Ұлттық рухтың сәулетшісі

Кездесуде сәулетшінің шығармашылық жолы, оның мемлекеттік рәміздерді әзірлеудегі рөлі мен идеялық ұстанымдары туралы сөз қозғалды. Жиын Мәдениет және ақпарат министрлігінің Геральдикалық жұмыс басқармасы, Геральдикалық зерттеулер орталығының» мұрындық болуымен өткізіліп отыр. 

«Мақсат – мемлекеттік рәміздерімізді дәріптеп, олардың жасалу тарихына терең үңілу. Сондай-ақ, елдік нышаны – мемлекеттік рәміздердің ұлттық бірегейлікті нығайтудағы маңызын түсіндіру», - дейді ұйымдастырушылар. 

«Геральдика өнер немесе тарих қана емес ол ұлттық мүдде, ұлттық саясат. Оны тану бір бөлек те насихаттау бір бөлек дүние. Ол тіпті дизайн да емес, тұнып тұрған өнер», - деп атап өтті белгілі ғалым Дихан Қамзабекұлы кездесу барысында. 

Қамзабекұлының айтуынша, қазіргі Елтаңбамыз  - ешкімге ұқсамайтын ғажайып туынды.

«Жандарбек Мәлібекұлының Елтаңбасы – жай ғана рәміз емес, ұлттық танымның, мифологияның және түйсіктің жиынтығы. Шанырақ, уықтар, қанатты тұлпарлар сияқты элементтер қазақтың ғасырлар бойғы мәдениеті мен рухын бейнелейді. Бұл рәміз кеңестік жүйенің таңбаларынан мүлде бөлек, ұлттық рухтың айнасы. Автордың өзі ұлттық рухтың сәулетшісі болып отыр», - дейді  Дихан Қамзабекұлы. 

Сол секілді ғалым әрі айтыскер ақын Серікзат Дүйсенғазы да тәуелсіз Қазақ елінің Елтаңбасының қалыптасқан әлемдік геральдика заңдылығынан өзгеше екенін айтады.

«Жандарбек Мәлібек ағамыз қазіргінің Шәмшісі, Жұмекені секілді үлкен тұлғасы ғой. Қазір арамызда Шәкен ағамыз Ниязбек, Шота Уәлихан да жоқ. Арамызда жүрген ұлы тұлғамыз осы кісі ғана қазір. Тірі тарих, тірі аңыз болып отыр. Ол кісінің жобасы сонау Өөбекстанда басталуы, елге әкеліп байқауға ұсынуы, әрі оның жеңіп шығуы да жай дүние емес. Үлкен ерлік. 

Тарихымызды тірілтіп, осындай ғажайып рәміз сыйлады. Ол қалыптасқан әлемдік геральдика заңдылығына сыймайды. Ол жай ғана рәміз емес, түгелдей тарихымызды өн бойына сыйғызып тұрған дүние. Ұлттық танымымыз, мифология, түйсігіміз тұр», - дейді Серікзат Дүйсенғазы.

Кездесу соңында «Жандарбек Мәлібекұлы және Елтаңба атты» танымдық деректі фильм көрсетілді. 

Елтаңба авторымен болған кездесудің жоғары деңгейде өткенін айта кету керек. Оны сәулетшінің өзі де айтып жатты. Әңгімесін ұйып студенттер мен оқытушыларға алғысын айтып, ақжарма тілегін жаудырды. 

«Ұлы дала мәдениетіндегі алғыс айту, көрісу, бір-біріне құрмет жасау, ізет тұту – керемет нәрсе. Халқымыздың, еліміздің дамуына, бірігуіне, өсуіне, өркендеуіне, жастарға дем беруге үлкен себепші болады деп ойлаймын. Сондықтан Мәдениет министрлігі, Еуразия Ұлттық Университеті ұйымдастырып жатқан шараға үлкен алғысымды айтқым келеді», - деп атап өті Елтаңбаның авторы. 

