Әлемдегі алғашқы бағдаршам көліктердің емес, жаяу жүргіншілердің қозғалысын бақылау үшін орнатылды. Содан бері 155 жыл өтіп, бүгінде бағдаршам түрлі көліктер мен жаяу жүргіншілер қозғалысын реттейтін негізгі құрал-жабдыққа айналды.

Бүгінде көшелерді, жолдарды, қиылыстарды бағдаршамсыз елестету қиын. Үлкен қалаларда кез келген қиылыста бағдаршам бір сәтке өшіп қалса, әп-сәтте тәртіпсіздік орнайды.

Алғаш пайда болған кезде негізінен қолмен басқарылатын бағдаршамдар қазір электронды түрде басқарылады. Алғашқы бағдаршам көліктердің емес, жаяу жүргіншілердің қозғалысын басқарды.

Кейінірек автомобильдердің танымалдылығынан кейін бағдаршамдар негізінен төрт дөңгелекті көліктердің қозғалысын реттейді. Кейінірек бағдаршамдар пойыздар мен кемелердің қозғалысын реттеу үшін де пайдаланылды.

Бағдаршам тарихы

«Бағдаршам» сөзі қазақ тіліне орыс тілінен енген.Ол орыс тіліндегі «свет» – түс және гректің «форос» сөздерінің қосындысынан жасалған. Әлемдегі ең көп таралған ағылшын сөзі - Traffic light .

Әлемдегі алғашқы бағдаршам 1868 жылы 10 желтоқсанда Ұлыбритания астанасы Лондонда жаяу жүргіншілер ағынын бақылау үшін Британ парламенті ғимаратының маңында орнатылды.

Теміржол семафорының маманы Джон Пик Найт оның өнертапқышы болып саналады. Алғашқы бағдаршам екі көрсеткіштен – жасыл және қызылдан тұрды және ол қолмен басқарылды. Жолаушылар ағынын бақылау үшін индикаторлар көтеріліп, төмендетілді.

Бастапқыда олар бағдаршамның түстері қараңғыда анық көрінуі үшін газ шамдарымен жарықтандырылды. Кейін мұндай бағдаршамдар Еуропаның басқа қалаларында да орнатылады.

1869 жылы Лондонда орнатылған бағдаршамдардың бірінде газ шамы жарылып, жанып, оны басқаратын полиция қызметкерін ауыр жарақаттады.

Осыдан кейін Еуропада бағдаршамды газ шамдарымен жабдықтамай, бағдаршамды өздері орнатуға тыйым салынған. Осылайша «кәрі құрлықтағы» көшелерге бағдаршам орнату ұзақ жылдарға тоқтатылады.

1910 жылы Чикаго тұрғыны Эрнст Сиррин автоматты бағдаршамды ойлап тапты. Жазулардың екі түрі болды - Stop (Тоқта) және Proceed (Жалғастыру). Бұл бағдаршам да Лондондағы сияқты индикатор болды.

1912 жылы АҚШ-тың Юта штатындағы Солк-Лейк-Сити қаласында алғашқы автоматты электр бағдаршамы орнатылды. Оның өнертапқышы - Лестер Вайл, осы қаланың азаматы. Ол Эрнст Сирриннің ойлап тапқанынан бейхабар еді.

Вайл бағдаршамы қызыл және жасыл түсте жыпылықтаған екі дөңгелек шамнан тұрды. Олар электр қуатымен қосылып, өшірілді. Ол кезде Лестер өнертабысқа патент алған жоқ.

1914 жылы 5 тамызда АҚШ-тың Кливленд қаласының қиылысында бағдаршам шығаратын компания төрт электрлік бағдаршам орнатты. Бұл бағдаршамды ойлап тапқан Джеймс Хогг еді.

Бұл бағдаршам да қызыл және жасыл екі түсте жасалған, оны арнайы кабинада отырған полицей басқаратын. Бұл бағдаршамда қызыл шам жанған кезде басқаларға кедергі келтірмей оңға бұрылуға болатын.

Қазіргі түріндегі алғашқы үш түсті бағдаршамдарды 1920 жылы өнертапқыштар Уильям Поттс пен Джон Ф.Харрис жасаған. Олар алғаш рет Детройт пен Нью-Йорк қалаларының қиылысында орнатылды. Ол кезде Поттс пен Харрис де бағдаршамға патент алған жоқ.

