Жалғасы. Басы: Ибн Баттутаның саяхаты

Біз көрсеткен Белая горка (Бештаг) мен Москва (Бұлғар) арасы салт атты адамға шамамен он күндік жер болады. Яғни, Ибн Баттута көрген Бұлғар қаласы – қазіргі Москва, ол Бұлғар елінің астанасы болғандықтан «Бұлғар» деп аталған. Ибн Баттутаның «қараңғы ел» деп отырғаны ертеде чукчалар мекендеген қазіргі Архангельск қаласы аймағы екені түсінікті (Крайний Север).

Қорытынды: Ибн Баттута Бештаудан (Белая горка) он күнде Бұлғар (Москва) қаласына жеткен. Сол жердің мешітінде намазға қатысқан, аса қызықса да алыс әрі жолы қиын болғандықтан «қараңғы елге» (Архангельск қаласы орналасқан аймақ) барудан бас тартқан. Ол Бұлғар қаласында үш күн болып, Өзбек хан отырған өлкеге (Бештаг-Белая горка) қайтып оралған.

«Вернулся я из города Булгара с эмиром, которого султан отрядил вместе со мною, и застал я ставку султана в местности, известной под именем Бишдаг. Это было 28 рамазана. Я присутствовал с ним при праздничном богослужении. Когда праздник кончился, то мы отправились в путь с султаном и со ставкою и прибыли к городу Хаджитархану. Город этот получил название свое от тюркского хаджи, одного из благочестивцев, поселившегося в этом месте. Султан отдал ему это место беспошлинно, и оно стало деревней; потом оно увеличилось и сделалось городом. Это один из лучших городов, с большими базарами, построенный на реке Итиле, которая одна из больших рек мира. Султан остается здесь до тех пор, пока усиливается стужа и эта река замерзает. Потом он приказывает жителям этого края привезти тысяч возов соломы, которые они кладут на лед, сплотившийся на реке. По этой реке и соединенным с нею водам ездят в арбах на расстоянии 3 дней пути. Часто по ней проходят караваны, не смотря на конец зимней поры, но тонут и погибают» – «Париждік нұсқа».

«Я воротился в табор султанский 28-го рамадана, и отправился потом за Султаном до Астрахани, одного из подвластных ему городов. Он стоит на берегу реки Этель, одной из величайших рек в мире» – «Лондондық нұсқа»

Ресей ғалымдары: «Ибн Баттута Бұлғар қаласына Хаджтархан (Астрахан) қаласынан аттанған тәрізді» деп өрескел бұрмалайды. Осылайша «Бұлғар қаласы қазіргі Волгоград маңында орналасқан және ол аймақта ертеде Волжская Булгария мемлекеті болған» дейтін жалған тұжырымдарына қосымша дәлел іздейді. Олар «Ибн Баттута Бұлғарға барған жолында Орал тауындағы Рус елін көрсетті» деген өтіріктерін де қосады. Осылайша «Рус халқы, яғни орыстар Ресейді ертеден мекендеген» деген қисынсыз тұжырымдарына араб ғалымы жазбасын куә етуге тырысады.

Ибн Баттута өзінің Бештагтан Бұлғарға аттанғанын, сосын қайтадан сол Бештагқа оралғанын анық жазған және сол сапарында рус деген тайпа немесе ұлт кездесетінін көрсетпеген. Ибн Баттута қалдырған деректерге сәйкес, Рус елі таулы жерде, мүлде басқа аймақта – Солтүстік Кавказ тауында отырған.

Қорытынды: Ибн Баттута Бұлғар (Москва) қаласынан Бештауға (Белая горка) қайтып келген және осы жерден хан ордасымен бірге Хажтұрған (Астрахан) қаласына барған. Тарихшы «Хажтұрған» атауы ол жерді бір сыйлы мұсылман қажы тұрғандықтан пайда болғанын, кейін ол ауылға, сосын үлкен қалаға айналғанын баяндайды. Оның жай ауылдан үлкен қалаға айналуы Мұхаммед Өзбек хан заманына дейін орын алғаны түсінікті. Осы деректің өзі Алтын орда аймағында ислам діні ертеден орныққанын дәлелдейді. Яғни, «Алтын Ордада ислам діні Өзбек хан заманында келді» деген орыс зиялыларының тұжырымы жалған. Ибн Баттута жазбасы Мұхаммед Өзбек хан Еділ өзенінің қатуын осы Хажтұрған (Астрахан) қаласында күтетінін, өзен қатқан соң оған сабан төсеп жол жасайтынын, одан қыста керуендер де өтетінін мәлімдейді. Осы деректен Мұхаммед Өзбек ханның мұз қатқанша Хажтұрғанда (Астраханда) отырып, мұз қатқан соң сабан төселген жол арқылы ел астанасы Ақсарай қаласына жететінін байқаймыз.

