Р.К. Айдарбаева өзінің «Қазақ автономиясының шекарасын анықтау мәселесіне» атты мақаласында мұрағаттар материалдарына, Сибревком құжаттары мен материалдарының жинағына сүйене отырып, қазақ автономиясының шекарасын анықтауда кездескен қиындықтар туралы баяндайды.

1919 жылғы 10 шілдеде В.И. Ленин қол қойған Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы декретке сәйкес Қазревком өлкенің жоғарғы әскери-азаматтық басқармасына айналды. Осы декрет Қазревкомның мақсаттары мен міндеттерін көп жағдайда айқындап берді – бұл контрреволюция мен интервенцияға қарсы күрес, сондай-ақ өлкеде мемлекеттік шаруашылық және мәдени құрылыс үшін жағдай жасау, және Қазақстанда Кеңестердің Құрылтай съезін дайындау. Қазревкомның бірінші басшысы болып поляк С. Пестковский тағайындалды. Ревком құрамына В. Лукашев, Ә. Жангелдин, А. Байтұрсынов, М. Тұнгашин, С. Меңдешев, В. Қаратаев және басқалары кірді.

Декретте қазақ өлкесінің әкімшілік-аумақтық құрылымының негіздері айқындалып, Жангелдин тобы өлке аумағы туралы: «Қырғыз өлкесінің аумағы анықталғанға дейін... ревком қарамағына: Астрахан губерниясының қырғыз территориясы және Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстары кіреді»,-деп жаңа тұжырым ұсынады.

Осы шешімге қарамастан, бұл уақытқа дейін аймақтың аумақтық шектері әлі белгісіз болып қала берді. Қазақтар мекендеген елеулі аумақтар әлі де Түркістан автономиясының, Орынбор, Челябі, Алтай губернияларының, Омбы облысының құрамына болды.

Кирревком жанында арнайы комиссия ұйымдастырылды, ол болашақ республиканың шекарасын анықтаумен және РСФСР ХКК мен Қазақстан Кеңестерінің съезіне ұсыну үшін жоба дайындаумен айналысты. Кирревком мен РКП (б) облыстық бюросының мүшелері барлық қазақ облыстарында болып қайтты. Көптеген сапарлар кезінде олар көрші губкомдармен үнемі араласып, кеңесіп отырды, Қазақстан мен Түркістанның облыстары мен аудандары бойынша халықтың этникалық құрамы туралы мәліметтер жинады. Осы жұмыстың нәтижесінде Ұлттар істері жөніндегі халық комиссариатына «Қырғыз территориялары туралы» баяндама жазылды.

Аумақтық мәселе маңызды еді, өйткені аймақтың автономиясының қалыптасуымен бірге оның құзыретінің географиялық шектерін анықтау қажет болды. Біріншіден, қазақтар мекендейтін елеулі аумақтар әртүрлі әкімшілік құрылымдарға кірді. Екіншіден, Қазревкомның өз ішінде бұл мәселе бойынша бірыңғай пікір болған жоқ: бір топ байырғы қазақ жерлерінен басқа, Омбы облысының, Орта Азияның көп бөлігінің, Алтай өлкесінің Барнаул уезінің және т. б. республикаға қосылуын қалады. Ревком мүшелерінің көпшілігін біріктірген екінші топ, болашақ Қазақ республикасының аумағын тарылтуды талап етті, Қазақстанға Ақмола, Семей, Орал облыстарының қосылуына қарсы болды. Соңғыларын Сибревком өкілдері қолдады.

1920 жылы Кирревкомда құрастырылған «Қырғыз өлкесінің шекаралары» анықтамасында қазақ жерлерінің үлкен аумаққа шоғырлануы нәтижесінде толық мемлекеттік ұйымдастырылмаушылықтың анықталуына байланысты, сондай-ақ ұлттық кадрлардың болмауына және орыс халқы арасында болуы ықтимал толқуларға қатысты алаңдаушылық болды. Сондықтан «орыстар игерген солтүстік және шығыс жолақтарды Қырғыз өлкесіне енгізу» орынсыз деп саналды. Анықтама авторлары «Қырғыз өлкесін оның ежелгі, тарихтан бұрынғы уақыттағы шекараларында ұйымдастыру жобасын ешқандай тұрғыдан қолдау мүмкін емес» деп тұжырымдайды.

