1. Әуелгі сөз
Әдебиет пен өнерге еш қатысы жоқ көлденеңнен кездейсоқта киліккен әлдекімдер шедевр мұрамыз – «Қыз Жібек» жырында баяндалған жайттарды «терістеп», жоқты бардай, ақсақты тыңдай еткен өтіріктерін басылым беттерінде үздіксіз насихаттаған-ды. Бұған көпшіліктің сеніп қалғаны да рас. Бірақ қарапайым халыққа нендей кінә артасың тарих пен әдебиет саласында бәлен жыл нан тауып, сорпа-суын айырып жүргендердің өздері асыл мен жасықты, ақиқат пен жалғанды айыра алмай адасқанда…
Әрине, айтылған бұл шындықтың ауыр қабылданары анық. Осы өтірікке құдайдай сеніп, кезінде қосыла шапқан кейбіреулер абыройы төгілгендей сезініп, жалған намысқа басып байбалам салуы да бек мүмкін. Бірақ санасы биік, парасатты адам ақиқатқа қай кезде де бас иері күмәнсіз...
Әйгілі эпостың жаңа вариантын жасамаққа ниеттенген мияздардың шатпақтаған «жыры» бәрібір сөз өнерінің хас үлгісінде қалыпталған «Қыз Жібектің» классикалық нұсқасына еш теңесе алмас еді!
Бұрынғылар айтып кеткен екен:
«Кесек-кесек дау, жанжал,
Кері кеткеннің ауылында.
Кесек-кесек өтірік,
Кері кеткеннің ауызында», – деп. Сондай кері кеткен ұятсыздардың елге жайып, күллі жұртты иландырмақ болған арсыз өтіріктерімен көзі ашық, ақыл-есі түзу қауым танысын деп сыни зерттеумізді назарға ұсынып отырмыз!
2. «Қыз Жібек» жырының Жүсіпбек қожа нұсқасы – кестелі сөздің жауһары!
«Қыз Жібек» жыры жайлы ел ішіне тарап кеткен алып-қашпа сөздер біраз жылдан бері тыйылмай құнды мұрамызға қиянат жасалынып келеді. Қаузамақ мәселеміз осының төңірегі. Сонымен...
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, ф.ғ.к. Жұмашай Рақыш «Қыз Жібек» эпосы туралы бүй деген екен: «Қыз Жібек» ғашықтық жырының 16 нұсқасы бар. Оның ішінде Жүсіпбек Шайхысламұлы мен Мұсабай жырау нұсқасы ғылыми көпшілікке танымал. «Қыз Жібек» жырының бір нұсқасын белгісіз ноғай азаматы Қазанда «Чиркова» баспаханасында 1894 жылы жариялаған. Осы мәтін 1895, 1896, 1899 жылдары еш өзгеріссіз қайта басылады. Жүсіпбек Шайхысламұлы осы нұсқаны біршама өзгертіп, 1900 жылы «Қазан университеті» баспаханасынан, 1903 жылы ағайынды «Каримовтер» баспаханасынан, 1905, 1909 жылдары «Университет» баспаханасынан, 1910 жылы «Домбровский» баспаханасынан, 1911 жылы «Сабах» баспаханасынан (9-басылуы деп көрсетілген) жариялады. Ж. Шайхысламұлы «Жұртқа өзім шығарып жайып едім, қайтадан түзетіп жаздым» деп атап көрсетеді. Жырдың ғылыми басылымын дайындаған Мәлике Ғұмарова текстологиялық жинақта «Қазан» басылымдарын салыстыра келіп, екеуінің негізі бір екенін анықтайды, Жүсіпбек Шайхысламұлы жырды айтушылардың бірі деген тұжырымға келеді» (Қараңыз: Құдайбергенов Н. «Қыз Жібек» жырының 16 нұсқасы бар. adebiportal.kz).
Нақты дереккөздерінде: «Жүсіпбек Шайхысламұлы (1857-1937) – ақын, ауыз әдебиетін жинаушы. Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс ауданы, Қожатоғай аулында, қожа әулетінде дүниеге келген. Нағашылары ұлы жүз, албан руынан. Жасында мұсылманша оқып, білім алған. Жүсіпбек қожа Жетісуда тұрып, ел арасынан жыр-дастандарды, айтыстарды т.б. жинап, редакциялап, Қазан қаласындағы Хұсайыновтар баспасына жіберіп отырған. Оның қазақ фольклоры шығармаларын жинап, бастырудағы еңбегі ерекше. Өмірінің соңғы жылдарын Шығыс Түркістанның Іле аймағында өткізіп, сонда қайтыс болды», – делінген.
Дарақ тұлға, классик Мұхтар Әуезов: «Қыз Жібек әңгімесінің негізі ескі замандағы ел әдебиетінің ертегі сияқты қара әңгімесінен алынған. Бері келгенде, өлең өлшеуіне салып, суретті әңгімеге айналдырып, поэма қылып шығарған Жүсіпбек қожа», – деп кесіп айтады (Қараңыз: Әдебиет тарихы: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. – Алматы: Ана тілі, 1991 жыл, 138-бет). Расында солай демекпіз. Бағзы заманда ел ішіне кең тараған Жібек пен Төлеген турасындағы ауыз екі әңгімелерді, жыр түріндегі хикаяны ұстын етіп, қайта қалыптаған. Баяндау тілі жинақы. Сұлу сөздің хас үлгісі. Мазмұнды. Берер танымы кең.
Пікірімізге дәлел қып Жүсіпбек қожаның бірер сөз кестелерін келтіре кетейік. Ақтық сағатында Төлегеннің аузына мынадай сөздерді салады:
«Әуелеп ұшқан алты қаз,
Етің шекер, сорпаң баз,
Атайын десем оғым аз.
Қонар болсаң, жануар,
Міне майдан, міне саз.
Өлмеген құлға Құдай-а,
Болып қапты енді жаз.
Әкемді айтып қайтейін,
Шешемді айтып қайтейін,
Мен кеткен соң, дариға,
Көкешім деп Сансызбай
Еркелеп кімге қылар наз?!
Әуелеп ұшқан алты қаз,
Жерге түсіп қонбайсың.
Сіздер тірі, мен өлі
«Жатырсың нағып» демейсің.
Қасірет, қайғы халімді
Неге келіп білмейсің?
Тілсіз мақұлық жануар,
Бірге келген жолдасым,
Қасыма неге келмейсің?
Мұнан былай кеткенде,
Теңізге таман жеткенде,
Төбеге шықса, белім деп,
Ойға түссе, тізем деп,
Қартайған әкем Базарбай
Алдыңнан шығып жануар
«Қарағым менің Төлеген
Көрдің бе» десе не дейсің?!
Онан әрмен өткенде,
Үйге таман жеткенде,
Жая десе, жал берген,
Шекер десе, бал берген,
Майға салып нан берген,
Әр алуан дәм берген,
Алақандап өсірген,
Еркелік қылсам, кешірген,
Алпыс жасар сорлы шешем
Алдыңнан шығып жануар,
«Құлыным менің Төлеген
Көрдің бе» десе не дейсің?!