«Когда мы прибыли в город Хаджитархан, то хатунь Баялунь, дочь царя Византийского, просила султана позволить ей посетить отца своего, чтобы у него разрешиться от бремени, а возвратиться к нему. Он дал ей позволение. Затем она попросила его позволить мне отправиться в сообществе ее, для осмотра Константинополя Великого. Он отказал мне, опасаясь за меня, но я стал упрашивать его и сказал ему: «я отправлюсь туда под твоим покровительством и твоим заступничеством и не боюсь никого». Тогда он дал мне позволение, и мы распростились с ним... Мы направились к городу Укаку — городу средней величины, но красивой постройки, с обильными благами и сильной стужей. Между ним и между Сараем, столицей султана, 10 дней пути, а на один день пути от этого города горы Русских. Последние — христиане, красноволосые, голубоглазые, безобразной наружности, народ плутовской. У них серебряные рудники и из страны их привозятся саумы, т. е. серебряные слитки, на которые продается и покупается в этом крае. Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак» – «Париждік нұсқа».

«Когда Султан прибыл в Астрахань, одна из жен его, дочь Императора Константинопольского, беременная, просила у него позволения посетить отца своего, на что Султан согласился. Я осмелился просить разрешения следовать за нею, желая видеть Константинополь; сначала мне отказали. Когда я объяснил, что хочу быть в свите Султанши, без всякого отличия, позволение было дано. Таким образом, 10-го шаваля отправился я в путь с султанскою супругою, по имени Байлун,  дочерью Императора Константинопольского. Мы прибыли сначала в Укак, город порядочный, но там было нам весьма холодно. Отсюда до Эль-Сарая десять дней пути. В одном дне пути отсюда находятся Русские Горы, где живут Русские, христиане, народ с рыжими волосами и голубыми глазами, весьма хитрый и коварный. У них есть серебряные рудники, и из их земли получаются сувамы, или слитки серебра. После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак» – «Лондондық нұсқа».

Ибн Баттута Астраханнан императордың қызымен бірге Константина (бірінші аударма мен қазақша аудармада осылай жазылған) қаласына сапарға аттаныпты. Сол замандағы Константинополь билеушісінің Байлун есімді қызы болмағанын айтады тарихшылар. Соған қарағанда мұнда Ибн Баттута қазіргі Румыниядағы Константа қаласын айтуы мүмкін. Олар Сарай (ел астанасы Ақсарай) қаласынан он күн қашықтықтағы Укак қаласына жетеді. Екі нұсқада да онда күн салқын екені және бір күндік жердегі тауда Рус елі отырғаны қамтылған, ал қазақша аудармада: «Он күндік жерде Рус елі тұратын тау көрініп тұр» делінген. Он күндік қашықтықтағы таудың көрініп тұруы, әлбетте қисынсыз. Осы Укак қаласын басқа аудармаларда «Акка», қазақша аудармада «Әкке» деп көрсеткен.

Солтүстік Кавказды ХІ ғасырда Қырымнан келген рустар басып алып, Сарир мемлекеті орнында Авар нуцальдігін орнатқаны және олардың ХІІ ғасырда биліктен айрылғаны, ал ХІІІ ғасырда Шыңғысхан әулеті Рус әулетін қайта билікке отырғызғаны – тарихи анық фактілер. Ол аймақтың негізгі халқының бір бөлігі аварлар сол заманда католик дінін ұстанғаны және оларды билеген Рус әулетінің шежіресі Арскан, яғни «Арыc хан» деп басталатыны да анық (қырымдық рус пен сакалбан елі ХІ ғасырда католик болған, дұрыс атаулары – арыс пен сакалбан). 

Шешендердің бір тейпі (тайпасы) «урус» деп аталады. Олар шешендерге кірме саналады және ондағы Урус-Мартан қаласы атауы солардан қалған. Солтүстіккавказдық адамдар  арасында «сары шашты және көк көзділер» бүгін де жеткілікті және таулы аймақ салқын болатыны да түсінікті. Вайнах халқы шешен, ингуш және акки деген үш ұлттан құралады. Акки ұлты Шешен мен Дағыстанда бар, Акки деген бірнеше елді мекен таулы аймақта қазірге дейін сақталған. Рустер жерінде кен ошақтары барын және олар күмісті сатуға шығаратынын айтады Ибн Баттута. Қазіргі Прохладный қаласында мыс кабель шығаратын зауыт орналасқан, оған жақын тауда вольфрам-мыс-күміс өндіретін кендер бар («Худес» пен «Кизил дере» кендері Дағыстанда, «Тырнауыз» кені Кабардин-Балкарда және Карачайдағы кен орындары).