Өз кезегінде, Сиббюро мен Сибревком қызметкерлері «Қырғызстанның шекаралары туралы» құжат әзірледі, онда тек ұлттық қағидаттарға сүйене отырып, негізінен орыстар тұратын Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аймақтарын өлкенің құрамына қосу мүмкіндігі жоққа шығарылды. Алайда, олардың ешқайсысы осы аудандардағы орыстар мен қазақтар санының мұндай арақатынасы патша үкіметінің қазақтарды көшіру жөніндегі 100 жыл бойы жалғасқан белсенді саясатының нәтижесі болғанына назар аудармады.

1920 жылдың 16 мамырында Кирревком «Даулы уездерді басқару туралы уақытша ережені» бекітті, онда Қазақстан аумағын анықтаудың негізіне Ұлттық қағидаттар ғана емес, сонымен қатар экономикалық мақсаттылық та алынды. Кирревком Семей, Петропавл, Көкшетау, Қостанай және басқа да уездердің Қазақстаннан тыс жерлерге кетуіне үзілді-кесілді қарсылық білдірді, өйткені олардың мәдени және экономикалық маңызы, сондай-ақ осы уездердің өздері кіретін облыстардың басқа уездерімен өзара тәуелділігі зор болғандықтан, олардың бөлек өмір сүруі мүмкін емес.

Аумақтық дауларға байланысты мәселелер 1920 жылғы тамызда Қазақстанның Түрккомиссиясы мен мүдделі губерниялар өкілдерінің қатысуымен өткен кеңесте тағы да талқыланды. Кеңеске қатысушылардың барлығы да түгел қазақ жерлері біріктірілуі тиіс Қазақ автономиялық республикасын декреттеуге уақыт келгендігіне тоқтады. Қазақ жерін Қырғыз өлкесіне (Киркрай) беру мерзімі ғана дау тудырды. Бір топ Қазақ автономиясын жариялаумен (Цюрупа, Пестковский, Жангелдин, Ермеков, Байтұрсынов және басқалары) осы облыстар мен аудандар Киркрайға көшуін талап етті. Екінші топ қазақ облыстары мен аудандарының Қазақ автономиялық республикасына жататындығын декретке қосуға да қарсы болмай, әзірше «басқарудың қалыптасқан әкімшілік түрін» сақтап қалуды ұсынды. Бұл шешімнің мотивациясы келесідей болды: «қырғыздарға кең аумақты басқаруға қажетті аппаратты құру үшін жеткілікті білім мен ұйымдастырушылық дағдыларды алуға мүмкіндік беру керек» және «бұл аймақтарды Киргизияға қосу қырғыз кедейлерін кулактарға жем болуға бергенді білдіреді» деген қорқыныш.

1920 жылы 26 тамызда Ленин мен Калининнің қолы қойылған БОАК пен РСФСР ХКК-нің Қырғыз (Қазақ) АССР құру туралы декреті жарық көрді. Декретте Қазақ республикасының географиялық шектері анықталды.

Декрет Сибревкомға жергілікті басқару органдарын ұйымдастыруға көмектесуге және тез арада ҚАССР-нің қарауына беруге міндеттеді. Сибревком мен ҚырОАК-тің солтүстік және солтүстік-шығыс облыстарға қатысты қызметін келісу және ҚАССР бүкіл аумағын басқаруды мүмкіндігінше тезірек біріктіру үшін барлық қажетті іс-шараларды жүргізу мақсатында Сибревком жанынан Қазақ Автономиялық Республикасының Өкілетті өкілдігі құрылды. ҚырОАК-тің шешімі бойынша Сибревкомдағы өкіл болып Ғалиасқар Әлібеков, ал оның орынбасары болып Әділов тағайындалды.

