Патша үкіметінің қоныстандыру саясаты архив деректерінде

20.05.2021 3477

«Білесіз бе, бір адам жазған қағаз парағын қолыңызда ұстау бір ерекше сезім. Оның ойын білу, кешке шырақ жағып, осы жолдарды толғанып, қолымен маңдай терін сүрте отыра жазғанын елестету...» деп орыс жазушысы Ю.Алейникова жазғандай архивтегі құжаттар тарихқа толы, халықтың деректі ескерткіші, ұлттың тарихын сақтаушы дерекқор болып табылады.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік архивтер дүниесіне іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив - 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасау қажет екенін айтқан болатын. Міне сол игі іс қолға алынып, 2019 жылы аталмыш мемлекеттік бағдарлама аясында Қазақстан Республикасы Ұлттық архиві директорының орынбасары Тұрсынгүл Құсайынова Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының ғылыми-зерттеу тобымен бірлесіп шетел архивтері мен кітапханаларында, ғылыми орталықтарда археографиялық жұмыстар жүргізу, елімізге қатысты бірегей құжаттарды іздестіру мақсатында ұйымдастырылған «Шетелдік архивтердегі археографиялық жұмыстар және Ұлы даланың тарихы мен мәдениеті туралы қорлар (анықтау, талдау, цифрландыру)» жобасы бойынша Ресейдің Мәскеу және Санкт-Петербург, Қазан, Омск, Орынбор, Астрахань және т.б. қалаларының архивтерінде зерттеу жұмыстарын жүргізді.

Аталған жұмыс нәтижесінде Ресей Федерациясы Санкт-Петербург қаласындағы Ресей мемлекеттік тарихи архиві, Орталық мемлекеттік архиві, Ресей географиялық қоғамының Ғылыми архиві қорларынан, Ресей ғылым академиясының Шығыс қолжазбалар институтының қолжазбалар қорынан, Ресей Ұлттық кітапханасы қорынан анықталған қазақ тарихына қатысты құжаттардың электрондық көшірмелері Ұлттық архивтің «Шетел мемлекеттерінің архивтері, кітапханалары және ғылыми мекемелерінен алынған құжаттар көшірмелерінің коллекциясы» деп аталатын №83 қорын толықтырды. Қорда қазақтардың тұрмысы, ислам дінін ұстануы, қазақтарды отарлау саясаты, күштеп отырықшыландыру шаралары, әскери линиялардың салынуы, орыс зерттеушілерінің қазақ даласы туралы мәліметтері сынды тарихи құжаттар топтастырылған.

Ендігі жерде осы құжаттардың ішіндегі бір тарихи дерекке назар аударсақ. Бұл Ресей мемлекеттік тарихи архивінен әкелінген авторы анықталмаған «Өлкенің табиғи жағдайлары мен жерді пайдаланудың егжей-тегжейлі сипаттамасы бар дала өлкесіндегі жер мәселесі туралы 1914 жылғы жазба (Записка (автор не установлен) о земельном вопросе в степном крае с подробной характеристикой естественных условий края и землепользовании (главным образом киргиз)).

Жазба 1905 жылы қоныстандыру мәселесін реттеу мақсатында құрылған қоныстандыру мекемелерінің Басқармасы қорында сақталған. Онда XX ғасырдың басындағы патша үкіметінің Қазақстан аумағын қоныс аударушылардың жаппай көшіру үрдісінің бір қыры сипатталған. Нақтылап айтсақ қоныс аударушылардың Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарының аумағына қоныстануы бойынша статистикалық мәліметтер берілген, өйткені бұл солтүстік аймақтардағы неғұрлым құнарлы жерлер еді. Қоныс аударып келген шаруалар бұл аймақтардың жартысынан көбін иемденіп алған және басым бөлігі жері өте құнарлы болғандықтан Ақмола облысына жайғастырылғанын да көруге болады. Патша өкіметінің бұл көші-қон саясатының әлеуметтік-саяси салдары қазақ халқына өте ауыр болғанын да айта кету керек.

Дала өлкесінде негізгі үш топтың өкілдері қоныстанғаны көрсетілген, бұл орыс шаруалары, казактар және жергілікті қазақтар (қырғыздар). Төменгі кестеде бұл топтардың әртүрлі облыстар мен уездердегі саны берілген.

ҚРҰА. 83-қор, 6-тіз., 972-іс, 1-п.