Біздер Акки қаласы деп қазіргі Прохладный қаласын айтамыз. Өйткені, оған жақын таулы аймақта авар, кабардан, вайнах ұлттары отыр (урус тобы Алтын орда заманында Солтүстік Кавказды билегенін, олардың бір тобы шешендер құрамында урус тейпі болып сақталғанын ескерттік). Прохладный қаласын қалыптастырған казактар деп саналады (казак деген қазақ болғанын айттық) және қаланың «Прохладный» аталуы, Ибн Баттута айтқандай, оның «весьма прохладный» жер болуына байланысты. Ол тау етегіндегі жазық болғандықтан, Алтын орда құрамына кірген. Ал одан бір күндік жердегі таулы аймақты Шыңғысхан әулетімен одақтас Рус династиясы билеген. Ертеде әккі елі адамдар отырған елді мекен болғандықтан, қала Акки деп аталып кеткен сияқты. Ибн Баттутаның кезінде оның тұрғындары алтынордалықтар, яғни қазақтар болғаны байқалады, өзге болса тарихшы жазар еді. Прохладный қаласынан Астраханға дейін салт аттыға шамамен жеті күн жүру керек. Араб ғалымы Астрахан мен Сарай қаласының арасы үш күн деп межелейді, яғни Сарай (Ақсарай) мен Прохладный арасы Ибн Баттута көрсеткендей он күн болады.

Қортынды, Ибн Баттута Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Акки (Прохладная) қаласына жеті күнде жеткен. Осы қаладан таудағы Рус еліне бір күндік жол екенін көрсетеді, яғни Солтүстік Кавказ тауындағы елдерді билеген қырымдық Урус династиясын айтады. Сосын олар он күн жүріп Қара теңіз жағасындағы Судак қаласына барған.

«Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак (Судак, Сурож). Это один из городов Кипчацкой степи, на берегу моря. Гавань его одна из самых больших и самых лучших гаваней. Вокруг него сады и воды; населяют его Тюрки и, под их покровительством, несколько Византийцев, которые занимаются ремеслами. Город этот был велик, но большая часть его была разрушена по причине раздора, который произошел между Византийцами и Тюрками и в котором победа осталась за Византийцами. Тогда Тюркам помогли их сообщники, перебили Византийцев страшнейшим образом и выгнали большую часть их. Часть же их остается под покровительством до сего времени. Потом мы прибыли к городу, известному под именем Бабасалтук. Баба имеет у них такое же значение, как у Берберов (т. е. отец). Салтук — был, говорят, прорицатель, но про него рассказывают вещи, которые закон запрещает. Этот город самый крайний из тюркских городов; между ним и между первыми владениями Византийцев 18 дней степью, без всякой оседлости, в том числе 8 дней без воды в ней. Вступили мы в нее во время холода и не нуждались в большом количестве воды. По этой степи мы ехали 18 дней, утром и вечером, и, хвала Аллаху, не видели ничего, кроме хорошего. После этого мы прибыли в крепость Махтули; это первые владения Византийцев. Так как Византийцы уже слышали о приезде этой хатуни в их край, то в эту крепость прибыл Кефали Никула Византиец, с большим войском и большим угощением, а из дворца отца ее, царя Константинопольского, приехали хатуни и повитухи. Между Махтули и Константинополем 22 дня пути; из них 16 дней до пролива, и 6 дней до Константинополя. От этой крепости ездят не иначе, как на лошадях и на мулах; арбы оставляются там вследствие неровной местности и гор. Эмир Байдара вернулся с своим войском, а с хатунью поехали лишь ее люди. Мечеть свою она оставила в этой крепости, и распоряжение о призыве к молитве было отменено. В числе угощения ей приносили вина, которые она пила, да свиней, которых, рассказал мне один из ее приближенных, она ела. Из лиц, совершавших молитву, при ней остался только один Тюрк, который и молился с нами. Вследствие вступления нашего во владения неверных изменились внутренние чувства, но хатунь поручила эмиру Кефали оказывать мне почет, и однажды он поколотил одного из своих невольников за то, что он смеялся над нашей молитвой. Когда находившимся в свите хатуни Тюркам стало ясно, что она к вере отцовской и желает остаться при нем, Я простился с нею и поехал назад. Пребывание мое у них продолжалось месяц и 6 дней. Отправились мы в сообществе Саруджи, который оказывал мне почет, пока добрались до крайнего предела их страны, где мы оставили своих спутников и свои арбы. Мы сели на арбы и вступили в степь. Саруджа доехал с нами до города Бабасалтука, провел там три дня в гостях и вернулся восвояси. Было это во время сильной стужи» – «Париждік нұсқа».