Жандарбек Мәлібекұлы – «Барыс» орденінің иегері, Еуразия Ұлттық университетінің профессоры және Қазақстанның мемлекеттік рәміздерінің негізін қалаушылардың бірі. 1992 жылы 1 қаңтарда мемлекеттік рәміздерге конкурс жарияланғанда, елтаңба байқауына 300-ге жуық жоба ұсынылған. Солардың арасында Жандарбек Мәлібекұлы жобалаған нұсқа №173 болып тіркеліп, байқау қорытындысында 266 депутаттың 237-сі оның еңбегін қолдап дауыс берген.

Елтаңбаның алғашқы макеті Ташкентте жасалды. Ол кезде Жандарбек Мәлібекұлы Ташкенттегі Жобалау институтының бас архитекторы қызметін атқарып жүрген еді. Ұзын-саны 1500 қызметкері бар институттан жалғыз қазақ ретінде байқауға қатысуға бел буады. Елтаңбаның алғашқы нобайын қағазға түсіріп, кейін тушьпен сызып шықты. Бір қызығы, пенопласттан жасалған алғашқы макетті дайындауға украинд, түрікт, беларус, өзбект, корей секілді басқа да ұлт өкілдері көмектескен. 1992 жылы бұл жұмысты өзбек билігіне білдірмей, жүк көлігіне жасырып әкеліп, Алматыдағы Жоғарғы Кеңестің ғимаратына алып келіп таныстырылған. 

Жандарбек Мәлібекұлы Қазақстанда ұлттық рәміздерге байқау жарияланды деген ақпаратты «Жас алаш» (сол кездегі «Лениншіл жас») газетінен оқығанын айтады. 

«Туға, елтаңбаға байқау болады, сыйақы 20 мың рубль» деген хабарландыруды бір айдан кейін естідім. Сол уақытта «қазақтың өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі жоқ, көшпенділер» деген пікір қоғамда кең тараған еді. Мен намысқа тырысып, қазақтың бар болмысын осы Елтаңба арқылы дәлелдегім келді. Бәйгені жеңіп алайын деген ой да болған жоқ. Бір жағынан өзімнің кәсіби деңгейімді тексергім келді», – деп еске алады сәулетші.

Жандарбек Мәлібекұлы тек елтаңба авторы ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның сәулет өнерін дамытуға зор үлес қосқан новатор. Ол Астанадағы «Нұр Астана» мешіті, «Астана-Опера» театры және «EXPO-2017» көрме кешені сияқты маңызды жобаларға қатысқан. Бұл ғимараттарда ұлттық стиль заманауи технологиялармен үйлесім тапқан. 

Мысалы, «EXPO-2017» жобасында ол 550 метрлік ғимарат идеясын ұсынып, оны Қазақ хандығының 550 жылдығына арнады. 

Түркістан қаласының бас жоспарын жасауға атсалысып, тарихи қаланы заманауи орталыққа айналдыруда өз ізін қалдырды. Еуразия Ұлттық университетінде профессор және Этноархитектура институтының директоры ретінде ол қазақтың дәстүрлі құрылыс өнерін зерттеп, оны қазіргі заманға бейімдеді.

Сол секілді ол кісінің Ташкент қаласында да қалдырған ізі көп. Әндіжан әуежайы, Үкімет қонақүйі және Самарқандағы облыстық әкімшілік ғимараты сияқты жобаларды жүзеге асырды. 

Жандарбек Мәлібекұлы және Қазақ сәулет өнері

Жандарбек Мәлібекұлының басты ерекшелігі - дәстүр мен жаңашылдықты үйлестіре білуінде жатыр. 

Қазақ сәулет өнері – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен заманауи шығармашылықтың бірегей синтезі. Ол қазақ халқының көшпелі өмір салтынан бастау алып, кейіннен қала құрылысы мен архитектуралық жаңалықтармен байи түскен. Бұл мақалада қазақ сәулет өнерінің тарихи тамыры, ерекшеліктері және қазіргі замандағы даму жолы қарастырылады.

