерге алынбауы тиіс еді. Алайда Бауыржан Момышұлы бұл ережеге қарамастан әскерге баруға шешім қабылдады. Әскерге шақыру комиссиясына түсірілген балалардың арасында Бауыржанның ауылдас жолдасы да болған. Ол сол кезде көзі нашар көретіндігін айтып, комиссияға қателесіп жауап берді. Командир оның жауаптарына ашуланып: «Бұл бала ертең қандай солдат болады? Егер қазірдің өзінде талапты орындамаса, болашақта не болады?» — деп сыни пікір айтты.

Бұл сөздер Бауыржанның намысын қозғап, ол комиссия алдында: «Мені жазыңыз орнына!» — деп талап етеді. Осылайша, Бауыржан Момышұлы әскерге қабылданып, болашақта батырлығымен танылған сарбаз жолына аяқ басты.

Бауыржан Момышұлы взвод командирлігіне шақырылғаннан кейін, 1940 жылға дейін Қиыр Шығыста қызмет етті. Ол аға лейтенант шеніне дейін көтеріліп, полк штабы бастығының бірінші көмекшісі болып тағайындалды. Артынша Киев әскери округінің қарамағына жіберілді. Кейін Алматыға оралып, 1941 жылдың қаңтарынан бастап, Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін республика әскери комиссариатында аға нұсқаушы қызметін атқарды.

Соғыс басталғаннан кейін елімізде жасақталған 316-шы атқыштар дивизиясына батальон командирі болып тағайындалады. Бауыржанның кейінгі уақыттағы ерен ерлігі мен қолбасшылық дара сипаты Александр Бектің «Арпалыс» шығармасынан және «Москва үшін шайқас» атты кітабынан кеңінен таныс.

1941 жылдың қазанында Германияның қарулы күштері Москваға қарай жылжып, Волоколамск шоссесінде алты дивизияның тұруы тиіс болатын. Панфиловтың дивизиясы да осы жерде орналасты. Сонымен қатар, Сібірден бес дивизия қосылып келуі керек еді, бірақ олар дер кезінде жетіп үлгермеді. Бұл кезде жаудың шабуылы өте күшті болды. Не істеу керек еді? Панфиловтың дивизиясы соңғы шепте тұрды. Қанша жау қырылып, қаншасы өлді, бірақ олар Москваға жетуге мүмкіндік бермей, қасықтай қан мен жанын аямады.

Бұл кезде Бауыржан Момышұлының әскери маневрлері мен тактикалары маңызды рөл атқарды. Ол жаудың шабуылын тоқтатуда өзіне тән әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, Панфиловтың дивизиясын қолдады. Бауыржанның ерен ерлігі мен қолбасшылық қабілеті осы сәтте ерекше көзге түсті. Ол Москва үшін шайқаста үлкен стратегиялық шешімдер қабылдап, жау қоршауына алынды, бірақ жауды Мәскеуге жолатпай, үлкен жеңіске қол жеткізді.

Соғыста Бауыржан Момышұлы өзінің ерлігі мен адамгершілігін тек өз кітаптарында ғана емес, Александр Бектің және Әзілхан Нұршайықтың шығармаларында да қалдырған. Бірде, Синченко атты адъютантымен алғы шепке бара жатып, олар бір шоқ қайың тоғайының ішінде немістің солдатының өліп жатқанын көреді. Мұны көрген Бауыржан мен Синченко, сол солдаттың жас әрі мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан жігіт екенін байқай отырып, оны жерлеуге шешім қабылдайды. Олар біраз әуреленіп, жер қазады, сонымен қатар, тоң басқан жерде ұзақ уақыт бойы жұмыс істейді.

Бұл жағдай Бауыржан Момышұлының өзінің халқына тән мейірімділік пен құрмет көрсету сезімін көрсетеді. Ол жауы болғанымен, сол адамның өмірін құрметтеп, оны дұрыс жолмен жерлеуді міндет деп санайды. Бұл оның адамгершілік қасиеттерін, сол замандағы қатаң соғыс жағдайында да ізгілік пен ар-намысын сақтағанын көрсетеді.

