Найман империясының ең белді әмірі, бектердің бегі, хан Бұрйықтың жақын досы Көксау Саурықтың бұл кездегі жасы сексеннен асып кеткен. Ол осыншама ұзақ жасағанына, көпті көргеніне қарамастан, бойын ширақ ұстап, жас жігіттей жіті қимылдайтын нағыз жауынгерлің өзі-тұғын. Бойы еңгезердей ұзын, ақ сақалын өңірін жапқан, жан баласына қарауы қан шегірдей өткір, сөйлесе шешен, бастаса көсем дерлік, ұсқынды батыр екен. Оның тал бойындағы жалғыз міні, кеудесі сырылдап жөтелетіні, ел-жұрты оны «Көксау Саурық» деп атаған деседі.

Тарихи тұлға Көксау Саурықтың есімі белгілі ғалым Т. Жұртбайдың «Дулыға» ерліктер әпсанасында «Көксауыр» деп беріледі, ал тарихшы профессор Т. Зәкенұлы «Көк бөрілердің көз жасы» романында Көксау Саурықтың әдеби образын аса көркемдікпен бейнелейді. Найман империясының ыдырау, әлсіреу тұсында өмірінің соңғы кезеңдері өткен атақты батырдың жасанған жау жасағымен ақтық демі қалғанша айқасуы ұлт тарихындағы ұлы шайқастардың қатарынан алатын орны, маңызы зор.

Сонымен ХІІІ ғасырдың жаңа күндері басталғанда тарих жүзіне көшпелі түрік тайпалары мен Темужін бастаған моңғол қолының арасындағы текетірестер, жылдарға созылған ұлы дүрбелең орын алады.  

«Моңғол қолы Өр Алтайдың Бұлғын суының бойына келгенде жарақтанып дайын тұрған Найман жасағының тосқауылына тап болды» деп баяндайды жазушы Т. Зәкенұлы. – Бip тәулік бойы ұдайы шеп жайып сайысқан басқыншы жау ат-көлігі тұралап, азық-түлігі таусылып қайтерін білмей тұрғанда, бip бүйірден Керей қолы келіп құйылды. Сонымен қалың жауға қарсы шабар айласы қалмаған Найман қолы шегінуге мәжбүр болды».

Осылайша моңғол мен керейдің біріккен қалың қолы найман шекарасына басып кіріп, Бұйрық билеп отырған елдің шетін аяусыз тонап, қарсыласқан халықты қисапсыз қырып, сау желіп, шауып-ақ отырды. Бұрынғыдай мамыражай күйге әбден үйреніп, қамсыздықты көп көрген қалың елді аз ғана уақыттың ішінде тұтқиылдан құйылған жау әскері басып алып, сорын қайнатты.

Тарихшы Т. Зәкенұлының жазуынша, осы кезде моңғол-керей қолы Ертіс-Шіңгіл eкi өзенді құлдап, сол жүргеннен мол жүріп, атақты Арыс жазығына ілінеді. Олар қазірде Ақдала деп аталып кеткен, басы Көктоғай тауларының етегінен басталып, аяғы Үліңгір ойпатына дейін көлбеп жатқан Қара Ертіс пен Шіңгіл өзенінің аралығындағы кең жазирада алдынан шеп жайып тұрған наймандардың тағы бip тосқауылына жолығады. Сол соғыста найман қолын көкірегі шер, кеуде кең Бұйрық ханның өзi басқарады. Сонымен бірге «Найман елінің бас батыры, сексенге жасы келсе де жағасына жаттың қолы тимеген, соқпақсыз жерден жол салып, соқтыққанға зор салған қайратты ер Көксау Саурық та» толғамалы ала балта суырысып, кек қуысады.

Найман жасағы қанша қасарысқанымен жаудың бетi қайтар түpi көрінбейді. Өліспей беріспеген екі жақтың қан майданының ең бip шeшyшi кезінде Бұйрық аяқ астынан майдан шебін тастап шығады. Өзін қиын жағдайда қалдырған ханға өкпесі бар әрі амалы таусылған Көксау Саурық кері шегінуге мәжбүр болады.

Атадан қалған ұлы хандықты екіге бөліп, оның шығыс қанатын билеген Бұйрық ханға Саурық батырдың өкпесі қара қазандай. Артынан ерген бес мың қолмен қарсы бағытта Қара Ертістi бойлап жоғары өрлеген ол моңғол-керей қолының ту  сыртынан жортып, Өр Алтай жағына өтiп кeтеді.