Қазақ сәулет өнерінің бастауын көшпелі өмір салтынан іздеуге болады. Оның ең жарқын көрінісі – киіз үй. Киіз үй – тек тұрмыстық қажеттілікті өтеу құралы ғана емес, сонымен қатар инженерлік ойдың және эстетикалық талғамның үлгісі. Шанырақ, уықтар, кереге сияқты элементтердің функционалдығы мен ою-өрнектердің әсемдігі қазақтың табиғатпен үндескен өмір философиясын бейнелейді. Киіз үйдің портативтілігі, климатқа бейімділігі және тез құрастырылуы – көшпелі халықтың өмір сүру дағдыларының шыңы.

Орта ғасырларда қазақ даласында сауда жолдарының бойында пайда болған қалалар – Отырар, Тараз, Сауран – сәулет өнерінің келесі кезеңін қалыптастырды. Кесенелер, мешіттер және саз балшықтан салынған құрылыстар ислам архитектурасының ықпалымен дамыды. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – ортағасырлық сәулеттің озық үлгісі ретінде ЮНЕСКО-ның әлемдік мұралар тізіміне енген.

Жандарбек мұрасының дәстүрлі ерекшеліктері

Қазақ сәулет өнерінің негізгі ерекшелігі – табиғи материалдарды қолдану және қоршаған ортамен үйлесімділік. Киіз, ағаш, тас сияқты материалдардан жасалған құрылыстар экологиялық таза әрі практикалық болды. Ою-өрнектер де сәулетте ерекше орын алады – олар тек әшекей ғана емес, рухани мағынаға ие символдар. Мысалы, шанырақ – отбасы мен бірліктің, ал қошқар мүйіз – береке мен құттың белгісі.

Көшпелі өмір салтына тән минимализм қазақ сәулетінде әлі күнге сақталған. Бұл – қарапайымдылық пен функционалдылықтың үйлесімі. Дегенмен, уақыт өте келе дәстүрлі элементтерді заманауи талаптармен ұштастыру үрдісі күшейе түсті.

Қазіргі замандағы қазақ сәулет өнері дәстүр мен инновацияның тоғысқан нүктесіне айналды. Бұл бағытта Жандарбек Мәлібекұлы сияқты сәулетшілердің еңбегі ерекше аталады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Елтаңбасының авторы ретінде танымал ол ұлттық нақышты заманауи дизайнмен үйлестіре білді. Елтаңбадағы шанырақ, уықтар және қанатты тұлпарлар – қазақтың ежелгі мәдениетін бейнелейтін символдарды әлемдік деңгейде танытты.

Астана қаласының сәулеттік келбетін қалыптастыруда Жандарбек Мәлібекұлының рөлі зор. «Нұр Астана» мешіті, «Астана-Опера» театры және «EXPO-2017» көрме кешені сияқты жобаларда ұлттық стиль халықаралық стандарттармен ұштасып, бірегей туындыларға айналды. Мысалы, «EXPO-2017» кешеніндегі 550 метрлік ғимарат идеясы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған символдық мәнге ие.

Сонымен қатар, ол Түркістан қаласының бас жоспарын жасауға қатысып, тарихи мұраны сақтай отырып, қаланы заманауи орталыққа айналдырды. Оның этноархитектура саласындағы зерттеулері қазақтың дәстүрлі құрылыс өнерін қайта жаңғыртуға және оны қазіргі заманға бейімдеуге бағытталған.

Қазақ сәулет өнері Жандарбек Мәлібекұлымен шектелмейді. Мысалы, Шота Уәлиханов сияқты сәулетшілер де кеңестік кезеңде ұлттық ерекшеліктерді сақтауға тырысты. Ал қазіргі уақытта Астана мен Алматыдағы заманауи ғимараттар – «Бәйтерек», «Хан Шатыр», «Абу-Даби Плаза» – дәстүрлі элементтерді жаһандық архитектуралық трендтермен біріктіреді.

Қазіргі қазақ сәулетінде экологиялық таза технологиялар мен «жасыл» құрылысқа баса назар аударылады. Бұл – көшпелі дәстүрдегі табиғатпен үндесу идеясының жаңаша көрінісі. Сонымен қатар, ұлттық ою-өрнектерді интерьер дизайнында қолдану және дәстүрлі пішіндерді заманға сай бейімдеу үрдісі күшейіп келеді.