Бауыржан Момышұлы 1941 жылы Мәскеу түбіндегі шайқаста өзінің көзсіз ерлігі мен тапқырлығымен генерал Панфиловтың назарын аударады. Волоколамск тас жолындағы ұрыстан кейін Панфилов Момышұлының батальонын тың күш ретінде өз жанында ұстап, ең қиын жағдайларда пайдаланған. Бауыржанның тар жерде жол таба білетін көрегендігі, сонымен қатар оның соғыс өнеріндегі мықты стратег болуы, оны осы шайқаста ерекше көзге түсірді.

Бүгінде әскери салада қолданылатын «Ошақты және икемді қорғаныс тактикасы» батыр Бауыржанның тікелей тәжірибесінен алынған. Бұл тактика оның жауынгерлік білімінің, соғыс алаңындағы шеберлігінің дәлелі болып табылады.

Бауыржан Момышұлының әскери тактикаларында ерекше бір әдіс – спиральді әдіс болды. Бұл әдісті ол алғаш рет соғыс алаңында қолданған. Спираль әдісін бір рет сынап көріп, оны іске асыру үшін ат жіберуге тапсырма береді. Спираль әдісінің ерекшелігі сол, оны қолдану барысында жауды айналып өту және күшті әлсірету мүмкіндігі туады. Бауыржан бұл әдісті соғыс жағдайында алғашқылардың бірі болып пайдаланды.

Соғыста әртүрлі қолбасшылар мен әскери басшылар тікелей ұрысқа қатысып, бірін-бірі өлтіріп, психологиялық тұрғыда өте қиын жағдайда болғанда, сыртта тұрғандар бұл шынайы күйді түсіне алмайды. Бауыржан Момышұлы бұл қиындықтарды басынан өткеріп, өз тәжірибесінде жоғары деңгейде көрсете білді. Ол тек өзінің соғысқа дейінгі әскери даярлығы мен батырлығын ғана емес, халқын сүйгенін де дәлелдеді.

Сонымен қатар, Бауыржан Момышұлының ерлігі қазақ халқының ұлттық сезімін көтеріп, оларды біріктіріп, үлкен рухани күш берді. Баукеңнің ұлы ерлігі оның халқы үшін мәңгілік үлгі мен абырой болып қалды.

«Спираль Бауыржанова» деп аталатын тактика Бауыржан Момышұлының соғыс өнеріндегі ерекше әдістерінің бірі болып табылады. Бұл тактика жауды алға шығаруға мүмкіндік беріп, кейіннен шегініп барып, жауды қайтадан қарма-қарсы соғыс жүргізу арқылы олардың күшін әлсіретуді мақсат етеді. Мұндай әдіс жаудың психологиясына қатты әсер етіп, олардың күш-қуатын төмендетеді.

Бұл тактика алғаш рет Панфилов дивизиясының командирі, генерал Панфиловтың зерттеуінде болған. Алайда, бұл әдісті ең бірінші болып соғыс алаңында Бауыржан Момышұлы қолданған. Ол өз тәжірибесінде осы тактиканың тиімділігін көрсетті, бұл оның әскери шеберлігін және стратегиялық ойлау қабілетін дәлелдеді.

Бауыржан Момышұлы Екінші Дүниежүзілік соғыс барысында 207 рет ұрысқа қатысып, бес рет өлімнің құрсауына түскен. Ол екі рет өлімші болып жараланған. Алайда, өліммен бетпе-бет келген сәттерінде де Бауыржан әрдайым өз жауынгерлік құрамымен қоршаудан аман-есен шығып, қайтадан өз дивизиясына қосылып отырған. Бұл оның мықты рухын, батылдығын және кәсіби шеберлігін көрсетеді.

1941 жылдың 7-10 қазаны аралығында Бауыржан Момышұлы бастаған батальон алғаш рет майдан даласына аттанды. Жауынгерлік тәжірибесі әлі қалыптаса қоймаған Момышұлы сол сәттен бастап ұрыс даласында ерлігімен көзге түсе бастады. Москва түбіндегі шайқастарда оның батальоны бес рет жау қоршауында қалған. Алайда, әрбір жағдайда Бауыржан Момышұлы ерекше батылдық пен әскери шеберлік танытып, сарбаздарын аман-есен алып шығудың жолын тапты.