Онан әрмен өткенде,
Малға таман жеткенде,
Қарға жүнді қаттасым,
Үйрек жүнді оттасым!
Таласып емшек еміскен,
Тай-құнандай тебіскен,
Бір төсекте жатысқан,
Көп қызыққа батысқан,
Асық ойнап алысқан,
Өлгенін аға көре алмай,
Қолынан сусын бере алмай,
Арыздаспай, қоштаспай,
Ажалым жетті алыстан.
Жалғыз інім, бауырым,
Қанатымда қияғым,
Табанымда тұяғым,
Жылжымас жерден ауырым,
Алдыңнан шығып Сансызбай
«Көкешім менің Төлеген
Көрдің бе» десе не дейсің?!
Сауытының көзі сетіліп,
Сетіней кетті дегейсің.
Баратұғын жеріне
Жетпей кетті дегейсің.
Алтынды сауыт, шөже көз
Түймеден кетті дегейсің.
Өлі екенін білмейміз,
Тірі екенін білмейміз,
Қособаның жонында
Қоса кетті дегейсің.
Маңдайынан аққан қан
Жоса кетті дегейсің.
Алтынды жабдық көк жорға ат
Бір қарақшы қолында
Босқа кетті дегейсің.
Қособаның жонында,
Құс қонбас құла жапанда
Жылай-жылай бір жалғыз
Дүниеден өтті дегейсің...»
Кестелі сөздің жауһары! Төлегеннің алты қазға шаққан бұл мұңы дүниенің баянсыз ғапыл екенін тағы бір еске салып өтеді. Мұндай айшықты оралымдар жырдың өн бойында әлсін-әлсін бой көтеріп, сәулелендіріп отырады... Жүсіпбек қожаның жетілдіріп, басқаша ажарлаған, эмоциялық әсері өте күшті осы тұстарын кейінгі жыршылар өз нұсқаларына үлгі қылған. Доспамбет пен Шалкиізді, Қазтуғанды т.б. қайталаған Бұқар мен Махамбет, Шернияз, немесе Махамбетті өнеге еткен Базар жырау тәрізді.
«Бабалар сөзі» сериясымен жарық көрген «Ғашықтық жырлар» атауымен 53-томға енген (Астана, «Фолиант» баспасы, 2009 жыл) Мұсабай жырау, Жүсіпбек қожа, Шеге және Қаршыға ақындар жырлады делінетін «Қыз Жібектің» ең негізгі әрі таңдаулы нұсқаларын өзара салыстыра қарағанда, қиссаға өзек болған Төлеген мен Жібектің арасындағы ғашықтық оқиғаны баяндауда әр айтушы әрқилы әдіспен, өзіндік тілдік мәдениетімен, дүниетанымымен, қиял ұшқырлығымен келгенін аңдауға болады. Әрине, мұның бәрін талдап отыру – тап қазіргі міндетімізге жатпайды. Бөлек таразылайтын тақырып бұл.
3. «Қыз Жібектің» Биғожин қайта «жырлаған» күлдікөмеш нұсқасы
Уақыт алмай тақырыбымызға қатысты мәселеге бірден көшейік. Бұдан отыз жыл бұрын С. Қарамендин дейтіннің «Қазақ әдебиеті» басылымында (19. 07. 1991 жыл) «Бекежан да – бір арыс» аталатын «мақаласы» жария көрген-тұғын. Кейін көпшілік ішінде «Бекежанды өлтірген Кескентерек екен», «Бекежан Қабақ руынан екен», «Қыз Жібек Қабақ руынан екен», «жырды Жүсіпбек қожа бұрмалаған екен» деген т.б. еш дәйегі жоқ әңгіме желдей есіп жүре берді.
Қайсыбіреулердің дуылдатып, дәлел қып, қайта-қайта жылтыңдатып ұсына беретін сол С. Қарамендиннің «Бекежан да – бір арыс» аталатын «мақаласындағы» «Сегіз сері» шығарды деп ұсынған «жыр» жолдарына шолу жасайық. Бүй дейді:
«Басшысы жиырма алтыға жасы келген, (13)
Тартатын жылқы, түйе түрікпеннен, (11)
Зайыбы Салиха атты Естек қызы, (12)
Мезгілсіз ажал жетіп былтыр өлген. (11)
Жетім қалған үш ұл, бір қыз баласын. (11)
Немере арасына мүлде берген. (11)
Әйелі өлгеннен соң бойдақ болып, (11)
Бекежан сол себепті салт бас жүрген. (11)
Ер болып жас кезінен шыққан аты, (11)
Ішінде алты Шекті Бөлек заты. (11)
Бөлектің Қабағынан шықса-дағы, (11)
Болмапты Бекежанның көңіл шаты...». (11)
Міне, сайда саны, құмда ізі жоқ «Сегіз сері» шығарды деп қайсыбіреулердің көлбеңдетіп қайта-қайта куәлікке тарта беретін «Қыз Жібек» «жырының» сиқы осындай! Күлдібадам бірдеңе. Басқасын сөз етпей-ақ қояйықшы, тым болмаса құр жылтыр сөз болса да буын сандары біркелкі болып, ұйқасы оңып тұрса екен. Ол да жоқ. С. Қарамендин дәріптеп отырған бұл «нұсқадағы» шумақтар: «Басшысы (ның) жасы жиырма алтыға келген. Түрікпенен жылқы, түйе тартатын. Салиха атты зайыбы – Естек (тің) қызы. Былтыр мезгілсіз ажал жетіп өлген. Немере ағасына жетім қалған үш ұл, бір қыз баласын мүлде берген. Әйелі өлген соң сол себепті Бекежан бойдақ болып, салт бас жүрген. Ішінде алты Шекті (нің) Бөлек заты, аты жас кезінен ер болып шыққан. Бөлектің Қабағынан шықса-дағы Бекежанның көңіл шаты болмапты», – деген өзара еш байланысы жоқ мағынасыз бос сөздермен «өлеңге» айналдырылған. Міне, қазақ поэзиясындағы соңғы тың әдіс, соны үлгі Қарамендин мен Биғожин ұсынған!