«После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак, город в Кипчацкой Степи, на морском берегу, а потом в город Баба-Салтук. Здесь последнее место, принадлежащее Туркам, и от него до областей румских восемнадцать дней пути, из коих восемь дней надобно ехать по необитаемой и безводной степи, но путешествуя в холодное время, воды с собою мы не везли. Потом приехали мы в Матули, первое место, принадлежащее Руму. Отсюда до Константинополя двадцать два дня езды. Отсюда в Константинополь поехали мы уже на лошадях и мулах, по неудобству дорог, и только Султанша ехала в своей повозке. У Султанши была дорожная мечеть, которую ставили на каждой станции, и она в ней молилась, но в Матули мечеть была брошена, умолкли голоса моэззинов, и на обеде Султанши появилось вино; мне сказывали, будто она ела даже свинину; по крайней мере, на молитву она и свита ее не являлись более, и только турецкие рабыни ее приходили молиться с нами, с тех пор, как мы вступили в землю неверных. Мы прибыли в Константинополь около захождения солнца. На четвертый день представили меня самому Императору Такфуру, сыну Георгия, который был еще при мне жив, но удалился от мира, сделался монахом и передал царство своему сыну. При пятом входе во дворец осмотрели меня, нет ли со мною какого оружия; такому осмотру подвергаются все, кто хочет видеть Императора. Подобный обычай есть у Царей Индийских. Я был введен и униженно отдал мое почтение. Император сидел на троне, с женою своею и Султаншею дочерью, а сыновья его стояли за троном. Меня ласково приняли, и расспрашивали о моих путешествиях, об Иерусалиме, храме Воскресения, яслях Иисуса, Вифлееме и городе Авраама (Геброне), а так же о Дамаске, Египте, Ираке и Румской Области, на что все я отвечал прилично. Самая большая церковь здесь Агиа-Софиа, но я видел ее только снаружи, ибо перед дверьми ее находится крест, и каждый приходящий обязан целовать его, а без того не пустят в церковь. Говорил мне, что сию церковь основал Асаф, сын Варахия и племянник Соломона. Когда Турки, сопровождавшие нашу Султаншу, увидели, что она явно исповедует Веру отцов своих, и желает остаться с родителем надолго, то просила позволения ехать восвояси, что им и было позволено. Я возвратился в Матули, где ждали меня товарищи, и где была моя повозка, пробывши в Константинополе месяц и шесть дней» – «Лондондық нұсқа».

Сонымен олар Қара теңіз жағасында орналасқан Судак қаласына жетіпті. Қазіргі портты қала – Новороссийскінің орнында ХVIII ғасырда түріктердің Суджук-кале бекінісі болған. Ол қалада түркілермен қатар византиялықтар да өмір сүргенін айтады Ибн Баттута. Новороссийск қаласы тарихы да айғақтайды мұны. Ибн әл Асир да Судак ХІІІ ғасырда Қара теңіз жағасындағы портты қала болғанын және Закавказелік қазақтарға (қыпшақтарға) тиесілі екенін көрсеткен. Арабша жазбадағы атау Суджук немесе Судак деп бұрмаланып аударылуы мүмкін, ал «кале» дегені – қала. Новороссийск (Судак) пен Прохладная қалаларының (Укак) арасы салт аттыға он күн екенін шамалауға болады картадан. Ал Қырымдағы қазіргі Судак қаласы орта ғасырда «Солдай» деп аталған екен, арабшада «қ» мен «и» әріптері ұқсайтындықтан «Солтай» атауы «Салтук» деп аударылған. Сонда Судак дегені – қазіргі Новороссийск қаласы, ал Баба-Салтук дегені Қырымдағы қазіргі Судак қаласы болып шығады. «Қырымдағы қазіргі Судак (Баба-Салтук) қаласы ол заманда гректер қолында болды» дейді Ресей оқымыстылары. Ибн Баттута болса оны Мұхаммед Өзбек хан мемлекетінің ең шеткі қаласы деп көрсеткен. Яғни, ресейлік тұжырым жалған.

Эл-Кирам (Крымск) қаласынан Азак (Таганрог) қаласына дейін екі өзенді кесіп өткен Ибн Баттута, Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Рум еліне барған жолында өзен кездескенін айтпайды. Тек Судак (Новороссийск) қаласының порты үлкен екенін сөз етеді. Ал олардың жолында Азов пен Қара теңіздерді қосатын Кубан өзені саласы анық болған. Соған қарағанда, олар Судак қаласындағы портта көпір арқылы немесе пором-қайық арқылы Кубан өзенінен өткен тәрізді немесе кеме арқылы тікелей Баба-Салтук (Судак) қаласына барған. Олар Қырымдағы Баба-Салтук (Судак) қаласынан бастап қазіргі Украинадағы Олешкина құмды-шөл даласымен 18 күн жүріп, Рум елі шекарасына жеткен. Ол жер, шамасы қазіргі Татарбунар қаласы (Одесса облысы) орналасқан аймақ. Ибн Баттута саяхаты кезінде Болгар патшалығы болған және қазіргі Румыниядағы Констанца қаласы Добруджан деспоты княздігінің құрамында болды. Егер Ибн Баттута анық Константинопольге барған болса, олар жолындағы Добруджан деспоты мен Болгар патшалығын кесіп өтуі тиіс. Алайда, Ибн Баттута өз жолында ондай елдер барын айтпаған. Соған қарағанда, «императордың қызы» Константинополь әміршісінің қызы емес сияқты. Өйткені, зерттеушілер императордың ондай қызы болмағанын айтады.