Ол ешқашан алғы шепке беталды ұмтылмай, жауынгерлерінің өмірін сақтауға тырысты. Қоршауда қалған сәттерде Бауыржан батальонымен бірге жау тылына еніп, бағытын өзгертіп, айналып өтіп, басқа бағыттан соққы беріп, өз шебіне қайта оралып отырған. Ерекше бір жағдайда, 1941 жылдың жазында жау қоршауында қалған совет әскерлерімен қосылып, жалпы саны 690 сарбазды ажал аузынан аман алып шыққаны – оның шебер қолбасшы екенін дәлелдейтін жарқын мысал.

Бауыржан Момышұлының тағы бір айрықша тактикалық шеберлігі — өзінің батальонын бірнеше шағын топтарға бөліп, жауға жан-жақты соққы беру тәсілі болатын. Ол батальонын жиырма, кейде он бес топқа бөліп, әрқайсысына нақты міндет жүктеп, үйлесімді қимылдауға үйреткен. Бұл тәсіл ұрыс даласында үлкен нәтиже берді.

Жан-жақтан бағытталған күтпеген соққылар жау әскерін абдыратып, қарсы әрекет жасауға мүмкіндік бермей тастайтын. Жау сарбаздары бұл тәсілге төтеп бере алмай, қатарларының ыдырауына себеп болатын. Ал қызыл армияның күші бұл жағдайда сан жағынан артқандай әсер қалдырды — әр бағыттан келген соққы қызыл әскердің көп санды екеніне жаудың көзін жеткізгендей көрінді. Бұл – Бауыржан атамыздың соғыс өнеріндегі айрықша тапқырлығы мен стратегиялық ойлау қабілетінің айқын дәлелі.

Тоғызыншы гвардиялық дивизияға жаңа командир тағайындау мәселесі көтерілген кезде, бұл лауазымға Бауыржан Момышұлын ұсынғандардың бірі — генерал Чистяков еді. Ол Бауыржанның соғыс кезіндегі қайсарлығын, әскери шеберлігін, білім-біліктілігін және барлық командалық сатылардан өткен тәжірибесін жақсы білетін. Сол себепті дивизия командирлігіне Момышұлын лайық деп санады.

Бірақ бұл ұсынысты әскери кеңес мақұлдауы керек болатын. Бауыржан Момышұлы кеңестің шешімін күтіп, арнайы шақыртумен келеді. Біршама уақыт өткен соң, оған кіруге рұқсат беріледі. Ішке кіргенде маршал Георгий Жуков пен басқа да жоғары әскери шенді адамдар отырғанын көреді. Кеңес мүшелері Бауыржанның әскери білімін тексермек болып, оған карта арқылы нақты әскери жағдайды түсіндіруді сұрайды.

Бауыржан картаны бір сәт қарап шығып, сол сәтте-ақ өзінің терең білімі мен тактикалық ойлау қабілетін көрсетеді. Ол картадағы дивизиялардың орналасуындағы әлсіз тұстарды байқап, сол жағдайдың нәтижесінде әскердің жеңіліске ұшырау қаупі бар екенін ашық айтады. Сонымен қатар, әлгі бөлімдердің орнын өзгертіп, ұтымды бағыттарға орналастыруды ұсынады. Бұл ұсыныстарымен ол тек өз білімін дәлелдеп қана қоймай, әскери операцияны жасаған жоғарғы қолбасшылардың кемшіліктерін де көрсетіп, оларды ойландырып қояды.

Бұл оқиға Бауыржан Момышұлының тек батырлығы ғана емес, сонымен бірге терең білімді, тактикалық және стратегиялық тұрғыдан ойлай алатын нағыз әскери қолбасшы екенін дәлелдеген сәттердің бірі болды.

Бауыржан Момышұлының кез келген суретіне көз жүгіртсеңіз, оның жанарынан от шашқан өткірлік пен тереңдік байқалады. Үлкен, айқын көзі — ержүрек, батыл мінезінің көрінісі іспетті. Бет әлпеті — сұсты, маңдайы кең, шашы тікірейіп тұрған қайратты тұлғасы көзге бірден түседі. Оның болмысы — тік мінез, туа біткен ерлік пен өжеттіктің айғағы.