Қысқасы, С. Қарамендин айғақ қып отырған «Қыз Жібектің» «Сегіз сері» шығарды дейтін «нұсқасы» тиянақты ой мазмұнынан толық жұрдай. Әрине, өлең шарттары мен талаптарынан мүлде бейхабар, мың қайталасаң да ұқпайтындарға бұл «поэзия» болғанмен көзі қарақты, сөз мәдениетін танитын есті қауым үшін шалдыр-шатпақ нәрсе. Аталған «жыр» шумақтарында өлшем мүлде сақталынбаған. Академик Зәки Ахметов айтады: «Қазақ поэзиясында өлең буын санын тұрақты мөлшерде сақтау арқылы жасалады»,– деп (Қараңыз: Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедия, 4-том. Алматы, 1989 жыл, 483-484 беттер). Ал профессор Бисенбай Кенжебаев былай дейді: «Қара өлеңнің әр тармағы 11 буынды, 3 бунақты болады; оның бір бунағы үш буынды, қалған екі бунағы төрт-төрт буынды болады. Ал, тармақ ішінде бунақтар орны жылжымалы, ауыспалы келеді» (Қараңыз: Әдебиет белестері. Алматы, «Жазушы», 1986, 80-бет) Біз көріп отырмыз: С. Қарамендин ұсынған «жырдағы» шумақтардың буын саны тұрақты емес: бір тармағы 13, енді бір тармағы 12, тағы бір тармағы 11 буын боп келген.
«Қыз Жібектің» «әуелгі нұсқасын» жария етуші «сегізтанушылар» «Қожаберген жыраудың «Елім-ай» атты жырында «Ақтабан – шұбырынды, Алқакөл сұлама» заманындағы Бекежан балалары туралы, олардың кімнен шыққаны, қандай болғаны баяндалады» деп тағы бір мына можантопай шумақтарды дәлел қылады:
«Қатысты Кіші жүзден Тайлақ мерген, (11)
Сұлатты көздегенін атқан жерден. (11)
Бір мерген Саңырақ атты жараланды (12)
Екеуі де кіші жүзде Шекті екен, (12)
Қалмаққа әуел баста кекті екен. (11)
Ағасы Тайлақ мерген Байрақ, Қайрақ (11)
Олар да жүрек жұтқан бетті екен. (11)
Баласы Бекежанның мерген Тайлақ (11)
Садақпен жүз қалмақты атты байлап (11)
Ағасы оның Қайрақ ғаскер жинап (11)
Дұшпанға қарсы аттанды қару сайлап...» (12)
Мұны да өлең деп айтуға тіпті келмейді. Көркемдіктен мүлде ада. Бұл «қиссаның» «ескілікті» екенін «айғақтап», арасында тілдік қорымызға фонетикалық өзгеріске ұшырап енген араптың «әскер» сөзін «ғаскер» деген айтылуымен ауыстырып қоюды да ұмытпапты. Пікірімізге өзек боп отырған бұл шумақтар да «Кіші жүзден Тайлақ мерген қатысты, көздегенін атқан жерден сұлатты. Саңырақ атты бір мерген жараланды, екеуі де кіші жүзде Шекті екен. Әуелі баста қалмаққа кекті екен. Ағасы Тайлақ, мерген Байрақ, Қайрақ, олар да бетті, жүрек жұтқан екен. Бекежанның баласы Тайлақ мерген жүз қалмақты байлап, садақпен атты. Оның ағасы Қайрақ қару сайлап, ғаскер жинап, дұшпанға қарсы аттанды» делінген бөстекі сөздермен «өлеңге» айналдырылған.
Қысқасы, «сегізтанушылар» Бекежан Шекті, оның ішінде Қабақ руынан деп куәлік береді. Тағы бір «деректерінде» 1667 жылы туып, 1730 жылы қайтыс болған дейді. Хош, солай екен дейік. Ағайынды Тілеу мен Қабақтан талай билер, батырлар шыққан. Солардың барлығының да аттары аталып, түстері түстеліп тарихта таңбаланып қалған. Тіпті осы тұстағы өзге де тайпалар батырларының есімдері орыс-қазақ архивтерінде тайға таңба басқандай мөрленген. Олай болса, Әбілқайыр хан, Мөңке би, Көтібар батыр т.б. заманында ғұмыр кешкен «хас батыр» Бекежан бұлардың қатарына, рулық шежіреге қалайша ілікпей, атаусыз қалған «сегізтанушылар» көтермелеп, жария еткенге шейін?!
Ақиқатында «Елім-ай» «дастаны» – «Қожаберген жыраудікі» емес, Қаратай Биғожиннің өз шалдыр-шатпағы! Білім және ғылым министрлігінің фальсификация «Сегіз сері Баһрамұлына» байланысты шығарған шешімінде осы шүбәлі «Көшебе – Керей Қожаберген жырау» «шығармалары» турасында да мынадай тұжырым жасалған: «Тіпті, күмәнді мәтін болғандықтан... Қолжазба қорына өткен... Қожаберген шығармашылығы да институт ғалымдары (М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. – Б.К.) әзірлеп, «Мәдени мұра» аясында жарық көріп жатқан «Қазақ әдебиеті тарихының» 10 томдық жинағына енгізілген жоқ. ...ол Сегіз серінің атасы болды ма немесе осы уақытқа дейін халық әні саналып келген «Елім-ай» әнін шығарды ма, жоқ па? Ол жағы күмәнді, тек XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап шыға бастаған, түп-төркіні белгісіз, мәтіндері біршама бұрмаланған, сапасы, көркемдік деңгейі сын көтермейтін көп толғау-дастандарды Қожаберген жырау шығарды деуге келмейді. Оған дәлел де, дерек те жетіспейді. «Елім-ай» қазақтың халық әні болып, ел басынан өткен қаралы кезеңнің символы, ескерткіші болып қала береді» (Қараңыз: «Ана тілі». №5, 1. 02. 2007 жыл; «Қазақ әдебиеті». №5, 2. 02. 2007 жыл).
Біз де мұны жан-жақты талдап, «Елім-ай» «дастаны» – былық пен шылық», «Елім-ай» «дастаны» – қойыртпақ!» деген атаулармен бірнеше сайттарға жария қылғанбыз, ықылас танытушыларға кез-келген уақытта оқып, танысуына еш кедергі жоқ.
Тарихта Қожаберген есімді баһадүр өткен. Керейдің Абағынан, Шұбарайғыр. Үнемі Абылай ханның қасында жүрген. ХVIII ғасырдағы бұлғақта. Оған айғақ – ұрпақтарында сақталынған ол тұтынған соғыс құралдары, орыс, моңғол, қытай мемлекеттері архивтерінен есімі таңбаланған құжаттардың табылуы (Қараңыз: Ә.Тарақов. Абылайдың ақ туы.// «Егемен Қазақстан». 30.07. 2008 жыл; А.Тойшанұлы. Қожаберген батырдың ақ туы.// «Дала мен қала». 22.04. 2013 жыл; Ж. Артықбаев. Қолдан қаһарман жасаудың халыққа пайдасы қанша?// «Халық сөзі». 10.04. 2013 жыл). Сондықтан мұны Қ. Биғожиннің ойынан шығарған «Қожаберген» «жырауымен» шатастырмау керек!
Міне, сөз ұғатын, көкірегі ояу ағайын, куә боп отырсыздар, асыл мен жасықты, алтын мен мысты айыра алмайтындар С. Қарамендиннің насихаттап отырған шалдыр-шатпағын Жүсіпбек қожаның әлгінде келтірген шедевр нұсқасынан артық санайды.