Гаррет Морган бағдаршамға патент алған тұңғыш өнертапқыш ретінде тарихта қалды

1923 жылы Гаррет Морган Америка Құрама Штаттарында үш түсті бағдаршамға бірінші патент алды. Автокөлік пен ат арбасының соқтығысуына куә болған ол Поттс пен Харристің өнертабысынан бейхабар үш түсті бағдаршам жасайды. Осылайша, Гаррет Морган бағдаршамға патент алған тұңғыш өнертапқыш ретінде тарихта қалды.

Алғашқы үш түсті бағдаршамдардың бірі

Электр бағдаршамдары АҚШ-та танымал болған кезде, Еуропа елдерінде де оған салынған тыйымдар мен шектеулер жойылады.

Үш түрлі түсте жұмыс істейтін бағдаршамдар Еуропада алғаш рет 1922 жылы Германияның Париж және Гамбург қалаларында орнатылды. Британдықтар өздері ойлап тапқан бағдаршамның тамаша нұсқасын әлдеқайда кейінірек, 1927 жылы Вулверхэмптонда орнатты.

КСРО-ға бағдаршамның келуі

Бұрынғы Кеңес Одағында алғашқы бағдаршам, дәлірек айтсақ, қызыл және жасыл семафор 1930 жылы қаңтарда Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қаласында орнатылды. Сол жылдың желтоқсан айында Мәскеудегі көше қиылыстарының біріне алғашқы бағдаршам орнатылды.

Сәлден кейін мұндай бағдаршам Ленинградта да пайда болады. Басқа қалаларда жол қиылыстарындағы көлік қозғалысы мен жаяу жүргіншілер қозғалысын негізінен полиция бақылайды.

Ол кезде полицейлердің қолында таяқ болмағандықтан, қозғалысты қолмен басқаратын.

Жүргізушілер мен жаяу жүргіншілерге жақсы көріну үшін көше қозғалысын реттейтін полицейлер шынтағына дейін ақ қолғап киюге міндетті болды. 1936 жылы «КСРО жолдарындағы қозғалыс ережелері» мұны міндеттеме ретінде қабылдады.

Кейінірек, 1939 жылдан бастап КСРО-ның әртүрлі қалаларында көше қозғалысын бақылайтын полицейлер түрлі түсті ағаш таяқтарды пайдалана бастады.

1950 жылдардың аяғына дейін КСРО қалаларының көпшілігінде полиция қызметкерлері ағаш таяқтармен қиылыстарды бақылап отырды. Үлкен қалалардың көпшілігінде екі түсті бағдаршамдар аз ғана болды. Шағын қалаларда бағдаршам мүлде болмаған.

1959 жылы Кеңес Одағы жол қозғалысы туралы халықаралық конвенцияға қосылды. Осыдан кейін ірі қалалардағы қиылыстарда үш түрлі түсті бағдаршамдар орнатылады.

Әлемнің дамыған елдерінде дәл осы уақытта көліктердің қозғалысын басқаратын бағдаршамдар танымал бола бастады.

Бағдаршам бұрынғы Кеңес Одағында өткен ғасырдың 60-жылдары ғана танымал бола бастағандықтан, КСРО-да автокөлікке иелік ету көрсеткіші өте төмен болды.

Мысалы, 1960 жылдары АҚШ-та 1000 адамға 400 автокөліктен келсе, КСРО-да бұл көрсеткіш небәрі 5 автокөлікті құраған.

АҚШ-тың кез келген ірі қаласында көліктер көшелерді толтырса, КСРО қалаларында көлік қозғалысы өте төмен еді. Сол себепті көшелерге бағдаршам орнатудың қажеті болмай, көліктердің қозғалысын полиция реттеп отырды.

Красноармейская (қазіргі Панфилов) және Гоголь көшелерінің қиылысындағы бағдаршам

Бағдаршамның Қазақстанға келу тарихы

Қазақстанда бағдаршам 1938 жылы ғана республиканың ең үлкен қаласы Алматыда Красноармейская (қазіргі Панфилов) және Гоголь көшелерінің қиылысында пайда болды. 