Суреттегі кескінінен-ақ қос иығын қомдап, ұшуға дайын отырған қыран бүркітті елестетесің. Қимылы мен келбеті айбатты, көзқарасы нық. Қатулы кезінде Баукеңнің алдында тіл қату түгілі, жүзіне тіке қараудың өзі ерлікпен пара-пар болған деседі. Осындай отты жанар мен айбарлы тұлға — халықтың рухын көтеріп, ерліктің символына айналған қайсар батырдың шынайы бейнесі.

Бауыржан Момышұлының мінезі ерекше дара, қайталанбас тұлға екендігін замандастары да, кейінгі ұрпақ та ерекше атап өтеді. Ол ешқашан жақсы көріну үшін немесе атақ үшін әрекет еткен жан емес. Көңілінде не бар — соны бүкпесіз, шын жүректен айтатын. Оның сөздері жасандылықтан ада, орнықты әрі терең ойға құрылған.

Баукең — нағыз ойшыл. Ол өзін қай ортада болмасын еркін сезінетін, ешкімге тәуелсіз өмір сүрген адам. Байлыққа да, мансапқа да бас имеген. Қызметі жоғары лауазым иелерімен де жалтақтамай, өзін тең дәрежеде ұстап, арын ешқашан аяқасты етпеген. Ол ешкімнің намысына тимей, арына қол сұқпай сөйлесетін мәдениетті, өрелі тұлға болатын.

Әзілхан Нұршайықовтың:

«Баукеңнің генерал немесе маршал болуына ең күшті екі деталь жетпей қалды. Жағыну мен табыну» деген сөзі — осының айқын дәлелі. Ол кісі үшін адалдық пен әділеттілік — ең биік өлшем еді. Ал бұл қасиеттер әрбір шынайы ер азаматтың бойынан табыла бермейді.

Бауыржан Момышұлының әскери дарыны мен адамгершілік қасиетін тек қазақ халқы ғана емес, сол кездегі Кеңес Одағының әйгілі әскери қолбасшылары да ерекше мойындап, жоғары бағалаған. Генерал Панфилов, полковник Серебряков, генерал Чистяков, армия генералы Рокоссовский, сондай-ақ маршалдар Баграмян, Жуков, Василевский сынды атақты тұлғалардың бәрі Баукеңнің біліміне, ерлігіне, қолбасшылық қабілетіне тәнті болған.

Оның ерлігі екі рет Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылса да, сол кезеңдегі идеологиялық кедергілерге байланысты бұл жоғары марапат дер кезінде берілмеген. Алғашқы ұсынысты — генерал Панфилов, екіншісін — полковник Серебряков жасаған. Алайда әділет кешігіп жетті: бұл атақ Бауыржан Момышұлы дүниеден озғаннан кейін, арада сегіз жыл өткен соң ғана берілді.

Сол тарихи күнде ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Баукең жұлдыз алған күн — қазақтың жұлдызы жанған күн» деген жүрекке жетер сөзін айтып, бүкіл қазақ халқының арманы орындалған сәтті паш еткен еді. Бұл — тек бір тұлғаның емес, күллі ұлттың рухын асқақтатқан күн болды.

Бауыржан Момышұлының ерлігі мен қолбасшылық дарыны соғыстың ең ауыр кезеңдерінде анық көрінсе де, оған Кеңес Одағының Батыры атағы дер кезінде берілмеді. Бұған түрлі саяси-әлеуметтік себептер әсер етті, соның ішінде — ішкі бақастық пен көреалмаушылық та болды.

Баукеңе қарсы әлденеше рет арыз жазған адам — полковник Петр Васильевич Логвиненко еді. Бауыржанның тік мінезі, шындықты бетке айтатын қасиеті, жауынгерлерге деген ерекше қамқорлығы, әсіресе орыс тілін білмейтін қазақ және басқа ұлт сарбаздарына түсіністікпен қарап, әділеттілік орнатуға ұмтылуы кейбір әскери басшылардың наразылығын туғызды. Бұл оның жоғары марапаттарға ұсынылуына тосқауыл болды.

