Ыбырай сонымен бірге, сол кездегі қоғамдық-саяси өмірге де сергек араласып, ғылым-білімге, еңбек пен өнерге, дінге, этнографияға қатысты мақалалар жазады. Оның, әсіресе, көркем еңбектері қазақ әдебиетінің қалыптасуына айрықша ықпал етті.
* * *
Ыбырай Алтынсарин мен Нұржан Наушабаев төс қағысқан жақын дос болыпты. Мұның екеуі де өз заманының көзі ашық, оқыған, ел қамы мен халық тағдырын ойлаған, игі жақсы атанған адамдар. Ыбырай қазақ халқының тарихындағы алғашқы ағартушы болса, Нұржан (1857-1919) Троицк медресесін бітірген, өз тұсындағы дарынды ақындардың бірі. «Ат аунаған жерінде түк қалады» дегендей бұлай болатын қисыны да бар. Нұржанның руы қыпшақ болғана, нағашы әкесі қазақтың айтулы ақпа ақыны Шал болған. Қазақ шежіресінің өлеңмен жазылуын үлгі еткен адам да осы Нұржан. Мұнан басқа «Сапарғалимен жұмбақ айтысы» деген кітабы 1908 жылы, «Алаш» деген кітабы 1910 жылы жарық көрген. Шығыс ақындарының ықпалымен, әсіресе, Аллаяр сияқты софыларға еліктеп жазған Нұржанның кітап болып шықпаған өлеңдері де қыруар.
Бірде Ыбырай өзінің ауқатты құрдасы Қауменнің үйіне құдалыққа барады. Ыбырай сол заманның дәстүріне бағып топталып бармайды, жанына жалғыз Нұржанды ғана ертіп барады. «Құдам келеді» деп, қапысыз қамданып жүрген Қаумен бұл жағдайға қоңылтақсыңқырап қалса керек. Сөз ыңғайында: «Уа, Ыбырай, мені кедей деп кемсіткенің бе, жоқ әлде ырысым ортаяр деп жаның ашығаны ма?! Көп кісімен ата салтына бағып неге келмедің?» – депті Қаумен.
Сонда Ыбырай отырып: «Е-е, Қаумен, ата салтының асылы да бар, жасығы да бар. Құда болып жүз көрісудің мұраты ат шығару емес, балалардың бағын ашу болса лазым емес пе! Оның бергі жағында, аз адаммен келіп отырған мен жоқ. Біле-білсең дуалы ауыз шешенді, дарыны тасқан ақынды, күміс көмей әншіні, көкірегі кеніш күйшіні, жауырыны жерге тимес балуанды ертіп келдім!» – депті.
Шынында да Қауменннің ауылындағы сыны көп, бәсекесі мол жиын-думанда Нұржан алдына жан салмай, үлкен абырой-құрметке бөленіп қайтқан екен дейді.