Сибревком жанындағы ҚАССР өкілдігінің міндетіне мыналар кірді:

а) Сибревкомның қарауында уақытша қалған ҚАССР аумағында ҚАКСР кеңестерінің бірінші съезінің, Орталық Атқару Комитеті мен Қырғыз Халық Комиссарлары Кеңесі қаулыларының жүзеге асуын қадағалау.

б) ҚырОАК, Қырғыз Халық Комиссарлары Кеңесі және ҚырКирнарком Ішкі істерхалық комиссариатының директиваларына сәйкес Семей және Ақмола губернияларын басқару үшін мекеме ұйымдастыру.

в) Осы губернияларды басқаруға қатысты барлық мәселелерді шешуге қатысу және Сибревкоммен келісім бойынша Ақмола губерниясының оның Омбы уезі бойынша шекарасын белгілеу.

г) Сибревкомға ол жүзеге асыратын қаржы және шаруашылық саясатының іс-шараларына жәрдемдесу.

д) ҚКСР мен Сибревком арасында туындайтын барлық мәселелер бойынша өкілдік.

Қазақ Республикасы автономиялық комиссариаттарының қарауындағы мәселелер бойынша ҚазССР өкілдігі мен Сибревком арасында туындайтын келіспеушіліктер, егер олар бойынша келісімге қол жеткізілмесе, РСФСР Орталық мекемелерінің шешіміне берілуі тиіс еді. Сондай-ақ, Қазақстан өкілінің келісімінсіз Семей және Ақмола губернияларынан қызметкерлерді ауыстыруға тыйым салынды. Сибревком мен ҚАКСР наркоматтары арасындағы байланыс тек осы өкілдік арқылы жүзеге асырылуы тиіс болды. Қырғыз өлкесі (Киркрай) өкілі аталған облыстардағы барлық жұмысын Сибревком аппараттары арқылы келісіп, жүргізді.

Жаңадан құрылған республиканың басқару органдарына мұндай үлкен аумақты басқару қиынға соқты. Қазақ КСР мемлекеттік аппаратын бекіту үшін уақыт қажет болды. Бұл мәселе 1920 жылы 10 желтоқсанда Қырғыз өлкесі (Киркрай) РКП(б) облыстық бюросының отырысында көтерілді. Мұнда облыстық бюро мен Кирциктің атынан Сиббюроға жіберілген Кулаковтың баяндамасы тыңдалды. Ол екі аймақты беру мәселесі әлі шешілмегенін хабарлады. Кулаков осы облыстардың қазақтары арасындағы партиялық және кеңестік жұмыстардың әлсіздігін атап өтті және «Бұл губернияларда қызметкерлердің болмауына байланысты Қырөлкесі алдағы міндеттерді шеше алмайтындығына» байланысты олардың Қазақстан құрамына өтуінің орындылығына күмән келтірді.

Орталық билік органдары бұл облыстарды Қырөлкесі құрамына біртіндеп қабылдау қажеттілігін мойындады, сонымен бірге кадрлық қолдау көрсетіп, облыстық бюроны күшейтіп, оның қарамағына орталықтан жаңа жұмысшылар жіберді.

Сибревком басшылығы Мәскеудің шешімдерін мойындады, бірақ басшылықтың бір бөлігі Сібірдің бір бөлігін Қазақстанға беру процесін тоқтату үшін бар күшін салды. Олар екі облыстың халқын Қырөлкесіне қарсы қоюға тырысты, басқару аппараттарының жұмысын әлсірету үшін жауапты қызметкерлерді кері шақыртып бақты. Бұған жауап ретінде Қырөлкесі Сибревкомға жұмысшыларды шығаруға жол берілмейтінін қатаң түрде мәлімдеді және оларды кері қайтаруды ұсынды.

Сибревком жанындағы аралас комиссияның 1921 жылғы 7 сәуірдегі қаулысымен Бұқтырма уезі Алтай губерниясының құрамынан Қазақ автономиялық республикасына берілді.