Уездер

Шаруалар

Казактар

Қазақтар (қырғыздар)

Барлығы

Ақмола облысы

Омбы

138

215

Петропавл

113

108

277

Көкшетау

216

352

Атбасар

104

162

Акмола

106

179

286

Облыс бойынша барлығы

627

138

527

1.292

Семей облысы

Павлодар

162

255

Қарқаралы

191

195

Семей

112

146

Өскемен

100

152

Зайсан

100

117

Облыс бойынша барлығы

152

665

865

Торғай облысы

Ақтөбе

100

126

226

Қостанай

200

154

354

Торғай

110

112

Ырғыз

117

120

Облыс бойынша барлығы

305

507

812

Орал облысы

Орал

242

Лбищенск

133

203

Гурьев

124

150

Темір

146

163

Облыс бойынша барлығы

137

141

480

758

Дала өлкесі бойынша барлығы

1.221

327

2.179

3.727

ҚРҰА. 83-қор, 6-тіз., 972-іс, 3-п.

ҚРҰА. 83-қор, 6-тіз., 972-іс, 4-п.

Бұл мәліметтер 1916 жылғы ауылшаруашылық санақ нәтижелерінен алынған.

Енді Дала өлкесінің болашақ дамуын жоспарлау үшін әртүрлі топтардың көлемімен қоса олардың өсу динамикасын ауылдық және қалалық деп көруге болады.

Ауыл халқының өсуі

(мың адам)

Облыстар

Ақмола

Семей

Торғай

Орал

Барлығы

Шаруалар

1905 жылы

207

100

427

1916 жылы

627

152

305

137

1.221

+420

+129

+205

+40

+794

Казактар

1905 жылы

131

246

1916 жылы

138

141

327

+57

+14

+10

+81

Қазақтар (қырғыздар)

1905 жылы

484

656

435

472

2.047

1916 жылы

527

665

507

480

2.179

+43

+72

+132

Қала халқының өсуі

(мың адам)

1905 жылы

117

267

1916 жылы

217

433

+100

+41

+13

+12

+166

ҚРҰА. 83-қор, 6-тіз., 972-іс, 5-п.

Кестеден өлкеде 1905-1916 жылдары орыс халқының шаруалары басқалардан көп болғанын көруге болады. Айта кететін жайт, олардың саны осыдан 10-15 жыл бұрын мүлдем болмаған уездерде едәуір өскен. Мысалы Семей облысының барлық уездері, Орал облысының Гурьев және Темір аудандары. Бұл әрине Ресейдің қоныс аударушыларды жаппай көшіру нәтижесі.

Ауыл халқының өсуімен қатар дала өлкесінің қалалары да бұрын соңды болмаған 63% «америкалық» өсу орын алды, әсіресе темір жолдарға жақын жердегі қалаларда үлкен айырмашылық байқалды. Ал керісінше Еуропалық Ресейде халық саны небәрі 17% ғана өсті.

Өлкеге қоныстанушылардың жаппай келуі кәсіптердің дамуы, тауар айналым мен өнеркәсіптің өсуіне себеп болды. Соның салдарынан бұл жаққа жұмысшылар, қолөнершілер, әбзелшілер, саудагерлер мен делдалдар ағыла бастаған.

Көбісі өздеріне қолайлы жер таппай, қалаларға кеткен. Қайта қайтқан қоныстанушылар мен жер көріп қайтушылардың (ходоктардың) жалпы саны 1896 жылдан 1916 жылға дейін келесідей болды:

Нақты келіп қайтқандар

Облыстар

Жылдар

Қоныстанушылар

Көріп қайтушылар (ходоктар)

Ақмола

1896-1916

1906-1915

барлығы

163. 033

490.257

653.290

40.293

102.848

143.141

Семей

1896-1916

1906-1915

барлығы

11.047

122.867

133.914

2.392

25.038

27.430

Торғай

1896-1916

1906-1915

барлығы

60.018

213.793

273.811

14.287

45.803

60.090

Орал

1896-1916

1906-1915

барлығы

56.338

56.374

10.798

10.806

Барлық облыстар бойынша

1896-1916

1906-1915

барлығы

234.134

883.255

1.117.389

56.980

184.487

241.467

ҚРҰА. 83-қор, 6-тіз., 972-іс, 7-п.

Барлығы Оралға сол кезде 3.067.984 қоныстанушы мен 732.361 көріп қайтушы (ходок) келген. Яғни қоныстанушылар – 29%, ал ходоктар – 25%.