Бір қызығы, «Төлегенді өлтірген Кескентерек еді, Бекежан мен Қыз Жібек ағалы-қарындас еді, Жүсіпбек қожа жырды бұрмалап жіберген» деген еш дәйегі жоқ бөстекі, жалалы сөздерді қоштап, даң қылып жүргендердің бір де біреуінің қолында «Қыз Жібектің» «Сегіз сері» «шығарған» тұтас «нұсқасы» жоқ. Бәрінің жалаулататыны, тоты құсша қайталап айта беретіні Қ. Биғожиннің үзіп-жұлып әр газетке жариялаған қойыртпақтары, сонсоң С. Қармендиннің «Бекежан да – бір арыс» аталатын өтірікке құрылған «мақаласы».
Бұдан түйгенміз, қазіргілердің сөз өнерінің озық үлгісінде түзілген Жүсіпбек нұсқасындағы «Қыз Жібек» жырының бәсін ұға алмауы, әспеттеп бағалай алмауы – таным-білім деңгейінің құлдырап кеткенінен.
4. «Қыз Жібектің» Биғожин «нұсқасына» ғалымдар берген сыны
ҰҒА М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер иституты қорына «Сегіз сері» шығарған әуелгі «нұсқасы» деп Қаратай Биғожин деген 1977 жылы «Қыз Жібек» аталатын қолжазбаны тапсырған (Қараңыз: Қосан С. «Әдебиет – ардың ісі // «Ана тілі» газеті, 03. 14. 2002 жыл). Жақсыны көрмекке деп ғалымдар саралап, оқып көрмей ме сонан, бірақ әлгі «жыр» төбе шаштарын тік тұрғызыпты. Енді сол зерттеушілердің өз сөздеріне кезек берейік.
М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты қорында сақтаулы тұрған жазбада (853-бума) белгілі ғалым М. Ғұмарова былай деп таңбалапты: «Биғожин Қаратай тапсырған «Керей Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов жырлаған «Қыз Жібек» қисасының нұсқасы» деп аталатын қолжазбаны оқып шықтым. Көлемі – 314 бет, 7558 жол. Қ. Биғожинның айтуы бойынша бұл жырды оған айтып берген Шайхыбасар Қожбанов деген. Ол адам туралы ешқандай мәлімет жоқ.
...Бұл жарияланып жүрген «Қыз Жібек» қиссасының және операсының мазмұнын алып жазылған жаңа «туынды». Қиссаның мәтіні бойынша, оның сюжетін пайдалана отырып, жырдың эпизодтарын құнсыз ұйқастармен, кейде он жолда бір кездесетін ұйқас бос сөздермен, кейде басқа жырлардың сол сияқты сюжеттерін алып, орынсыз толықтырған. Мысалы, Сансызбай Төлегенді іздеп шығарда әкесінен келіп бата алады. Әкесі Төлегенді сипаттағанда: «Бота көзді Төлеген, Елден алыс қайда екен?...» – деп ұзақ жоқтайды. «Бозжігіт» жырындағы Қарашаштың жоқтауын осы жерге әкеп қосқан. Тағы сол сияқты қосындылар көп...
...Бәйбішені Ақжүніске теңейді. Төлегеннің бес шешесі (неге бесеу?) Төлеген жолға шығарда баласын ғашықтардың сүйіктісі – Ләйлі-Мәжүн, Жүсіп-Зылиха, Бозжігіт-Қарашаш, Таһир-Зуһра, Зейне-Ғайып, Фархат-Шырын, Баһрам-Гүләндам, Зарлық-Құралай, Бибіфатима; батырлардың пірлері – Мұхамед-Ханафия, Сейітбаттал, Омар, Оспан, Ғали арыстанға тапсырады. Төлегеннің анасы ғашықтар мен батырлардан XVII ғасырдың өзінде-ақ, энциклопедиялық білімі бар адам болса керек. Ал, қаһармандарының аты аталатын жырлар қазақ жеріне XIX ғасырда ғана белгілі болды ғой және оның бәрі бірдей белгілі емес. Кескентерек бір тойда Қыз Жібекпен жолығып, айтысып, Төлегенді өлтіргенін хабарлайды. Айтыс ұзақ, әрі өте нашар. Мысалы:
«...Естіп ек Бекежандай ағаңыздан,
Қыз Жібек көп ұзамай күйлейді деп», – деген жолдарды оқығанда төбе шашың тік тұрады...
Жыр жариялауға да, зерттеуге де келмейді... Кейіннен құрастырылған әдемі жырдың текстін бұзбақ болған әрекет. Мұндай жырлармен фондыны толықтырудың қажеті жоқ. М. Ғұмарова. 15. 03. 1977 ж.» (Қараңыз: Қосан С. «Әдебиет – ардың ісі // «Ана тілі» газеті, 03. 14. 2002 жыл).
М. Ғұмарованың осы рецензиясына байланысты Қолжазба Орталығының жетекшісі, филология ғылымдарының докторы, текстолог-маман О. Нұрмағамбетова былай деп бөлімнің ғылыми қызметкері Телжан Қанағатовқа нұсқау-хат жазған: «Телеке! Биғожин Қаратайдан келіп түскен Керей Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов жырлады дейтін «Қыз Жібек» қиссасының нұсқасын өзіне қайтарып жіберу керек. Егер фондыда қалдыратын болсақ, онда текстімен бірге бөлімнің аға ғылыми қызметкері (М. Ғұмарова.-Б.К.) жазған мына рецензияны қосып қойыңыз. О. Нұрмағамбетова. 15. 03. 77 ж.» (Қараңыз: Қосан С. «Әдебиет – ардың ісі // «Ана тілі» газеті, 03. 14. 2002 жыл).
Мәлике Ғұмарқызы Ғұмарова – фольклортанушы-ғалым, текстология маманы, филология ғылымдарының қандидаты. ҚазҰПУ-ды бітірген. 1941-42 жылдары орта мектепте мұғалім, 1942-43 жылдары қазақ киностудиясында ассистент, режиссер, 1943-87 жылдары ҚР FA Тіл және әдебиет институты текстология-қолжазба бөлімінің кіші, аға ғылыми қызметкері болып жұмыс істеген.
Зерттеушілер «Сегіз серінің», анығында Қаратай Биғожин шатпақтаған «жырдың» «Қыз Жібектің» бұрмаланған «нұсқасы» екенін осылайша көзге шұқып, талдап берген.
Ғалымдар тек пікірлер жазып қана қоймаған, «ауыз әдебиетінің жинаушысына» енді дүдәмал, құнсыз нәрселерді әкеле бермеуін қатаң ескерткен, мұны М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына жазған хатында Қ. Биғожиннің өзі де былай деп толық мойындапты: «Телмұхамед аға: – Осы жинап жүрген ақындарыңның ендігі мұралары қабылданбайды, оны тоқтат! – деген болатын» (ӘӨИ. 853-бума, 21-бет) (Қараңыз: Қосан С. «Әдебиет – ардың ісі // «Ана тілі» газеті, 03. 14. 2002 жыл).