Константинополь немесе қазіргі Станбул қаласындағы Айя София шіркеуінің салыну тарихы мен Ибн Баттута айтып отырған шіркеудің салыну тарихы да ұқсамайды. Олар неге кемемен бармады Константинопольге, сол жол ең қысқа ғой. Оның орнына шөл даламен он сегіз күн және одан әрі тағы жиырма екі күн болатын ауыр жолды таңдапты. Қырымда, ресейліктер айтқандай, сол заманда гректер немесе генуезиліктер отырса, онда олардан Константинопольге кеме жүзбеуі мүмкін емес. Ибн Баттута теңіз жағасындағы Синоп қаласынан Керш жағасына кемемен келген. Ең алғашқы қысқа орысша және қазақша аудармада қала Константина деп көрсетілген екен. Румынияда теңіз жағасына жақын Константина деген қала бар, әңгіме осы қала мен сол аймақ императорының қызы жайлы болып отырған тәрізді (Добруджан деспоты княздігі). Жалпы, Румын халқының атауы да «Рум елі» деген мағына береді, ал Ибн Баттута Бейлун ханымды «Рум патшасының қызы» деп айтады.

Қорытынды: Ибн Баттута он күнде Акки (Прохладная) қаласынан Судак (Новороссийск) қаласына, сосын одан әрі Қырымдағы Баба-Салтук (Судак) қаласына жеткен. Содан кейін тарихшы алыстағы Константина қаласына аттанған. Ол жолда қазіргі Херсон маңынан басталатын Олешкин құмды-шөл даласымен жүріп өткен. Ибн Баттута Константина қаласында отыз алты күн болып, Хажтұрған (Астрахан) қаласына қайтып келген.

«За тем я прибыл в город Хаджитархан, где мы покинули султана Узбека. Оказалось, что он уже уехал и поселился в столице своего царства. Мы ехали по реке Итиль и соединенным с нею водам три дня; она была замерзшею. Приехали мы в город Сарай. Зашли мы к султану и он расспросил нас о том, как мы съездили, о царе Византийском и о городе его. Мы сообщили ему и он приказал дать нам пропитание и помещение. Город Сарай из красивейших городов, достигшей чрезвычайной величины, на ровной земле, переполненный людьми, с красивыми базарами и широкими улицами. Однажды мы прошли его в ширину; пошли и вернулись через полдня, и это сплошной ряд домов, где нет ни пустопорожних мест, ни садов. В нем 13 мечетей для соборной службы; одна из них шафийская. Кроме того еще чрезвычайно много мечетей. В нем разные народы, как то Монголы — это жители страны и владыки; некоторые из них мусульмане; Асы, которые мусульмане; Кипчаки; Черкесы; Русские и Византийцы, которые христиане. Каждый народ живет в своем участке отдельно; там и базары их. Купцы же и чужеземцы из обоих Ираков, из Египта, Сирии и др. мест живут в участке, где стена ограждает имущество купцов.... Тогда сбежал у меня слуга; по этой причине я остался. По прошествии трех дней один из моих спутников нашел этого сбежавшего слугу в городе Хаджитархане и привез его ко мне. Тогда я отправился в Харезм» – «Париждік нұсқа».

«Сарай шаһарында он үш мешіт-жамиғ бар екен. Бұл мешіттің біреуі шафиғилардікі. Ал бес уақыт намаз оқитын кіші мешіт өте көп екен. Сарай шаһарында түрлі тайпа, халықтар тұрады. Сонымен бірге мұнда мемлекет қожалары, үкімет төрелері, әскербасылар тұрады. Әскерлері моғолдар еді. Моғолдар арасында мұсылмандар да бар екен. Сарай шаһарында «алаши» деген бір халық бар. Бұлар – мұсылмандар. Мұнда сонымен бірге қыпшақ, черкаш, рум халықтары да бар екен. Румдықтар христиан... Әр тайпа өздері жеке айырым махаллаларда тұрады» – «Қазақша аудармадан.

«Мы ехали в повозках до самой Астрахани, где оставил я Султана Мугаммеда-Узбека-Хана. Но он уже переселился тогда в эль-Сарай куда я и отправился. Когда меня представили к нему, он расспрашивал о бытности моей в Константинополе и Императоре, и велел мне возвратить все мои дорожные издержки; таков у него обычай. Эль-Сарай город прекрасный и весьма огромный. Главою ученых считается здесь ученый имам Ноэман-Оддин эль-Ховарезми; я видел его. Он весьма добр, гордо обходится с Султаном, но смиренно с простыми людьми. Султан посещает его каждую пятницу, садится перед ним и весьма его ласкает, но имам никогда не изменяет с ним сурового обхождения» – «Лондондық нұсқа».