Енді құжатта көрсетілген дала өлкесінен қоныстанушылардың өз еліне қайту бойынша берілген мәлімдемесіне тоқталсақ, бұл үрдісті келесі кестедегі мәліметтер айқындайды:

Облыстар

Жылдар

Қоныстанушылар

Көріп қайтушылар (ходоктар)

Ақмола

1896-1916

1906-1915

барлығы

35.064

99.135

134.199

23.030

61.791

84.821

Семей

1896-1916

1906-1915

барлығы

2.370

12.594

14.964

903

16.268

17.171

Торғай

1896-1916

1906-1915

барлығы

13.409

73.744

87.153

12.280

37.302

49.582

Орал

1896-1916

1906-1915

барлығы

11.167

11.173

8.251

8.256

Барлық облыстар бойынша

1896-1916

1906-1915

барлығы

50.849

196.640

247.489

36.218

123.612

159.830

ҚРҰА. 83-қор, 6-тіз., 972-іс, 8-п.

1905 жылы қоныстандыру мәселесін реттеу мақсатында құрылған қоныстандыру мекемелері Басқармасының 1905-1917 жылдардағы 12 жылғы қызметі нәтижесінде бір миллионға жуық қоныс аударушылар жерге орналастырылған.

1892 жылы Транссібір темір жолының құрылысы шаруалардың қоныс аудару қарқынын күшейтіп, қазақтардың иелігіндегі жердің үлкен көлемін тартып алуға жол ашты. Ол Қазақстанның солтүстік өңірін басып өтті. Қоныс аударушы шаруалар тіпті адам тасуға бейімделмеген қолайсыз вагондарда келіп, Петропавл және Омбы қалаларының темір жол торабы бекеттерінде шоғырланды. Олар ашық аспан астында жатты, кейде ауа райының қолайсыз күндерін де сонда өткізді. Азық-түліктің жетіспеушілігі мен дәрігерлік көмектің болмауы салдарынан адамдардың арасында ауру-сырқау көбейіп, тіпті өлім-жітім де көп болған. Сондықтан да Омбы мен Петропавлда қоныс аударушылар пункттері мен аурухана барактары жедел түрде салына бастаған.

Ресей империясының шаруаларды қазақ жеріне жаппай қоныстандыруы қазақ халқының ежелден қалыптасқан салт-дәстүрін, шаруашылық жүйесін үлкен өзгеріске ұшыратты, жері талан-таражға түсті. Жергілікті тұрғындар жайлы мекендерін тастап, амалсыз ішкері қарай қоныс аударуға мәжбүр болды. Яғни шұрайлы жайылымдар мен құнарлы егістік алқаптары қоныс аударған орыстар мен казактарға берілді. Көшпелілердің ата-мекендерінен, шұрайлы жайылымдарынан айырылуы салдарынан ежелден қалыптасып келе жатқан шаруашылықты жүргізудің тиімді әдістері жойыла бастады. Отарлау саясатының салдарынан қазақ халқы материалдық жағынан ғана емес, рухани жағынан да зардап шекті.

Патша өкіметінің қазақ даласындағы отарлау, орыстандыру саясатын жүргізуінің басты бағыттарының бірі – жергілікті халықты христиан дініне тарту, шоқындыру, рухани отарлау болды.

Патша өкіметінің бұл саясаты ХХ ғасырдың басында қазақ халқының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күресіне қозғау салды. Халықтың ұлттық санасы оянып, келешегіне көз жіберу, елдің ертеңі не болмақ деген ой толғандырды. Сол кездегі өз болашағына батыл қадам жасайтын, халқымыздың біртуар перзенттері, өз елінің нағыз патриоттары елім, жерім деп күресті.

Бүгін міне небір қилы заманды, «тар жол тайғақ кешуді» басынан өткерген қазақ халқы Егеменді ел атанды, еңсесі биіктеп, рухы шалқи түсті. Төрткүл дүниеге «қазақ» деген ұлт, «Қазақстан» деген мемлекет болып танылды.

Осы орайда Елбасымыздың «Еліңнің ұлы болсаң, Еліңе жаның ашыса, азаматтық намысың болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып – көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа!» - деген сөздері еске түседі.

Ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы аңсаған азаттықтың алтын арқауы, елдігіміздің мызғымас тұғыры – Тəуелсіздігімізді сақтайық, құрметтейік, ағайын!

Назым Биримкулова,

Қазақстан Республикасы

Ұлттық архивінің бөлім басшысы

ЕҢ КӨП ОҚЫЛАТЫНДАР