Генерал Панфиловтың өзі 1941 жылдың қараша айының басында Бауыржанды Ленин орденіне ұсынған. Бірақ, әртүрлі себептермен бұл марапат та берілмей қалады. Панфиловтың өзі 18 қарашада шайқас үстінде қаза тапқан соң, бұл ұсыныс аяқсыз қалғандай болды.

Кейін 1942 жылдың шілдесінде полковник Серебряков Баукеңді Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынады. Ол Бауыржанның қоршауда жүріп, жүздеген жауынгерді аман алып шыққан ерліктерін, батыл шешімдерін жақсы білетін. Алайда бұл жолы да белгісіз себептермен атақ берілмей қалады.

Баукеңнің әділдік үшін күресі мен шыншылдығы оның жолын ауырлатты. Бірақ тарих ештеңені ұмытпайды — ол кісіге Кеңес Одағының Батыры атағы тек өлімінен кейін, 1990 жылы ғана берілді. Бұл — тек әділеттің орнауы ғана емес, қазақ халқының рухани жеңісі де болды.

Бауыржан Момышұлын өзгелерден даралап, ұлы тұлға ретінде биікке көтерген ең маңызды ерекшеліктерінің бірі — қалам мен қаруды қатар ұстауы, яғни тек майдан даласында ғана емес, рух пен сана майданында да күрескер болуы. Ол тек батыр ғана емес, ойшыл, ұлт жанашыры, қазақ тілінің қорғаушысы еді.

1943 жылы, майданның қақ ортасында жүрсе де, Баукең Қазақстан басшыларына хат жолдап, қазақ тілінің жай-күйіне алаңдаушылық білдірген. Бұл хатта ол тіліміздің қолданылу аясының тарылуын, ана тілінде білім берудің, баспасөздің, әдебиеттің мүшкіл халін нақты дәйектермен келтіріп, тез арада қолға алынуы тиіс шаралар туралы ұсыныстар жасаған.

Сол хат арқылы ол:

• Қазақ тілін мектептерде, жоғары оқу орындарында оқыту мәселесін,

• Қазақ баспасөзін дамыту қажеттігін,

• Тілге деген мемлекеттік деңгейдегі қолдаудың аздығын ашық көтереді.

Бұл әрекет – сол кезең үшін нағыз ерлік болатын. Себебі сталиндік режим тұсында мұндай ұлттық мәселелерді қозғау қауіпті, тіпті қудалауға әкелетін еді. Бірақ Бауыржан ештеңеден қаймыққан жоқ. Ол:

«Мен соғысып жүрген батальон командирімін, бірақ соғысып жүргеніммен қазақтың тілі мен рухын ойламасам, мен кіммін?»
деген рухта әрекет етті.

Оның осы хаты — тек тіл тағдырына алаңдаушылық емес, сонымен бірге ұлт мүддесіне адалдықтың нақты көрінісі. Бүгінгі ұрпаққа қалдырған рухани өсиетінің бірі де осы.

Бауыржан Момышұлының Москва Жазушылар одағында сөйлеген сөзінің маңызы өте үлкен. Оның бұл сөздері соғыстың шындығын айту мен жазу мәселесін терең қозғап, жазушыларды өздерінің шығармашылық позициялары мен ұстанымдарына жауапкершілікпен қарауға шақырғаны байқалады. Баукеңнің айтуы бойынша, тек соғыстың алаңында болған адам ғана шынайы соғыстың зардабын түсініп, оны дұрыстап суреттей алады. Лев Толстойдың соғыста болғаны сияқты, Бауыржан өзі де осы шындықты жан-жақты сезінген тұлға еді.

Мұхаметжан Әбдіхалықовтың айтқан сөздері де осы сәттің маңыздылығын көрсетеді. Ол Бауыржанның батылдығына тәнті болып, көзіне жас алғанын айтады. Осылайша, Бауыржан Момышұлының сөздері жазушыларға және кең аудиторияға соғыстың шындығын көрсету үшін тек қана жаза білудің жеткіліксіз екенін, сонымен қатар, оған тікелей қатысып, оны өз көзімен көріп, сезіну керектігін айқын білдірді.