Осы жерде тарихөа кері шегініс жасаған жөн болар. XIX ғасырдың аяғында ол жерде Томск губерниясының Змеиногорск уезіне әкімшілік түрде қараған бірнеше ондаған шаруа селолары болды. Отарлық аппарат өкілдерінің өздері атап өткендей, шекаралар аймақтың зерттелмеген табиғи-тарихи және экономикалық жағдайларына байланысты емес, орыс билігінің қырғыз даласына терең енуімен байланысты басқа себептер бойынша жүргізілді. Олар, Змеиногорск уезі толығымен, тек оның солтүстік бөлігін қоспағанда, Семей облысымен барлық байланыстары және оның «Томск губерниясының» бөлігі ретіндегі орны толығымен жасанды екенін мойындайды..

1904 жылы шаруалар бастықтарының Змеиногорск уездік съезі Томск губернаторына Бұқтырма өлкесінің бес болысын Томск губерниясының Змеиногорск уезінен Семей облысының Өскемен уезіне аудару туралы өтініш білдірген. Олардың өтініші келесі пікірлерге негізделген:

1. «Бұқтырма өлкесі (Бұқтырма, Зырян, Жоғарғы-Бұқтырма, Николаев және Черновинская болыстары) Змеиногрскіден өте алыс, Алтайдың тау сілемдері арқылы мүлде оқшау орналасқан, ал географиялық жағдайы бойынша ол Өскемен уезіне іргелес жатыр.

2. Бқл өлкенің өте қашықта орналасуына байланысты онымен қатынас та өте қиын».

Алайда ол кезде бұл мәселе оң шешілмеді. Ол Қазақ республикасы құрылуы кезінде қайтадан көтеріліп, өңір тұрғындарының мүдделері пайдасына шешілді. Р.К. Айдарбаеваның пікірінше, келтірілген факт, Ертістің оң жағалауы аумағының ҚАКСР құрамына қосылуының заңдылығын тағы да айқын дәлелдейді.

1921 жылдың мамыр айында Семей облысы Сибревком бағынысынан ҚАКСР қарамағына берілді.

Сол жылы ҚазОАК декреті бойынша бұрын казактарға тиесілі болған Ертіс бойындағы 10 верст жолақ жерлері қазақ халқына қайтарылып берілді.

Осы межелеу нәтижесінде Сибревкомға бағынатын барлық аумақтың 25 % құраған 2,5 млн-ға жуық халық тұратын, 1 млн. шаршы верст аумақ Сибревком бағынысынан кетті.

Бұл аумақтарды Қазақстанға беру Сібірмен шекара туралы барлық сұрақтарды шешті. Олар келесі кезеңдерде де әртүрлі деңгейлерде бірнеше рет қаралды. 1924 жылы БОАК және РСФСР ХКК-нің 1923 жылғы 8 қазандағы шешімі негізінде Алтай губерниясының Коростелев даласы ҚАКСР-ге берілді. Алтай губерниясының Рубцовск (Змеиногорск) уезінің қоныстары Семей губерниясының құрамына қосылды.

ҚАКСР Орталық Атқару комитеті жергілікті өкімет органдарын Коростелев даласының аумағында тұратын қазақтардың жерге орналастыруын шұғыл жүргізуге міндеттеді. Бұл іс-шаралар 1924 жылғы 17 сәуірдегі Көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы шаруашылыққа көшетін Қазақстан халқын жерге орналастыру туралы ережесі негізінде жүргізілуге тиіс еді. Егер басқа учаскелерде жері болмаса, даланың орыс халқына да жер беру қарастырылды. Егер орыс халқына Алтай губерниясымен шектес жерден жер бөлінсе және бұл халық Алтай губерниясына қосылуға ниет білдірсе, бұл мәселені шешу үшін Алтай губерниялық атқару комитеті мен ҚАКСР ОАК-і оларды Әкімшілік комиссияға ұсынуға міндетті болды.