Жау әскерін айнала шығып, соңынан түскен Көксау Саурық батыр моңғолдардың азды-көптi қолымен соғысып, оларды түгелімен ит-құсқа жем қылады. Батыр елді Алтайдан асырып көшіреді де, Бұлғын, Бұланты, Забхан бойындағы елден әскер жинауға әpi Найман-сүмеден Таян ханға хабар беруге аттанады.

Керей ханы Тұғрыл Оң мен Темүжіннің көп қолы Қалба-Нарын жағынан найман қолымен кездесе алмай, жер сипап қайтады. Олар енді Ертістің оң қанатымен үдіре тартып, Yшқара, Көксінді қырқалап, алды Yлiңгip көліне тоқтап аялдайды.

Көксау Саурық батырдың аманат сәлемі Найман қағанатының қысқы ордасы Қарабаласағұнға жеткенде Тайбұқа (Таян хан) қол астындағыларды жиып шұғыл кеңес құрады. Осы кезде олар қарт батырдың сәлемін құп десіп, бөpi басты байрақ көтерген отыз бec мың қол жібереді. Едел-жедел қамданған қалың қол күн демей, түн демей жортып, Ханғай таудан асып, Байтарақ сайына дер кезінде жетеді.

Алтайдың теріскей жағынан ырғын олжаға батқан керей-моңғол қолы Байтарақ бойына жетсек аялдармыз деген оймен шолғыншы салмай суыт келе жатқан. Және қыс мезгілінде найман жағы біздің көп әскерге төтеп берерлік қол құрай қояды деп ойламайды. Ал бұл сәтте түн ішінде соғысқа кipicceк, бip-бipiмiздi танымай қалмайық деп кілең ақ матадан белдік байлап алып, жау жортқан жолдың ұрымтал тұсын көздеп, тау-тасты паналап Саурық қолы тас түйін дайындықпен үнсіз тұрған.

Көп өтпей, моңғол-керей әскері тау бөктеріне ілінгенде аяқ астынан тосыннан қарсыласқа тап болып, көк пен жер тұтасып, айғай-сүренге ұласып  кетеді. Найман жасағы аздығына қарамай жол жүріп қажыған жау қолына қатты тиеді. Осы сәтте бас батыр Көксау Саурық Желшағырын тeбiнiп, ауыр қылышын сығымдай ұстап, қарт қырандай жарқылдап топқа түседi.

Қарсы алдынан кезіккен қалың жауды екі қапталына жапыра жайпап, ешкімге дес бермей шарқ ұрған ол Темүжін мен Оң ханды іздегенімен, қолға түсіре алмайды.

Жастайынан өрттен де, өлімнен қайтып көрмеген Саурық батырға кезігіп қалу жас түлек Темужін үшін өліммен тең. Арыс жазығындағы үлкен қырғын мен амалсыздан кepi шегіну Найман батырының намысына тигенімен, Байтарақ сайындағы жеңіс үмітті оятқан.

Кейін келіп қосылғаны есептелген қырық мың қолға бас болған көксау Саурық жау әскерінің қос қанатынан бүре тиіп, моңғол-керей қолының алғы легін бет қаратпай қидалап, баудай түcipдi. Темүжін, Оң хан, Жақамбы, Жамұқа, Сангүндер бip төбенің басында ақылдасып, қалың қолды кейін шегінуге ұйғарады. Содан кейін ешкімді бет қаратпай келе жатқан моңғол-керей қосыны айылын жиып, найман қолының мықтап бекініс құрғанын аңдайды.

Оқи отырыңыз: #100шайқас: Бұқтырмадағы бұлқыныс

Ал Ханғарқан тауының бауырында қанды қырғынның алдында екі жақтың жасағы бес-алты күн бойы бipiн-бipi аңдумен болады. Моңғол қолының нақты санын біліп қайту мақсатында найманның шолғыншы қолын Көксау Саурық өзі бастап барып, жараланып қалады. Сыртынан білінбеген, ет қызумен байқамаған, батырдың көбе сауыты cөгiлiп, тұла бойын қан жауып кеткен екен.

Қирауға бет алған ұлы империяның алтын зерлі уығын түзеп, шайқалған шаңырақты биік ұстап, осы жолда даңқын да асырған қарт жауынгер, ардагер қолбасшы, әйгілі әмір Көксау Саурық батырдың соңғы демі нағыз ерлерге тән қан майданда үзілді.