Ежелден-ақ қазіргі Қазақстанның аумағы бүкіл әлемнен саяхатшылар ағылатын орын болған. Осы уақытқа дейін белгісіз болып келген көшпенділер әлемінің есігін ашып көруге талпынған берідегі ресейлік зерттеушілер Петр Семенов-Тяньшанский, Василий Радлов және Эдуард Эверсмандарды айтпағанда, итальян көпесі Марко Поло, Ұлы даланың сансыз түкпіріне бір емес, бірнеше саяхат жасаған XII-XIII ғасырлардағы ислам тарихшысы Ибн әл-Әсира мен бербер саяхатшысы Ибн Баттутаның есімдері неге тұрады. Өлкенің өн бойғы тарихында бұндай зерттеушілер мен саяхатшылар аз болмаған. Олардың көпшілігі арттарында жазба қалдырып, соның арқасында біз тырнақтап болса да, бұрынғы өткен ата-бабамыздың тұрмыс-тіршілігі жайлы мәлімет ала аламыз. Олар сипаттаған кейбір жерлер бүгінде мәдени-тарихи мұра объектілері қатарында болса да, әлі күнге дейін сақталып келеді.
Мысалы, көптеген тарихи маңызы бар ескерткіштерді жасыратын маржан рифтерінің атоллы тәрізді туристік орындармен қоршалған Алматы облысын қарап көріңіз. Қай жолға түссеңіз де ол міндетті түрде сізді соларға алып барады. Өңірдің және бүкіл елдің іскерлік орталығы, сондай – ақ облыстың оңтүстік шетінің бірі-Алматы қаласы, одан ондаған туристік маршруттар тартылады, олардың әрқайсысынан өзендер мен көлдерге, таулар мен мұздықтарға ғана емес, қалашықтарға, қорған қорымдары мен петроглифтерге де тамаша көрініс ашылады. Оларшын мәнінде көп: Қойлық қалашығы, Қалақай ғибадатханасы, Баянжүрек және Таңбалы петроглифтері, буддалық стелла, Жаркенттегі мешіт, Бесшатыр обалар қорымы, Есік обалар кешені және басқалары. Бұл ескерткіштердің бәрі де түрлі туристік бағыттарда орналасқан. Олардың барлығында жыл сайын адамдар тығызырақ қоныстануда, олардың сөзбен айтып жеткізгісіз қызығушылығын тек мемориалды үйлер, некропольдар, археологиялық ескерткіштер, тас пен жартас мүсіндері қанағаттандыра алады.
2020 жылдың қараша айының басында Qazaqstan Tarihy порталының тілшісі «Kazakh Tourism» ұлттық компаниясы» АҚ ұйымдастырған ақпараттық тур аясында осы маршруттардың бірін айналып өту бақытына ие болды. Қарашаның 8-і мен 13-і аралығында отыз шақты бизнес өкілдерімен, туроператорлармен, блогерлермен және журналистермен бірге біз Алматы облысының туристік мұрасының маңызды нысандарын араладық. Біздің жолымыз Алматыдан Алтын-Емел ұлттық саябағының дәл орталығына, одан оңтүстікке қарай, Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркіндегі Құлыптар алқабына дейін созылды. Бұл маршрутқа Солтүстік Тянь-Шаньның інжу-маржаны Көлсай көлі және Күнгей Алатауының басты көрікті жерлерінің бірі - Қайыңды көлі де кірді. Ал енді Qazaqstan Tarihy порталы Алматы облысының картасы неліктен мәдени-тарихи маңызы бар нысандарға бай екенін айту орынды деп санайды.