Ғалымдар оның «жинап» жүрген «мұраларын» қабылдаудан бас тартып, тыйым салғасын Қаратай Биғожин басқа амалға көшеді. Өз жанынан жамап құрастырған қойыртпақтарын басылымдарға үздіксіз ұсына бастайды. Бірі баспаса бірі басар деп. Нәтижесіз болмайды, әрекеті «жеміс» береді.
5. Қ. Биғожиннің бейәдеп әрекеттерге баруының негізгі себептері
Қ. Биғожиннің шектен шыққан мұндай әрекеттерге бару себебі мына жайларға байланысты екен: 1960-70 жылдары ҰҒА М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Қорына ел ішінен фольклорлық мұраларды жинап тапсырушылар еңбегіне мемлекет арнайы қаржы бөлген. Ақшаға қатты қызыққан Қаратай Биғожин де халық арасынан ескі заман «туындыларын» жинай бастайды. Бірақ басқа жолмен. Басқа әдіспен. Ол «халық өлең-жырларын» өзі шығарады жанынан. Жанкісі жырау боп. Жанақ ақын боп. Біржан сал, Көкбай Жанатайұлы, Нұржан Наушабайұлы тағы басқалары боп. «Шығармаларының» кейіпкері қып «Сегіз сері» дегенді алады. Сыр бойы мен Ырғыз өңірі арасын жайлайтын қазақтар арасында туған, үзіндісі С. Мұқановтың «Өмір мектебі» кітабына енген «Мақпал – Сегіз» атты дастаннан. Бұрмалап. «Сегіз серінің» «атасы» «Қожаберген» «жырау» дегенді және ойлап табады. Биғожин осы «ақын бабаларына» өзі жанынан құраған әлгінде үзінді келтірілген күлдібадам «Қыз Жібек» «жырын», «Елім-ай» «дастанын» таңады, солар шығарды деп. Мерзімді басылымдар арқылы насихаттайды. Сонымен қатар халық мұралары мәтіндерінің кейбір тұстарын өзгертіп бұзып, немесе оған шатпақтап шумақ қосып, бәлен деген өлеңнің, жырдың бастапқы нұсқасы осылай еді деп те жіберіп отырған. Совет өкіметі тұсында «төртінші билікке» күдік келтіру мүмкін емес еді, олар жариялаған не нәрсе де ақиқат, керемет боп саналатын. Өтіріктің әуелгі өріс алуы осылай. Жақсы білетіндер Қаратай Биғожин туғаннан кемтар кісі-тұғын деп куәлік береді (Қараңыз: Қ. Омаров. Жалған ойға жармасқан топ. // «Қазақ әдебиеті» газеті, 29. 06. 2007 жыл). Күнкөріс қамындағы мұқтаждықтан һәм мүгедектігінен ол осындай бейәдеп істерге барған.
Сәл тоқтала кетейік, тілі көркем, шедевр «Қыз Жібек» жыры оқиғасын аяусыз бұрмалап, «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған (19. 07. 1991 жыл) «Бекежан да – бір арыс» деген «мақаланың» авторы – Сейітқали Қарамендин де Биғожиннің осы теріс ісін қолдаушы, бірге насихат етіскен серігі-тұғын... Ол да бұнымен шектелмеген. Айғақ бере кетейік, «Абай» энциклопедиясына ебін тауып, шүбәлі мәліметтерін енгіздірген, оның бірінде былай дейді: «Асылбек (т.-ө.ж.б.) – Абайдың замандасы. Бөкенші-тобықты руынан шыққан болыс, би. Жас айырмашылығына қарамай, Абаймен әзілі жарасқан, көңілдес адам болған. Ол Абайды жігіт кезінде қайын атасынікіне ертіп апарып, ақын сол жолы Сабырбай ақынның кенже қызы Қуандықпен танысады. Бірақ бұл таныстықтың әрі қарай жалғасуына Асылбек қарсы болады. Араға жігіт салып, қызға қолы жеткен Абай келесі күні:
Ауылы жылжып қоныпты Жалпақ шиге, (12)
Екі даугер жүгінер әділ биге. (11)
Балдызыңыз уағдаға берік екен, (11)
Сырғып барып жатыпты шеткері үйге, (12) – деп, Асылбекке қызбен тіл табысқанын сездіреді» (Қараңыз: Абай. Эниклопедия. Алматы, «Атамұра» баспасы 1995 жыл, 96-бет).
Дарақ болмысты ақынның мінез-қасиетіне еш үйлесімсіз, құны қара бақырға татымайтын ойдан жамап-жасқалған оқиғаны, осындай шатпақты, тіл мәдениеті өте биік кемеңгер Абайға жапсыру – әдепсіздіктің ең сорақы түрі!
Мұндай іс-әрекеттерге психология ғылымы былай деп анықтама береді: «Әдетте, өтірік нақты бір жағдаяттарда жекелей не әлеуметтік артықшылықтарға ие болуға тырысудан туындайды... Әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан өтірік әр уақытта құрал болып көрінетін болса, психопатология саласында ол (өтірік айту) айналасындағыларды алдап шатастыру процесінің өзінен қанағаттанғандық сезіміне бөленіп, көңілі толатын мифоман-психопаттардың мақсаты...» (Қараңыз: Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп» «баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл, 170-бет)
Ақиқатында «Сегіз сері» – ән-жыр шығармақ тұрмақ өмірде болмаған кейіпкер. Бұл өтірікке Білім министрлігі мен ҰҒА ғалымдары нүктесін қойған-тын. (Қараңыз: ҚР Білім және ғылым министрлігінің шешімі (27.11.2006 жыл. № К–1514 /. «Ана тілі» газеті. № 5. 1.02.2007; «Жұлдыз» журналы. № 3. 2007; «Қазақ әдебиеті» газеті. № 5. 2.02.2007 жыл; Қараңыз: ҚР Ұлттық Ғылым Академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғалымдарынан құрылған Тексеру комиссиясының қорытынды – сараптамасы (6.02.2007 жыл, № 056/35 - 0325). «Қазақ әдебиеті» газеті (№ 29. 20.07.2007 жыл.) Өкінішке қарай, елді адастыратын осы жалған нәрсені бір рудың төңірегінен аса алмай жүрген санасы қортықтар, таным-білімі кемдер ауық-ауық қоздатып қояды.
6. «Сегізтанушылар» жалаулатып жүрген Кескентерек кім?
«Қыз Жібек» жырын бұрмалап, өзгертіп жіберді деп Жүсіпбекке жала жауып, қаралаушылардың басында Биғожин, Қарамендин һәм солардың өтіріктеріне сенетіндер тұр. Классикалық үлгіде қалыпталған Жүсіпбек нұсқасындағы «Қыз Жібек» эпосында Төлегенді өлтірген – анығында Бекежан! Ал Кескентерек дегенді Қ. Биғожин ырғыздық жыршы, ақын Мәлік Әлмұратовтың «Ақбикеш» дастанынан алып, өзінің құрап жамаған «Қыз Жібегіне» басты кейіпкердің бірі қылған. Мұның ақ-қарасын анықтауға көшейік енді.