Өзбек хан мемлекет астанасы Сарай қаласына кетіп қалғандықтан, Ибн Баттута да Сарай қаласына барыпты. «Париждік нұсқа» мен қазақша аудармада: «Сарай қаласындағы әскерилер –маңғол дегендер, олардың мұсылмандары бар» делінген. Қырымнан бастап, Сарай қаласына дейінгі жолында Алтын орда халқы мен оның билеушілері жайлы еңжей-тегжей баяндаған Ибн Баттута маңғол әскерін немесе маңғолды көргенін жазбаған. Оның деректері Алтын орда халқы мен билеушілері түркі тілді болғанын айқын дәлелдейді. Дұрысында, Сарай қаласында әскер болған маңғыт тайпасы, яғни қазіргі ноғай ұлтын қалыптастырған тайпа (ноғай мен қазақ Алтын орда заманында біртұтас халықтай болған. Шыңғысханды маңғол дейтін ресейліктер Сарай қаласындағы манғыт тайпасын «манғыл» деп бұрмалаған деу орынды. Осылайша олар Алтын орда билеушілерінің «маңғол екеніне» дәлел тапқандай қуанған болар. Алайда, Ибн Баттута Шыңғысханды маңғол емес, татар дейді. Алтын орданы билеген Мұхаммед Өзбек хан мен әмір Құттылытемірдің және Шағатай ұлысын билеген Кебек ханның (одан кейін Шағатай билеген), өзі көзімен көрген Алладин ханның түркітілділер екенін нақты деректермен дәйектейді. Ибн Баттута жазбасы Шыңғысхан мен оның елінің маңғолдар еместігін анық растаған.

«Париждік нұсқада» Сарай қаласы тұрғындары тізімінде «мұсылман ас» халқы мен «христиан русские» халқы көрсетілген. Ал қазақша аударма «мұсылман ас» орнында «мұсылман алаши» халқы жазылған және «русские» деген онда мүлде жоқ. Қазақтың екінші атауы «алаш» екенін білетін орыстар ол атауды «ас» деп бұрмалағанын, сол заманда орысты бар ету үшін Сарай қаласы тұрғындары қатарына «русские» дегенді қосып жібергенін көреміз. Шыңғысхан әулеті кәпір болғанымен, кейін қалың қазақтың ықпалымен мұсылмандыққа өтті. Ол заман мұсылман қазақ жауына «Алла» деп ұрандап шапқан. Сондықтан рум-гректер оларды «Алачи» деп атап кеткен. Осылайша қазақтың екінші балама атауы – «алаш» пайда болды. Осындай себептен Шыңғысханның балама есімі Алаша хан болғанын аңғарамыз. Халқы алачи-қазақ болғандықтан мемлекеттері Алаш орда деп аталған. Арабша жазбадағы «алаш» атауын «алтн» деп бұрмалаған ресейліктер Алаш орда империясын «Алтын Орда» қылып тарихқа енгізген. Сарай қаласында христиан румм-гректер де мекендеді, олар қала қазақтарын өз әдетімен «алачи» деп атады. Ибн Баттута сол себептен ол қазақтарды «мұсылман алаши халқы» деп жазды. Сарай қаласындағы сол алаши-қазақтар кейін қазақтың алаша деген руы болып қалыптасқан және сол алаша руы қазірге дейін Атырау мен Орал арасындағы аймақта отыр.