Ақпараттық турдың алғашқы нүктесі - Алтын-Емел ұлттық саябағына саяхат, оның тәжіндегі ең асыл тастардың бірі - Әншіқұм немесе Айғайқұм құм төбесі. Ол жаққа жол Алматы-Қапшағай тас жолынан басталды, сол жерден Қапшағайдың өзін басып өтіп, Шеңгелді ауылы мен Арқарлы асуынан өтіп, Сарыөзек қаласына жету керек болды. Одан әрі – Алтын Емел асуы және ұлттық саябақтың орталық усадьбасы орналасқан Басшы кенті. Кент мұражайына аялдап, бірнеше жергілікті қонақ үйлерді қарап шыққаннан кейін, шеру "Әнші құмға" аттанды. Айтпақшы, мұражай туралы. «Алтын Емел» паркімен танысуды осы мұражайдан бастаған дұрыс. Соның арқасында Жетісудың жануарлар әлемі туралы көп нәрсе білуге болады. Сонымен, экскурсия жетекшісінің айтуынша, саябақта сүтқоректілердің 67 түрі және құстардың 260-тан астам түрі кездеседі. Мұражайда деректі кадрлар, таңғажайып ландшафттардың диарамалары және Іле алқабында тіршілік ететін жабайы жануарлардың фотосуреттері ұсынылған. 2116 жылы ашылады деп жоспарланған «Болашақ ұрпаққа жолдау» әрқашан туристердің қызығушылығын тудырады. Онда адамзаттың басты байлығы - аймақтың табиғатын сақтау туралы сөз болатыны анық.
Алтын Емел саябағы өз атауын осы аттас асудан алған, ал ол, өз кезегінде, әпсаналарға сенер болсақ, Шыңғыс хан заманындағы моңғол жаулап алушыларынан алған. Күзде батып бара жатқан күн сәулесінде аймақ сарыға, дәлірек айтсақ, алтын түске боялады. Шығысы мен солтүстігін тау жоталары қоршаған дәл осы алтын аймақта қорық территориясы орналасқан. Бұл өлкенің табиғаты өте ерекше: сирек өсімдіктер, жартылай шөлдер және жартасты таулар. Қазақстанның басым бөлігіндегі сияқты бұл жердің де климаты күрт континенталды, яғни қысы құрғақ және суық, ал жазы аптап ыстық. Бұл аймақтың қатал климатын Балқаш көліне барып құятын толық ағынды Іле өзені жұмсартады. Оның төсінде тораңғы, тікенді жыңғыл мен боз жыңғыл өседі. Бір қызығы, қытымыр қыста тіпті тікенді жыңғыл бар тіршілік иелері үшін баспана бола алады: көбінесе ол қырғауылдың жалғыз жеміне айналады, ал жабайы қабандар мен қояндар оның баурайына тығылады.
Басшыдан «Әнші құмға» дейінгі жол дала ортасындағы қара жолдың бойымен 50 шақырымға созылады және осында бола отырып, ежелгі уақытта арбалармен мыңдаған керуендердің осы жерде қалай жүргенін елестету қиын емес. Жол бойында экспедиция бірнеше құланды кездестірді. Бұнда олар 1984 жылы жасалған батыл эксперименттің арқасында өмір сүріп келеді. Сол кезде құрғап бара жатқан Арал теңізінің ортасында орналасқан Барсакелмес аралынан жануарлардың бір бөлігін көшіру туралы шешім қабылданады. Жиырма төрт құланды ұйықтататын оқпен атып, автокөліктерге тиеп, «Алтын Емелге» әкеледі. Эксперимент сәтті шықты: 2019 жылғы күздегі жағдай бойынша олардың саны төрт мыңға жақындап қалған.
«Алтын Емел» геопаркі ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік биорезерваттар желісіне енген. Бұл желінің негізгі мақсаты-биологиялық мұраны қорғау саласында елдер арасындағы алмасу мен ынтымақтастықты қамтамасыз ету. Қазіргі уақытта әлемнің 33 елінде ЮНЕСКО-ның 119 жаһандық геопаркі бар, ал бірегей ландшафттары бар "Алтын Емел" ЮНЕСКО-ның жаһандық және геологиялық паркі халықаралық мәртебесін алған Қазақстандағы алғашқы ұлттық парк. Осы мәртебенің арқасында, басқалармен қатар, Қазақстанды бүкіл әлемдік туристік қауымдастық біледі.
Жоғарыда айтылғандай, "Алтын Емел" саябағының басты назар аударарлық орны-Алматы қаласынан солтүстік-шығысқа қарай үш жүз шақырым жерде орналасқан "Әнші құм" табиғи ескерткіші. Бұл биіктігі 150 метр болатын үш шақырымдық құмды тау, ол Қазақстанның жеті кереметінің бірі және республикалық маңызы бар мемлекеттік табиғи ескерткіш мәртебесіне ие. Бұл Жоңғар Алатауының екі жотасы - Кіші Қалқан мен Үлкен Қалқан ортасында, Іле өзенінің маңындағы шөлде орналасқан алып құм төбе.