Уикипедия – ашық энциклопедиясында: «Мәлік Әлмұратов (1907, Ақтөбе облысы Комсомол ауданы) – ақын, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жинаушы. Оқу-ағарту мекемелерінде, аудандық халық театрында қызмет істеген. Шығармалары жергілікті газеттерде жарияланған. «Ақбикеш» дастаны, «Қазақстанның 25 жылдығына», «Жеңіс күніне», «Мақтанам», т.б. толғау-жырлары бар», – деп таңбаланған.
Осы мәліметтерді сәл толықтырып, фольклорлық шығармалардың жидашысы ретінде оның тапсырған мұраларының бірін атай кетейік өзіміз анық білетін. ҚР Орталық ғылыми кітапханасының Қолжазбалар бөлімінде «Ерімбет ақын туралы бір-екі сөз. №7 // Айтушы: Асан Төлеуов; Жинаушы Мәлік Әлмұратов» деп түзіліп, сақтаулы тұр.
Дәлеліміз жалқы болмасын қолдағы тағы бір деректі айғаққа тартайық, «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша «Бабалар сөзі» сериясының «Топонимдік аңыздар» атауымен жарық көрген 80-томында да (Астана, 2012 жыл, 337-бет) ол жайында мынадай мәліметтер енген: «204. Қойлыбай қырғыны. Ырғыз ауданының солтүстік батысына таман 200 шақырымдай жерде Жантай өзенінен шығатын бір сала аңғарды «Қойлыбай қырғыны» деп атайды. Аңыз мәтіні ӘӨИ-дің Қолжазба қорында (Ш. 339. 4-дәп) сақталған. 1959 жылы қорға Әлмұратов Мәлік тапсырған. Аңыз Ақтөбе облысында жазылған, оқушы дәптеріне көк сиямен, жинаушының қолымен жазылған. Соңында: «Мен бұл аңызды ел аузынан естіп жазып отырмын» деп жазған ескертуі бар. Томға осы түпнұсқа негізінде әзірленді».
Мәлік ақсақал 50-жылдардың басында Жантайда тұрып, мектепте ұстаздық еткен екен. Аңызды сол кезде жазып алғаны аңғарылады.
Көпшілікке ұғынықты болсын түсіндіріп өтейік: Комсомол – тың игеру науқанына байланысты Ырғыздан 1966 жылы бөлініп шыққан аудан. Осы күні Әйтеке би есімімен аталады. Орталығы – Т. Жүргенов атындағы ауыл.
Мәлік атаның нақты туған жері – қазіргі Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданы Тұмабұлақ ауылдық округіне қарасты Жиделібұлақ аталатын мекен. 60-жылдарға дейін ол Ырғыз халық театрында, «Ырғыз» газетінде, т.б. салаларда әртүрлі қызметтер атқарған. Қобыз тартатын. Ескілікті әуездерді, Қорқыт күйлерін, жыр-дастандарды орындайтын. Бұған бала кезімізде әлденеше рет куә болдық ауыл өнерпаздарының ұйымдастыруымен өтетін мерекелік ойын-сауықтарда. 1989 жылы өмірден озды. Мүрдесі Тұмабұлақ ауылында. Ұрпақтары өсіп-өнген.
Мәлік Әлмұратовтың өмірі мен шығармашылығы хақында «Әйтеке би аймағының этномәдени мұрасы» атты жинақта (Ақтөбе, 2006 жыл, 177-237 беттер) біршама деректер берілген, солармен бірге «Абат батыр», «Ақбикеш» поэмалары да енгізілген.
Автор «Абат батыр» атты жырын шұрайлы тілмен, эпостық үлгіні ұстын ете отырып, әсерлі қып қалыптаған. Шығармаға Ырғыз өңіріндегі аттары Ноғайлы дәуірінен сақталып келе жатқан Сұңқарқия, Қосбүйрек деген жер-су атауларына қатысты туған аңыз-әңгіме арқау болған. 1947 жылы 24 қарашада тәмамдап, атақты ғалым Мәлік Ғабдуллинге жіберген. Бұл еңбегі 50-жылдардың аяғында «Қазақ ертегілері» атты жинақта ықшамдалып берілген. Бұдан кейін Қазақ радиосының «Ерден ата ертегілері» аталатын балалар бағдарламасына да енген, қорда сақтаулы тұр (Қараңыз: «Қазақ радиосы» радио арнасының «Алтын қоры». Д – 45391. Таспаға жазылған уақыты: 26 қыркүйек, 1976 жыл. Сөз авторы: Тәжібаев Сәдуақас. Орындаған: ТЮЗ артистері. Режиссері: Бибінұр Қайрақбаева). Ескерте кетейік, М. Әлмұратовтың төл туындысы «Абат батыр» поэмасын қарасөзге айналдырып, эфир уақытына ыңғайлап, қысқартып дайындағандықтан С. Тәжібаев «сөз авторы» делініп түзілген.
«Абат батыр» поэмасының тарихилығы, рухы – бала тәрбиесінде өз үлесін қосып келе жатқан мәнді шығарманың бірі. Оның орыс тіліне де аударылып, аудиожазбаға түсіріліп, насихатталуы – пікірімізді толық қуаттайды. (Қараңыз: Аудиосказка «Батыр Абат». Казахская народная сказка из альбома «Казахские волшебные сказки», 2015 год. Исполнитель: Валерий Захарьев. Длительность: 22 мин. 46 сек. Качество: тр 3, Kbps (20.8 МВ).
Міне, ауылдасымыз Мәлік ата осындай да осындай болған кісі еді. Кезінде балалықпен аңғармадық, қадірін жете ұқпадық...
Жас кезінде Қаратау, Сыр, Жалпақтау өңірлеріне жиі сапарлапты ұрпақтарының айтуынша. Сонда елден естіген әңгімелерін, көргендерін жазып алып, қайсыбірін кейін жырға айналдырған дейді.
Мәлік – Шөмекейдің Бозғұл тайпасынан тарайтын Балқының Жауқаштысы, соның Отарбай бөлімі-тін. Әйгілі Базар жыраумен туысады. Жақын аталасы. Бұрынғы «Басқұдық» совхозына қарасты (қазір Тұмабұлақ ауылдық округі) Сарыбұлақ аулында, Балқының өзге бұтақтарын қоспағанда, Отарбайдан өретін отыз шаңырақ болды. Бұл аталықтардың дені оңтүстік өңірде, Сыр, Тамды жақта мекендейтін-ді. Осыдан-ақ оның аталас туыстарын іздеп барып тұрғанын шамалауға болады...