Бұған бір жыл бұрын 16 аялдамасы бар бірінші трамвай желісінің пайдалануға берілуі тікелей себеп болды. Трамвай мен тәжірибесі жоқ автокөлік жүргізушілері жиі апаттарға себепші болды. Сондықтан, Алматыдағы алғашқыда, одан кейінгі он бағдаршам да көшелердің трамвай жолдарымен қиылысында орнатылды.

Жаяу жүргіншілер бағдаршамы 

Батыс елдерінде бағдаршам орнатылған соң, келесі кезеңде жаяу жүргіншілерге арналған бағдаршамдар орнатылады.

Алғашқы жаяу жүргіншілер бағдаршамы 1952 жылы 5 ақпанда Нью-Йорк қаласында орнатылды.

Жаяу жүргіншілерге арналған бағдаршамдар бір түсті болды, бірінші бағдаршамдағыдай «Тоқта» және «Жаяу жүру» кезекпен жазылды.

1970 жылдары жазулар тұрған немесе қозғалып тұрған адамның фигурасымен ауыстырылды. Біраз уақыттан кейін адам бейнесі қызыл және жасыл түспен жанып тұрады.

1970 жылдардың аяғында Еуропа мен АҚШ-та жаяу жүргіншілер үшін орнатылған бағдаршамдар қолмен басқарылып, түйме арқылы орнатыла бастады.

Мұндай бағдаршамда жаяу жүргінші түймені басқанша жасыл шам жанып тұрады. Түйме басылғаннан кейін қызыл шам жанады және жүргізушілер жаяу жүргіншілерге жол беру үшін тоқтайды.

Белгілі бір уақыттан кейін ол автоматты түрде жасыл шамды жағып, жүргізушілер үшін жол ашады. Мұндай бағдаршамдар негізінен жаяу жүргіншілер жолына орнатылады.

Көптеген ірі қалада көлік түтінімен ең ластанған жер бағдаршам маңы. Көліктер бағдаршамға тоқтаған кезде және іске қосылғанда әдеттегіден көбірек түтін шығарады.

Тротуарларға түймелі бағдаршамдардың орнатылуы және адамдар түймені басқанша жасыл шамның жанып тұруы бұл мәселелерді біршама шешті.

Бүгінде әлемнің дамыған елдерінің көпшілігінде тротуарларға батырмалы бағдаршамдар орнатылған.

1990 жылдардан бастап әлемнің дамыған елдерінде бағдаршамның шамдары энергияны аз тұтынатын және жақсы жарық беретін диодты шамдарға ауыстырылды.

Бүгінгі таңда бағдаршам әлемнің барлық жолдарында қолданылады. Бағдаршамдар автомобильдердің, пойыздардың, трамвайлардың және жаяу жүргіншілердің қозғалысын реттейді.

Кейінірек әлемнің әртүрлі елдерінде бағдаршамның көптеген түрлері пайда болды. Олардың ішінде дыбысы бар соқырлар мен түстерді ажырата алмайтындар үшін арнайы бағдаршамдар бар.

Зағип жандарға арналған бағдаршамда қызыл, сары, жасыл шамдар жанған кезде олар туралы дауыстық хабарлама да беріледі. Зағиптар көшеден дауыспен өтеді.

Бағдаршам туралы қызықты деректер

Жапонияда алғашқы бағдаршам жасыл түсті емес, көк түсті пайдаланды. Кейінірек түстер өзгерді, өйткені адам көзі жасылды көкке қарағанда жақсы қабылдайды.

Лондонда бағдаршамға ескерткіш орнатылды. Ескерткіш ағаш түрінде, оның бұтақтары бағдаршамнан жасалған.

Прагадағы кварталдардың бірінде тар өткел бар. Оған бір адам ғана сияды. Бұл дәліздің екі жағында бағдаршам орнатылған. Дәлізбен өткісі келетіндер бағдаршамға қарай жылжиды.

Рио-де-Жанейрода (Бразилия) жүргізушілер де қызыл шаммен таңғы 22:00 мен таңғы 5:00 арасында жүре алады. Бұл қаланың көшелерінде түнгі уақытта көптеген тонаулар орын алады. Жүргізушілер қарақшылардың жеміне айналмас үшін үкімет түнде бағдаршамның қызыл шамына рұқсат берді.

Сингапурда қарттар мен мүгедектер арнайы карта қолданбасы арқылы кез келген бағдаршамда қызыл шамды 13 секундқа ұзарта алады. Бұл олардың жолды қауіпсіз кесіп өтуі үшін жасалады.