Иен даланың ортасында, осы жерде құм төбе қалай пайда болды және ол бүкіл Іле алқабына қалайша шашырап кетпеген? Таңғаларлығы сол, бұл құм төбенің маңайында басқа ешқандай құм төбе жоқ. Құм төбені бір жағынан таулар, екінші жағынан Іле өзенінің сағасы қоршап жатыр. Тағы бір таңғаларлығы, Айғайқұмның шөлді шағылдардан айырмашылығы, құмның құбылмалылығына, жел соғып, құмның еңістігіне қарамастан, ғасырлар бойы бір жерде тұрып, өзінің орналасуын өзгертпейді. «Әнші құм» құмының фракциясы ұсақ, таза. Зерттеушілер бұны бір кездері құм төбенің жүздеген миллион жыл бұрын болған ежелгі Тетис мұхитының түбі болғанымен түсіндіреді. Айта кетерлігі, Каспий теңізі де осы мұхиттың жұрнағы саналады. Құм төбенің пайда болуының тағы да бір нұсқасы бар. Ол бойынша, мыңжылдықтар бойы тоқтаусыз соққан жел Іле өзенінің таяз жерлерінен құм түйірлерін бір бағытта ұшырған, алайда Кіші және Үлкен Қалқанға жақындаған кезде ауа ағындары әлсіреп, құм сол жерде шөгіп қалған, соның нәтижесінде осы құм төбе пайда болған.
Неге «Әнші құмды» әнші деп атайды? Жергілікті тұрғындардың айтуынша, құмның әуезін түйенің боздауымен немесе көтеріліп бара жатқан ұшақтың гүрілімен салыстыруға болады. Алайда ғалымдар бұдан еш жұмбақ жайды көрмейді. Олар бұл феноменді жел болсын немесе біреудің жүріп өтуінен болсын құм құлаған кезде құрғақ құм түйіршіктері бір-бірімен үйкеледі және кристалдық электрлену пайда болады да, содан әрең естілетін шиқылдан бастап айналасында бір шақырымға дейін жететін гүрілдеген зор дыбыстың шығуымен түсіндіреді.
Әрине, осыншама жыл ішінде бұл феноменнің айналасында аңыз-әпсаналардың тумауы мүмкін емес. Ерте кезде «Әнші құмның» дыбысы адамдарды шошытып, тамсандырып отырған. Олар бұны шөл даланың рухтары ән салып жатыр, құм астына көмілген қалалардың қоңырауы немесе кейбір тылсым аңдар ырылы деп сенген. Тағы бір кең таралған аңызда бір шайтан туралы айтады, оның адамдарға деген қастық әрекеттері құдіретті Құдайды ашуландырып, ол одан телепортация қабілетін тартып алады. Осы сәттен бастап шайтан жаяу жүруге мәжбүр болды. Бірде ол таудың басында тұрған үйіне жетуге тырысып, жолда әбден қалжырап, демалуға жатып, құм жамылып ұйқыға кетеді. Аңыз бойынша ол әлі де ұйықтап жатқан көрінеді, тек оны мазалайтын болса, ыңыранған дыбыс шығарады екен.
Жергілікті тұрғындардың көпшілігі бұл аңыздарға сенбейді, алайда осы аңыздар туристер легінің артуына септігін тигізеді деп санайды. Қазір олар өздерінің басты мақсаты туризмді дамыту үшін жағдай жасау деп санайды. Бұдан басқа, геопарк мәртебесі шаруашылық қызметі шектеулі аймақтарда жаңа өндірістер ашуда олардың мүмкіндіктерін кеңейтті,дегенмен де жергілікті тұрғындар табысының басым бөлігін қонақ үйлер тұрғызудан көреді. Қонақ үйлер жүйесінің бір бөлшег болғысы келетіндер үшін Қазақстандық туристік қауымдастық (ҚТҚ) еліміздің басқа аймақтарынан ғана емес, сонымен қатар жақын және алыс шетелдерден де қонақтарды қабылдауға қатысты нақты ұсыныстары бар практикалық нұсқаулық әзірледі. Сонымен қатар, қонақ үйлердің иелеріне екі жылға дейінгі мерзімге бес мың теңгеге тең сомаға берілетін қонақ үйлерді сертификаттау жүйесі де бар. Сертификаттар қонақ үйдің ұйымдастырылуына байланысты түрлі (қола, күміс және алтын) дәрежеге ие.