Ресейлік тарихшылар Алтын орда астанасының орны деп Волгоград облысының Ленинск селосы маңын көрсетеді. Ол жер Еділ өзенінің бір саласы жағасында орналасқан. «Париждік нұсқада» Сарай қаласы тегіс жазықта орналасқаны, онда ешқандай орман-бақша жоқтығы айтылған. Екі нұсқада да және қазақ-өзбек аудармаларында да қала маңында өзен бары жазылмайды. Өзен болса, Ибн Баттута сөзсіз оны көрсетер еді. Ресейліктер Сарай қаласы орны деген жер өзен жағасында (тал-бақша егуге қолайлы жер). «Париждік нұсқада» Ибн Баттутаның Астраханнан мұзы қатқан Еділ өзені арқылы үш күнде Сарай қаласына жеткені және Сарай қаласынан қашып кеткен құлдың үш күннен кейін Астрахан қаласынан табылғаны көрсетілген. Орыс оқымыстылары Сарай қаласының орны деген жер мен Астраханның арасы кемінде 7-8 күндік. Олардың арасы Астрахан мен Прохладная қалалары арасындағы қашықтыққа жуық екені картадан да көрініп тұр (Астрахан мен Прохладная арасын Ибн Баттута 7 күнде жүріп өткен). Ресейліктер: «Еділ өзеніне мұз қатқан соң Ибн Баттута соның үстімен жылғаларын кесіп өтіп жоғары көтеріліп, қазіргі Волгоград аймағындағы Сарай қаласына барған» дейді. Өзбек хан өз астанасына бару үшін Еділ өзені қатуын Астраханда отырып күтетінін, өзен қатқан соң мұз бетіне сабан төсетіп жол жасататынын жоғарыда айттық. Еділ өзені Волгоград аймағында көп салаларға бөлінбейді, ол Каспий теңізіне жақын Астрахан маңында ғана көптеген жылғаларға бөлініп ағады. Өзбек хан неге Волгоград маңында Еділ өзені бір жылға болып ағатын жерден өтіп Сарай қаласына бармаған? Неге ол өзеннің Астрахан маңында көп жылғамен ағатын тұсында мұз қатуын күтіп отырған? Зерделей қарасақ, Өзбек ханның да, Ибн Баттутаның да мұз болып қатқан Еділ өзені жылғаларын кесіп өтіп, 3 күнде қазіргі Қазақстан аумағында болған Сарай қаласына жеткенін байқаймыз. Ал Жайық өзені жайлы деректер оның кей ғасырларда суы азайып, арнасы Каспий теңізіне жетпей қалғанын айғақтайды. Демек, XIV ғасырда Жайық өзені суалып, Каспиге жетпей қалғандықтан Ибн Баттута Еділ өзені мен Сарайшық қаласы арасында ешқандай өзенге кездеспеген.

Біз Сарай қаласы қазіргі Аққыстау ауылы маңында болған деп топшылаймыз (Астрахан мен қазіргі Аққыстау арасы салт аттыға шамамен 3 күндік жол). Өзбек хан ел астанасында қыс мезгілінде отырған, ал «Аққыстау» атауы оның ақсүйектердің қыстауы немесе хан қыстайтын мекен болғанын байқатады (қазақ атауды бекер қоймайды). Ханның жайлауға ішіп-жейтін сансыз малымен баратыны, қыстауға қайтқанда сол малын да алып қайтатыны түсінікті. Аққыстау ауылы Атырау қаласына онша алыс емес, ал Аққыстау мен Астрахан арасында қазақшасы «Қанішкен» деген Ганюшкино селосы бар. Оның дұрыс атауы «Ханішкен» дегеніміз орынды. Ол жерде Алтын орда ханы суын қолданатын құдық болғандықтан, солай аталған деп білеміз. Әрине, Ресей тарихшылары ол атауды Ганюшкин деген көпестің есімімен байланыстырады немесе қалмақтың қанын ішкен қазақтар жайлы аңыз әңгімелермен бұрмалап түсіндіруге тырысады. Аққыстау ауылы ешқандай өзені жоқ, талсыз тегіс жазық далада орналасқан (Ибн Баттута суреттеген Сарай қаласының географиясына қатты ұқсайды). Ресей оқымыстылары: «Ел астанасы Сарай қаласы қазіргі Волгоград аймағында болды» дейді (Сарай қаласы тұрғындары тізіміне «христиан русские» дегенді қосқанын айттық). Осылайша олар «Алтын орда халқының бірі – орыстар, орыс халқы Волгоград аймағында ертеден болған» деген тұжырымды орнықтыруға тырысқан. Ибн Баттута жазбасы Сарай қаласы мен Сарайшық қаласының арасы 10 күндік жол екенін көрсеткен. Осы себептен, он күндік қашықтыққа сай орыс ғалымдары Атырау маңындағы бір ескі қалашық орнын Сарайшық қаласы дегізді. Алайда, олар көрсеткен жерден Ибн Баттута айтқан үлкен қаланың орны табылған жоқ («Су шайып кеткен» деп сылтауратады, дұрысында Алтын орданың шағын қалаларының бірі ғана).

Қорытынды: Ибн Баттута да үш күн жүріп Хажтұрған (Астрахан) қаласынан ел астанасы Ақсарай (Аққыстау) қаласына жеткен. Ақсарай көлемі жағынан қазіргі Атыраумен шамалас үлкен қала болған. Онда тек жұма намазы оқылатын мешіттердің саны – 13. Ал қазіргі Ганюшкиноның орны хан су ішетін жер болғандықтан, «Ханішкен» деп аталған.