Бұл Бауыржан Момышұлының өз шығармашылығы мен соғысқа қатысты көзқарасын жеткізетін өте күшті әрі терең сөздер. Мұндағы басты ой – Баукеңнің нағыз ерлік пен адалдықты, шындықты өз қаламымен сипаттағаны. Ол соғыс алаңында өмір мен өлімнің арасындағы жанталасты көзімен көріп, әрбір қадамында жазушы ретінде де қоғамға, халыққа адал болу қажеттігін сезініп жазған.

«Найзадан қол босаса қалам алдым» дегені, Бауыржанның соғыс пен жазушылықты бірдей қатар алып жүргенін айқындайды. Ол үшін бұл екі жол да өзара байланысты, әрі бірінің орны екіншісінен кем емес. Ол соғыс шындығын жазу арқылы халқының ерлігін мәңгілікке қалдырғысы келген. Ауыр сәттерде толғанып, ашық жазу – Бауыржанның батылдығы мен шынайылығын көрсетеді.

Бұл сөздер тек жазушының ғана емес, сондай-ақ ұлттың тәуелсіздігі мен абыройын көтерген, өз халқының тағдыры үшін күрескен ердің сөздері екенін білдіреді.

Бауыржан Момышұлы 1950-1955 жылдар аралығында Совет Армиясы Әскери академиясында сабақ берді. Ол бұл кезеңде білімін тереңдетіп, армияның жоғары деңгейдегі кәсіби біліктілігін арттырды. Ал 1956 жылы полковник атағымен отставкаға шықты.

Баукең 1951 жылы Кеңес Одағының барлық аймағынан іріктелген мықты офицерлердің бірі ретінде бірегей әскери академияға түсті. Бұл академияға тек ең үздік полковниктер мен офицерлер қабылданған, және Бауыржан Момышұлы осы академияны өте жақсы көрсеткіштермен аяқтап, «отлично» деген бағамен оқып шықты. Бұл академиядан кейін сол кездегі барлық мықты офицерлер мен командирлердің көпшілігі кейін генерал атағын алғанымен, Баукең бұл атақты ала алмады. Ол әскери академияда білімін шыңдағанымен, көптеген жоғары лауазымды офицерлердің алдында елдің саяси жағдайлары себепті генералдық атақты алмаған.

Иә, Бауыржан Момышұлының мінезі мен талабына деген қаталдық оны көбіне жоғары лауазымдарға тағайындалудан ұстап қалды. Ол ешқашан мансап үшін жалынып, жағымпаздық танытпады. Оның әскери өмірінде, әсіресе қызметі кезінде, әскери тәртіп пен өзіне деген сенімділік ерекше орын алған.

Баукеңнің әскери мінезі мен тәуелсіздігі, сондай-ақ өз ұстанымынан бас тартпауы оны кейде жоғары мансапқа қол жеткізуден алшақтатып отырды. Мысалы, ол Совет Армиясының жоғары лауазымдарында қызмет етуге шақырылғанымен, өз ұстанымын сақтап, ешқандай жалтақтау мен өтірікке бармаған. Оның бұл принципшілдігі, әрине, кейбір жоғарғы лауазым иелерінің көңілін қалдырған болуы мүмкін, сондықтан ол кейде өз шеберлігі мен біліктілігін лайықты бағалауды ала алмай қалды.

Бауыржанның әскердегі және өмірдегі мінезі сондай-ақ оның жеке қасиеттерін, принципшілдігін, намысын қорғауын көрсетеді. Ол тек соғыс өнерінің шебері ғана емес, нағыз тәуелсіз тұлға болды, және өз жолын таңдай отырып, белгілі бір қызметтер мен марапаттардан бас тартуға да дайын еді.

Бауыржан Момышұлының шығармашылық жолы да оның әскери жолы сияқты ерекше. Ол өз өмірінің ең ауыр сәттерін, соғыстың шындығын, адам тағдырын ашып көрсеткен мемуарларымен қазақ әдебиетінде айрықша орын алды. Бауыржан Момышұлы тек әскери қызметкер емес, сондай-ақ өз дәуірінің айтулы жазушысы болды. Оның жазушылық қызметі ерекше маңызды, себебі ол қазақ әдебиетінде әскери мемуарлық жанрын қалыптастыруға зор үлес қосты.