Қаратау сілемдерінің бірінде «Ақбикеш мұнарасы» деп аталатын көне жәдігер-ескерткіш орналасқан дейді қолдағы дереккөздерде. ХІІ ғасырда салынған деп шамаланады. Кейде «Ақсүмбе» деп те аталады екен. Өйткені, көзге алыстан көкке шаншылып, найзаның сүмбесі тәрізді сүйірленген тұрпатта шалынады дейді. (Суретте: Ақбикеш мұнарасы) Жергілікті халық арасында бұл көне заман туындысы жайлы аңыздың бірнеше түрі тараған. М. Әлмұратовтың оңтүстік өңірді аралап жүріп, сонда естіген ел әңгімелерінің бір нұсқасын «Ақбикеш» жырына өзек қылып, өз аңдауымен, өз қиялымен өргенін байқау қиын емес.
Жақсы, негізгі айтпағымызға көшейік. Сонымен «Ақбикеш» поэмасы былай басталады:
...Қатыгез ертеректе бір бай өткен,
Малы көп қартайғанша бала көрмей,
Зар жылап перзент үшін қайғы шеккен...
Әйелі бір күндері жүкті болды,
Мезгілі айы жетіп, күні толды.
Өлшеулі уақытылы күн болғаннан соң,
Толғатып бір ұл менен бір қыз туды.
Ұлының атын қойды Кескентерек,
Бір ғажап бала болды түрі бөлек.
Мінезі алмасуан алаңғасар,
Кетпендей кеңірдегі, мұрны шелек.
Кескіні адам шошыр алып күшті,
Ақсиған түрі жаман сойдақ тісті...
Ақбикеш қойылыпты қыздың аты,
Ақылды бала болды парасатты.
Тартпады ата менен ағасына,
Болғанмен оның туған нәсіляты...
«Ақбикеш» дастаны 586 жол. Бәрін баяндап отыру міндетіміз емес һәм басылым бетінің шектеулігін де ескереміз. Сондықтан қысқа қайырғанда былай: әкесінің жылқысын бағып жүрген Қарабала есімді жалшымен бойжеткеннің сөзі жарасып, бірін-бірі ұнатып қалады. Бір күні бай қызды біреуге бермекке келіседі. Бұл тығырықтан шығудың жолын іздеген қыз бен жігіт түн жамылып елден қашады. Құлмен кетті деп намыстаған бай ұлына «Қарындасыңды қалай да тауып, өлтір! Аяушы болма!» деп әмір етеді. Із кескен Кескентерек ақыры екеуін ұстайды. Қарындасын азаптап өлтіріп, жігітті өлімші қып сабап, ауылына әкеледі де құдыққа тастайды. Бір құлын жұмсайды сонан соң «Тірілей көміп таста!» деп. Бірақ аяушылық жасап, оны құтқарып жібереді. «Көміп тастадым» деп Кескентеректі алдайды. Қарабала Есіл жаққа жүріп кетеді. Сол жылғы қыс жұт әкеліп, бар малы қырылып, байлықтан әп-сәтте айрылған Кескентерек те аз уақыттан соң Есілдің бойына келіп, қайыр сұрап жүреді. Мұны естіген Қарабала оны іздеп тауып, өлтіреді. Кегін алған жігіт Қаратауды бетке алады. Ғашығы Ақбикештің қабіріне келіп, зар-мұңын төгеді. Жыр былай тәмамдалады:
«...Адамға опа бермес дүние жалған,
Көшпелі бірден бірге кейін қалған.
Шыңдағы Ақбикештің мұнарасын,
Жұрт айтады: «Қарабала соны салған».
М. Әлмұратовтың осы «Ақбикешіндегі»:
«...Қабағы нар бурадай жабылыңқы,
Өмірі істемеген бір жөн істі.
Қап-қара шүңірейген түрі жаман
Соқтықпай ешбіреуге жүрмес аман.
Мінезін көрген кісі шошығандай,
Қасына жуық жүрмес ешбір адам.
Кескінсіз ожыр, қара, имек мұрын,
Көруге адам шошыр оның түрін.
Қасына көрген адам жақындамай,
Бұрылып шошығаннан кетер қырын.
Қатыгез, қаныпезер, қара жүрек
Деп айтар оны сырттан білген сырын», – деп Кескентеректің түр-сипатына жасаған портретін Қ. Биғожин шатпақтап өзгертіп, қайсыбіреулер өліп-өшіп, керемет көріп жүрген «Сегіз серінің» «Қыз Жібегіне» апарып жамаған. Айғақтайық.
Қ. Биғожиннің досы С. Қарамендин «Бекежан да – бір арыс» деп аталатын «мақаласында» (19. 07. 1991 жыл): «Сегіз серінің «Қыз Жібек» жырында Төлегенді Кескентерек деген қожа жігіті жолда тосып, Кіші Борсық құмы төңірегіндегі Қособа деген көлдің жағасында атып өлтірген» дейді де сөзіне мына шумақтарды айғаққа тартады:
«Бас болған елдің бұзық наданына,
Мәз болған айласы мен амалына,
Қожадан жол тонаушы сотқар шыққан
Бекежан Айбекұлы заманында.
Есімі тонаушының Кескентерек,
Тыңдамай ата-анасын жүрген бөлек,
Ұрлыққа бала кезденәуес болған,
Қан төккіш, мейірімсіз қара жүрек...»
Мұны М. Әлмұратовтың шумақтарымен салыстырып, мұқият сүзе қарағанда көзі қарақты жан бірден із кеседі. Ғалымдардың әлгіндегі: «...Бұл жарияланып жүрген «Қыз Жібек» қиссасының және операсының мазмұнын алып жазылған жаңа «туынды». Қиссаның мәтіні бойынша, оның сюжетін пайдалана отырып, жырдың эпизодтарын құнсыз ұйқастармен, кейде он жолда бір кездесетін ұйқас бос сөздермен, кейде басқа жырлардың сол сияқты сюжеттерін алып, орынсыз толықтырған. Мысалы, Сансызбай Төлегенді іздеп шығарда әкесінен келіп бата алады. Әкесі Төлегенді сипаттағанда: «Бота көзді Төлеген, Елден алыс қайда екен?...» – деп ұзақ жоқтайды. «Бозжігіт» жырындағы Қарашаштың жоқтауын осы жерге әкеп қосқан. Тағы сол сияқты қосындылар көп...» – деп әшкере қылған сыни пікірлеріне тағы бір үстеме дәлел – осы!
Сондай-ақ «Қыз Жібек» қиссасының негізгі таңдаулылары деп «Бабалар сөзі» сериясымен жарық көрген «Ғашықтық жырлар» атауымен 53-томға енген (Астана, «Фолиант» баспасы, 2009 жыл) Мұсабай жыраудың, Жүсіпбек қожаның, Шеге мен Қаршыға жыршылардың нұсқаларында Төлегенді өлтірген Бекежан деп аталып көрсетілген. Қалған өзге варианттарында да солай.