Ғалымдардың есебі бойынша, үлкен қалаларда тұратын адамдар өмірінің алты айын бағдаршамның жасыл шамының жануын күтумен өткізеді.

Лондон қаласында бағдаршамдағы ескерткіш орнатылған

Жыл сайын 5 тамызда әлемде Бағдаршам күні атап өтіледі. Бұл күні АҚШ-тың Кливленд қаласында қазіргі бағдаршамға ұқсас бағдаршам орнатылды. Көптеген елдерде осы күні әртүрлі оқу орындарында жол қозғалысы ережелері бойынша іс-шаралар өткізіледі. Адамдарға ережелері бар брошюралар таратылады.

Бағдаршамдардың қызыл және сары түстері кейінірек футбол матчтары кезінде осы екі түсті карталарды қолдануға әкелді.

Яғни, 1960 жылдардың аяғында да футбол матчтары кезінде төрешілер ескертулерді блокнотқа ғана жазып алған.

1966 жылы Англияда өтетін әлем чемпионатында Аргентина мен Англия бақ сынасады. Ойын барысында төреші аргентиналық Антонио Раттинді алаңнан қуады. Алайда ойыншы неміс төрешісінің сөзін түсінбей, дау туады.

Даудан кейін ағылшын төрешісі матч кезінде ойыншыларға берілген ескертулерді бағдаршамға ұқсас сары және қызыл карталармен көрсетуді ұсынады. Ұсыныс қабылданады, содан кейін ескерту алған ойыншыларға сары және қызыл карточкалар көрсетіле бастайды.

Заманауи бағдаршамдардың барлық дерлік негізгі түрлері Ұлыбританияда немесе АҚШ-та жасалған. Компьютерді трафикті басқаруға қосу идеясы сонда пайда болды және 1952 жылы Денверде эксперименталды түрде жүзеге асырылды. Жертөледегі компьютер қаладағы 120 бағдаршам мен оған байланысты анықтау сенсорларын басқарды. Табиғатта бұған сәйкес келетін камералар болмағандықтан, қиылыста көліктердің бар-жоғы мен саны туралы ақпарат асфальттағы қысымды металл тақталардан келіп, көліктердің дөңгелектеріне реакция жасап, компьютерлік орталыққа тиісті сигнал жібереді.

Экономикалық тұрғыдан алып қарасақ, бағдаршамның енгізілуі жол қозғалысын басқару тиімділігін арттырып қана қоймай, бағдаршам мұнаралары жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай бүршік жарған қалалардағы муниципалды бюджеттің артығына айтарлықтай ықпал етті. Мысалы, Нью-Йорк қаласы 1920 жылдары өзінің алты жол полициясының 5500 қызметкерін басқа, аса өзекті қажеттіліктер үшін босатып, 12,5 миллион доллар үнемдей алды. Бұл ғимараттардың кейбірі бүгінгі күнге дейін сақталып, мәдени-тарихи мұра нысандары болып саналады.

Айтпақшы, мұра туралы. Француз мүсіншісі Пьер Виванттың «Бағдаршам ағашы» лондондық инсталляциясы танымал болды. Айналма жолдардың бірінде тәулік бойы шамдармен жанып өнер нысаны айнала өсіп тұрған шынарлармен үйлесім тауып, қала өмірінің ырғағын бейнелейді.

«Қызыл – тоқтау, жасыл – өту» деген қарапайым жұмыс принципіне қарамастан, бағдаршамдардың дамуы жалғасуда, өйткені олар қиылысатын көшелердегі қауіпсіздікке ғана емес, сонымен қатар саяхаттың жайлылығы мен қала экологиясына да әсер етеді. Сигналдарды қосу фазасын дұрыс есептемеу белгілі бір аумақтардағы қозғалысты қиындатуы мүмкін, ол сайып келгенде кептелістерге себеп болады.

Сонымен қатар, әлемде қозғалысты басқару жүйелері үнемі жетілдірілуде, қозғалысты дұрыс бөлу үшін заманауи технологиялар енгізілуде. Соңғы жаңалықтардың бірі жасанды интеллект процеске қосылған Германияда тәжірибеден өтуде. Және ол жол қозғалысын ғана емес, қиылыстағы жаяу жүргіншілердің белсенділігін де бағалайды.