«Из Сарая мы ехали 10 дней и прибыли в город Сарайджук. Он лежит на берегу большой и быстрой реки, которая называется Улусу. На ней мост из судов, как мост Багдадский. У этого города кончилась наша езда на лошадях, везущих арбы. Для возки арб мы наняли верблюдов. Оттуда мы ехали 30 дней быстрой ездой, останавливаясь только по 2 часа: один раз поздним утром, а другой на закате солнца. Пройдя эту степь и пересекши ее, как нами сказано, мы прибыли в Харезм. За чертою Харезма — река Джейхун, одна из четырех рек, которые из рая. За Харезмом скит, построенный над могилою шейха Неджмеддина Элькубра, из великих праведников. За чертою его — могила имама премудрого Абулькасима Махмуда, сына Омара, Эззамахшари. Замахшар деревня в 4-х милях расстояния от Харезма. Когда я захотел уехать из Харезма, то я нанял верблюдов и купил двойные носилки. Мы въехали в степь, которая между Харезмом и Бухарой. Это путешествие в 18 дней по пескам, где нет ни села, ни города единого. Я простился с эмиром Кутлудумуром, который подарил мне халат. Мы ехали 4 дня и прибыли в город Кат. Кроме его, по этой дороге нет (другого) поселения» – «Париждік нұсқа».

«Отсюда поехал я в Ховарезм, через степь, простирающуюся на сорок дней пути, где весьма мало воды и травы. Тут ездят в повозках, запряженных верблюдами. Через десять дней прибыли мы в Сарайчик, лежащий на острове большой реки, именуемой Улу-су. Здесь мост в роде багдадского. После поспешной трехдневной езды отсюда, достиг я Ховарезма, обширного и многолюдного турецкого города, подвластного Султану Узбеку, именем коего управляет в нем эмир. Жители весьма ласковы к чужеземцам, набожны и щедры на подаяние в мечети. За сим городом течет Гигон, одна из четырех райских рек. Подобно Этелю, она замерзает месяцев на пять, и тогда по ней ездят и ходят. Здесь гробница шейха Наим-Оддина Великого, знаменитого святого, и ученого мужа Джар-Ахла эль-Замахшари (Замахшар местечко, в четырех днях пути от Ховарезма). Отправясь в Бухару, после семнадцати дней пути по песчаной и необитаемой степи, прибыл я в эль-Кат, а потом в Вабкану, небольшие городки. От второго до Бухары один переезд. Бухара главный город областей гигонских. Но он совершенно разорен Татарами, и я не нашел в нем ни одного ученого мужа» – «Лондондық нұсқа».

«Лондондық нұсқада» қашықтығы қырық күндік жол болатын шөл дала арқылы Сарай қаласынан Ховарезм қаласына аттанғаны жазылса, «париждік нұсқада» осы сөйлем «Сарай мен Хорезм арасы қырық күн» деген мағынада келтірілген. Алғашқысында бұл сөйлемнен «шөл даланың көлемі қырық күндік жол» екенін аңғарамыз, яғни «Сарай мен Ховарезм арасы қырық күн» емес. Ибн Баттута Сарай қаласынан шығып он күнде Сарайшық қаласына келіпті, демек шөл даламен он күн жүрген. Сарайшық қаласы Ұлысу өзенінің ортасындағы аралда және оған өтуге қайық-көпірлер орнатылған деп көрсетеді.

Қазақстан мен Түркіменстан шекарасында Сарықамыс көлі бар. Ол көл ертеде Амудария өзені мен Каспий теңізін қосқан Узбой өзені бойында жатыр. Узбой өзенінің саласы сақталған және оның ені кей жерлерде бірнеше шақырымға соызылғаны көрсетілген (Үз-үзік тайпасы аймағы болғандықтан, өзен «Үзбойы» деп аталып кеткен). Сол жерді зерттеуге қатысқан археолог: «Елді мекендер орнынан табылған жәдігерлердің көптігінен оларды салатын ыдыс тапшы болды» деп жазады өз естелігінде. Сарықамыс көліне Узбой өзені үлкен үш сала болып құйған екен, Сарайшық қаласы осы жылғалар арасында орналасқан болар (Сарайшық қаласы Ұлысу өзені ортасындағы аралда орын тепкен деп жазылған). Қазіргі Аққыстаудан осы Сарықамыс көліне дейінгі қашықтық он күннен көп тәрізді. Алайда, арақашықтығы он күндік делінген Бұлғар қаласы (Москва) мен Бештаг (Белая горка) арасында өзендер мен батпақты ормандар орналасса, Ақсарай қаласы (Аққыстау) мен Укак қаласы (Прохладная) арасында төбелі-қырлы дөңестер мен Еділ өзені орналасқан. Ал Аққыстау елді мекені мен Сарықамыс көлі арасы – тегіс жазық дала. Сондықтан Ақсарай қаласы (Аққыстау маңы) мен Сарықамыс көлі арасын жоғарыдағы қалалар арасындағыдай он күнде жүріп өту әбден мүмкін. Демек, Сарайшық қаласы Сарықамыс көліне құятын Узбой (Ұлысу) өзеніндегі аралда орналасқан. Археологтар Игди-кала (Егде-қала) деп атаған қала сол Сарайшық болуы ғажап емес, оны V-VI ғасырларда салынған деп шамалайды.

Бекжан ӘДЕНҰЛЫ, зерттеуші