Олай болса, «сегізтанушылардың» Бекежанның орнына қойып жүрген Кескентерегі ұрланған кейіпкер! Шындығында оның бейнесін XX ғасырда төл туындысы «Ақбикешке» шығармашылық қиялымен сомдап енгізген – М. Әлмұратов!
Куә болдық, М. Әлмұратовтың осы сөз қылып отырған «Ақбикеш» дастаны қолжазбасының бір данасы ұрпақтарының қолында. Ертеректе басылым беттерінде жарияланды дейді. Бұл жырын автор өз қолымен таңбалаған. Сиямен. Соңына «31 қаңтар 1946 жыл» деп түзіпті. Мұны да ҰҒА М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына жіберген...
7. Бекежанның тегі шынымен Шектінің Қабағы ма?
Айттық, «сегізтанушылар» Бекежанды Шектінің Қабағынан дейді деп. Бірақ олардың бұл сөздері – дәйексіз. Шекті-Қабақ руының арғы-бергі шежіресін, тарихын мың ақтарып, жүз төңкерсең де Бекежанға қатысты еш мәлімет жоқ.
Жүсіпбек қожа нұсқасында («Ғашықтық жырлар», 53-том) былай делінеді:
«Атаңа лағынет Бекежан,
Арғыннан шыққан қу екен,
Әккі болған сұм екен.
Төлегеннің артында
Алпыс қадам жақындап,
Бір қурайды паналап,
Жеткен екен жағалап...»
Демек Бекежан – Арғын руынан! Халық арасындағы ауыз екі әңгімелерде Арғынның Шектісінен делінеді (астын сыздық. – Б.К.). Мұның да жаны бар. Жырдың (Жүсіпбек нұсқасында) бір тұсында Жібек қыз:
«Алаштың несін алып не бермеймін,
Дүниеде тірі жүрсем, не көрмеймін.
Арғында алты шекті алпыс мырза
Ізіне басып кеткен теңгермеймін», – демей ме?!
Келтірілген үзіндіден «Шекті» атауының кіші жүздегі Әлімдерде ғана емес, орта жүздегі Арғын руы ішінде де қолданыста болғанын аңдаймыз. Расында солай. Бұған архивтік мәліметтер толық айғақ беріп тұр.
1845 жылы 11 қазанда сұлтан Мұхаммед Жантөрин Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы М. В. Ладыженскийге жазған хабарламасында былай деп түзген: «Беремджан Чигенев, 25 лет, сын управлющего югары-чиклинским племенем аргынского рода.Аргынского рода, кучкарова отделения. (астын сыздық. – Б.К.) Летом кочует между реками Тоболом и Тургаем, а зимой – на Тургае...» (Қараңыз: ЦГА РК. Ф. И-4. Оп. 1. Д. 2363а. Л. 8.)
Бірімжан – тарихтан аян Шеген бидің ұрпағы. Арғы бабасы – баһадүр Әбілқайыр ханның оң тізесін басқан, саясатын қолдаған Шақшақ Жәнібек батыр.
Тағы бір мәліметтерді келтірейік. 1850 жылы 15 қаңтарда іс жүргізуші Г. П. Половоротов Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы М. В. Ладыженскийге берген рапортында бүй деп таңбалаған: «Анак Алтаев, помощник управляющего джугары-чиклинским племенем аргынского рода, (астын сыздық. – Б.К.) почетный бий, 74 лет. Рост среднего, телосложения здрового, лицо белокурое, глаза серые, борода небольшая, черноватая. Присходит из киргизов. Аргынского рода, кадрымбетева отделения... (астын сыздық. – Б.К.)
Биген Языев, хорунжий, бий, управляющий тюмен-чиклинским племенем аргынского рода, (астын сыздық. – Б.К.) 45 лет. Роста средного, телосложения здорового, лицо смуглое, борода окладистая, черная. Присходит из киргизов. Аргынского рода, тазова отделения... (астын сыздық. – Б.К.) (Қараңыз: ЦГА РК. Ф. И-4. Оп. 1. Д. 2512. Л. 53.)
Арғындардың да өз ішінде осылай бөлінетінін терең білмейтін Биғожин Қаратай деген «Әлімнің Шектісі» деп ойлап қалып, ел арасында айтылатын әңгімелерді бұрмалап, Бекежанның руын Қабақтан тараған қып, жел сөз таратқан. Онысын «Сегіз сері» боп шығарған күлдібадам «Қыз Жібегіне» қосқан. Сонан кеткен. Бірінің аузынан бірі қағып алып, Бекежан біздің атамыз екен деп мақтан көріп жүргендердікі де – Биғожиннің осы ертегісі.
Айта кетейік, Арғынның жоғары Шектісі мен төменгі Шектісін түгендеп шығу – негізгі тақырбымыз емес, біз тек Төлегенді өлтіріп, алтын жабдықты көк жорға атты мініп кеткен қылмыскердің қайдан екенін анықтау мақсатында із кесіп, архивтік іс-қағаздарды көтердік. Айғақтарды саралай келгенде Кескентерекке жала жабылғаны дәлелденіп отыр. Оның қылмысы басқа. Қарындасы Ақбикешке қатысты. Төлегенмен еш байланысы жоқ. Бұны жоғарыдағы талдау-сараптама жан-жақты дәлелдеп шықты.
Ұмытып барады екем, «сегізтанушылар» Жібекті де Шектінің Қабағынан тарайды дейді. Бекежанның қарындасы деп соғады. Ал Мұсабай жырау қыпшақтың қызы деген өз нұсқасында. Сыр өңіріндегі Әлім балалары тегіс Жібектің руы – Шекті, оның Жақайымы дейді. Әкесі Сырлыбай би дейді. Әбілқайыр хан өліміне қатысты деректерде есімі түзілген дейді. Қалай дегенде де соңғы версия шындыққа сәл де болса жанасатын тәрізді...
«Сегіз сері» «шығарды» деп жарияға жар салып жүрген «Қыз Жібек» «жырының» шығу тарихы міне, осылай!
Сонымен пікірімізді осы жерден шектейік. Келеңсіз бұл жайттардан туған ой-қорытынды мынадай: қазақтың асыл мұрасы – «Қыз Жібек» эпосында өрнектелген халқымыздың жауһар сөздерін, ой саптау үлгілерін т.б. ардан аттаған біреулердің жеке бейәдеп мақсат-мүддесі үшін өңін айналдырып бұрмалауға, көркемдік бәсін түсіріп бүлдіруге, тегі белгісіз әлдекімге еншілеп басыбайлы таңуға ешкімнің хұқы жоқ. Ғасырдан ғасырға өтіп, бүгінгі күнге жетіп, ұлттық мәдени генофондымызға қосылған аса құнды, баға жетпес төл мұраларымыз ҚР «Мәдениет туралы», ҚР «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңдары негізінде тиісті Құзырлы орындар тарапынан қағаз бетінде емес, іс жүзінде шынайы қорғауға алынуы керек!
Бөрібай КӘРТЕН,
Ақтөбе қаласы.