Қазақ сәулет өнері – өткен мен болашақты байланыстыратын көпір. Киіз үйден басталып, заманауи мегаполистердің сәулетіне дейін жалғасқан бұл жол ұлттық рухтың және шығармашылық ізденістің айғағы. Жандарбек Мәлібекұлы сияқты сәулетшілердің арқасында қазақ сәулеті әлемдік аренада өз орнын нығайтып, дәстүр мен жаңашылдықтың үйлесімді үлгісін паш етуде. Бұл – тек құрылыс емес, ұлттың мәдени коды мен болмысын сақтайтын өнер.

Өмірбаяны мен шығармашылық жолы

Жандарбек Мәлібекұлы 1947 жылы 1 қаңтарда Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданында дүниеге келген. Ол бала кезінен өнерге, әсіресе сурет салу мен құрылысқа қызығушылық танытқан. Орта мектепті бітірген соң, Ташкент политехникалық институтына (қазіргі Ташкент архитектура-құрылыс университеті) оқуға түседі. 1972 жылы осы институттың сәулет факультетін үздік бітіріп, кәсіби сәулетші мамандығын алды. Ташкенттегі білім алу кезеңі оның шығармашылық көзқарасын қалыптастырып, Орта Азия архитектурасының дәстүрлерімен танысуға мүмкіндік берді.

Университетті аяқтаған соң Жандарбек Мәлібекұлы Ташкентте қалып, Өзбекстанның жобалау институттарында жұмыс істей бастады. Ол Ташкенттегі Жобалау институтының бас архитекторы қызметіне дейін көтерілді. Осы кезеңде ол бірқатар маңызды жобаларды жүзеге асырды, олардың қатарында Әндіжан әуежайы, Ташкенттегі Үкімет қонақүйі және Самарқандағы облыстық әкімшілік ғимараты бар. Бұл жұмыстар оның кәсіби шеберлігін шыңдап, болашақтағы ірі жобаларына негіз болды. Жандарбек Мәлібекұлының ең танымал жетістігі – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасын жасауы. 

Сәулетші 1992 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өз еліне оралады. Қазақстанға оралған соң Жандарбек Мәлібекұлы елдің сәулет өнерін дамытуға белсене атсалысты. Ол Астананың сәулеттік келбетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. «Нұр Астана» мешіті, «Астана-Опера» театры және «EXPO-2017» көрме кешені сияқты жобаларға қатысып, ұлттық стильді заманауи технологиялармен үйлестіре білді. «EXPO-2017» жобасында ұсынған 550 метрлік ғимарат идеясы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған символдық мәнге ие болды.

Сонымен қатар, ол Түркістан қаласының бас жоспарын жасауға қатысып, тарихи қаланы заманауи орталыққа айналдыруда өз ізін қалдырды. Еуразия Ұлттық университетінде профессор және Этноархитектура институтының директоры ретінде қазақтың дәстүрлі құрылыс өнерін зерттеп, оны қазіргі заманға бейімдеуге үлес қосты.

Жандарбек Мәлібекұлының еңбегі мемлекет тарапынан жоғары бағаланды. Ол «Барыс» орденімен марапатталған, сонымен қатар Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген сәулетшісі атағына ие. Еуразия Ұлттық университетінің профессоры ретінде ол жастарды тәрбиелеп, ұлттық сәулет мектебін қалыптастыруға атсалысты.

Жандарбек Мәлібекұлы – ұлттық рухты шығармашылығымен ұштастыра білген тұлға. Ол өз еңбектерінде қазақтың дәстүрлі мәдениетін, тарихын және философиясын бейнелеуге тырысты. 

Жандарбек Мәлібекұлы – қазақ сәулет өнерінің тірі аңызы. Оның Мемлекеттік Елтаңбаны жасауы да, Астана мен Түркістан сияқты қалалардың сәулеттік дамуына қосқан үлесі де ұлттық бірегейлікті нығайтуға бағытталған. Ол – дәстүр мен жаңашылдықты үйлестірген, қазақ мәдениетін әлемге танытқан ұлы сәулетші. Оның өмірбаяны мен шығармашылығы – келер ұрпаққа үлгі боларлық мұра.