Бауыржанның шығармалары, оның ішінде "Майдан" атты романы, әскери өмірдің барлық ауыртпалығын, ерліктерді, адам тағдырын ашып көрсетеді. Бұл шығармалар әрқашан оқырманның жүрегінен орын тапты және оның шынайылығы мен тереңдігімен ерекшеленді. Сонымен қатар, Бауыржанның өлеңдері де оның жазушылық талантының бір бөлігі болып табылады. Ол соғыс уақытында да өзінің ішкі әлемін, сезімдерін өлеңмен жеткізіп отырды.

Оның "мен профессионал жазушы емеспін" деген сөздері оның шығармашылығына деген қарапайымдылық пен шынайылықты білдіреді. Ол өз өнерін тек жан-тәнімен сезініп, қазақ әдебиетінің жаңа жанрын қалыптастырды. Бауыржан Момышұлының қаламынан туған шығармалар тек қазақ әдебиетіне ғана емес, орыс әдебиетіне де үлес қосқан шығармалар болды.

Бауыржан Момышұлының ерлігі мен тұлғасы тек соғыспен ғана шектелмеді. Ол бейбіт өмірде де ерекше тұлға болып қала берді. Оның қатал мінезі мен әділдігі, әсіресе өз қызметінде тәртіпті қатаң сақтауында көрініс тапты. Бауыржан өзінің өмірінде ешқашан атақ, абырой мен құрметті тек сыртқы көрінісі үшін іздемеген. Оның басты қағидасы — шындықты айту, және сол шындықтың өзі арқылы әділеттілік орнату болатын. Бұл оның шығармашылығына да, қызметіне де тән қасиет болды.

Бауыржан Момышұлының мінезі мен әскери тәртібіне қатысты айтылған естеліктер, оның қайсарлығы мен адамгершілігінің бір бөлігі ретінде ерекше маңызды. Мекемтас Мырзахметовтың айтып кеткені бойынша, Баукең қатал болғанымен, ол тек дұрыс пен әділеттікті ғана талап ететін адам болды. Ол өз қызметінде де, жеке өмірінде де адамдарға талапшылдық танытып, бірақ әрқашан әділ шешімдер қабылдауға тырысты.

Ерлігі мен мінезі ел ішінде аңыз болып таралған Бауыржан Момышұлының бейнесі қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырды. Оның шыншылдығы, батылдығы мен әділдігі ұрпақтан-ұрпаққа үлгі боларлықтай.

Бауыржан Момышұлының есімі мен мұрасы Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Оның жауынгерлік ерлігі мен жазушылық қызметі туралы жазылған шығармалар мен зерттеулер бүгінгі күнде үлкен маңызға ие. 2000 жылы «Ғасыр адамы» атағын алған Баукеңнің өмірі мен қызметі әлі де көптеген зерттеушілер мен ғалымдардың қызығушылығын тудырады.

Бауыржан Момышұлының есімі еліміздің әр түкпірінде атап өтілуде. Алматы қаласында оның есімімен аталатын арнайы әскери мектеп-интернат ашылып, болашақ қолбасшылар мен әскери қызметкерлер осы білім ордасында тәрбиеленіп, Баукеңнің ұлағатты жолын жалғастыруда. Сондай-ақ, оның атымен көптеген көшелер, мектептер мен саябақтар аталып, оның ерліктері мен қызметі ұрпақтан ұрпаққа жетіп, жастарға әскери тәртіп пен ел үшін қызмет етуге деген мақтаныш сезімін ұялатады.

Бауыржан Момышұлының өмірі мен қызметі тек қазақстандықтар үшін ғана емес, әлемдік деңгейде де жоғары бағаланды. Оның ерлігі, батылдығы мен адами қасиеттері әлі күнге дейін көптеген зерттеулер мен диссертациялардың тақырыбына айналып келеді, бұл Баукеңнің ұлы тұлға ретінде қазақ халқының тарихында мәңгі қалатынын көрсетеді.